Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1963

[p. 180]

Axel Martin Lindqvist
(Malmö, 15 november 1882 - Gotenburg, 27 september 1959)

Het feit, dat een Zweed als hoofdvak van zijn universitaire studie bij de verschillende examina niet dezelfde taal kiest, maar zijn belangstelling op geheel verschillende talen richt, kan betekenen - en dat is inderdaad meestal het geval - dat een bepaalde combinatie in de gegeven omstandigheden het meest practisch is met het oog op een toekomstige betrekking als leraar. Het komt namelijk heel dikwijls voor, dat een leraar in twee, soms zelfs drie moderne talen onderwijst. De studie van verschillende talen kan echter ook een aanwijzing zijn, dat de student een talenstudie in de breedte aantrekkelijker vindt, dan een zich steeds verder verdiepend onderzoek van een enkele taal. Zonder twijfel was dit het geval bij Axel Lindqvist, die in zijn candidaatsexamen Latijn als hoofdvak had, maar in zijn doctoraal examen Scandinavische talen en Duits. In het proefschrift, waarop hij in 1912 promoveerde, behandelde hij de verschuivingen, die er in het Zweeds hebben plaats gehad tussen het grammatisch en het psychologisch onderwerp, d.w.z. de overgang van het type mig tycker tot jag tycker (te vergelijken met de overgang in het Nederlands van b.v. het verbaast me tot ik verbaas me).

Het onderwerp van Lindqvists proefschrift was dus taalkundig, maar wat hem interesseerde waren de verschuivingen tussen de grammatische vorm en de psychologische inhoud. Hij zou dan ook zijn belangrijkste werk leveren op het gebied van de semantiek en de woordvorming.

Na een aantal jaren in de buurt van zijn geboortestad te hebben gewerkt, eerst als docent (een betrekking die enigszins met die van lector aan de Nederlandse universiteiten te vergelijken is) aan de hogeschool in Lund, daarna als leraar in Hälsingborg, werd Lindqvist in 1927 leraar in het Zweeds en het Latijn aan een der gymnasia in Stockholm, terwijl hij een jaar daarna tevens docent in het Duits werd aan de hogeschool. In 1935 volgde zijn benoeming tot hoogleraar in Gotenburg, waar hij ook na zijn emeritaat (1 januari 1950) wonen bleef.

In zijn belangrijkste wetenschappelijke werk, ‘Studien über Wortbildung und Wortwahl im althochdeutschen mit besonderer Rücksicht auf die nomina actionis’ heeft Lindqvist van zijn grondige kennis van zowel het Latijn als het oudhoogduits ten volle gebruik kunnen maken. In deze studie toonde hij aan, hoezeer het oudhoogduits afhankelijk is van het Latijn en hoeveel moeite en hoofdbrekens het de schrijvers

[p. 181]

gekost heeft om in hun eigen taal goede vertalingen te scheppen voor de vele min of meer subtiele begrippen, die in de Christelijke leer en de daarmee samenhangende filosofie thuishoorden.

Het lag in Lindqvists bedoeling deze studies voort te zetten met latere speciale onderzoekingen, maar gedurende zijn tijd als hoogleraar heeft hij geen groot wetenschappelijk werk op het gebied van de germanistiek meer uitgegeven. Waarschijnlijk hebben de tijdsomstandigheden het hunne daartoe bijgedragen. Er bestond in die jaren in Zweden, en vooral in het Engels-georiënteerde Gotenburg, een uiterst geringe belangstelling voor de Duitse taal, wat ook heel duidelijk te merken was aan het kleine aantal studenten dat Duits als hoofdvak koos. Voor de nieuwe hoogleraar kan de stemming niet stimulerend zijn geweest.

Lindqvist zelf deelde de mening van de meeste zijner stadgenoten over het nationaalsocialisme en vermoedelijk heeft hij, die een tijd in Greifswald had gestudeerd en die het Duitsland van de denkers en dichters liefhad, daarom met zoveel ijver gezocht naar ‘gesunkenes Kulturgut’ in het Duits. Hij trachtte van allerlei woorden, die in het toenmalige Duitsland niet hoog werden aangeslagen de achtergrond en de geschiedenis na te gaan en duidelijk te maken, zoals bijvoorbeeld van het woord ‘Gedankenfreiheit’ dat de eerste maal door Schiller in zijn Don Carlos werd gebruikt. Hij vestigde de aandacht op de vele nieuwe woorden, die het nationaalsocialisme had gevormd of verspreid in verband met het streven van de partij, maar hij liet ook zien, hoe de nationaal-socialisten, net als de leiders van de Franse revolutie, een soort historische legitimiteit probeerden te geven aan hun regering door ouderwets klinkende woorden, die een zekere historische stemming wekten, in te voeren. De Franse revolutie riep titels uit de tijd der Romeinse republiek weer tot leven (consul, senat), de nationaalsocialisten zochten het in het Duitse verleden: Mark in Ostmark, Gau in Gauleiter, Sippe, Anerbe, Maid en dergelijke.

Tijdens de oorlog heeft Lindqvist ook het zijne gedaan om de studie van het Nederlands te bevorderen. Het gelukte hem een som gelds uitgetrokken te krijgen voor cursussen in het Nederlands. Zodoende heeft ondergetekende van 1944-1946 om de veertien dagen de reis naar Gotenburg gemaakt om daar cursussen voor beginners en meergevorderden en een college over moderne Nederlandse literatuur te geven. Meestal was Lindqvist ook zelf aanwezig en luisterde belangstellend.

In tal van essays en artikels in kranten en tijdschriften heeft hij, door

[p. 182]

nadrukkelijk en op een prettig leesbare manier de aandacht te vestigen op het nauw verband tussen taal en beschaving, bij een breder publiek belangstelling gewekt voor de filologie. Hij was geen theoretiserend geleerde, maar leefde mee met allerlei actuele verschijnselen, die soms ver buiten zijn eigenlijk filologisch gebied lagen.

Zijn wat koel ironisch temperament komt dikwijls naar voren in zijn essays, bijvoorbeeld in dat over ‘De man, de vrouw en de taal’, waarin hij wil aantonen, dat moedertaal op zijn minst genomen een weinig adequate term is, omdat de taal niet door de moeders en vrouwen, maar door de vaders, mannen en zoons gevormd is. Door vrouwen is er slechts heel weinig bijgedragen aan nieuwe woorden en uitdrukkingen. Vooral de stijlsoort, die volgens hem de centrale is, namelijk de schrijftaal, en daar dan weer de normale vorm van, het dagelijkse proza, droog, maar logisch, draagt duidelijk het stempel van de mannelijke geest.

Een vrij gesloten mens, met een ouderwetse sierlijkheid in zijn optreden, een humanist van de oude stempel, zo zou men Lindqvist kunnen karakteriseren. Hij was een uitstekend paedagoog, die aan zijn leerlingen, maar niet minder aan zich zelf, hoge eisen stelde. Met zijn veelzijdige kennis wist hij de feiten en problemen der taalgeschiedenis ook voor de nieuw aangekomen studenten boeiend te maken. Tot het laatste toe was hij wetenschappelijk werkzaam. In 1958 gaf hij een boekje uit met lyrische gedichten van Goethe met de oorspronkelijke teksten en daarnaast de vertalingen, waaronder enige van hem zelf. Zijn overlijden kwam geheel onverwachts op 27 september 1959, nadat hij nog een dag te voren op de bibliotheek was geweest om een paar plaatsen te controleren in een manuscript, dat hij verder persklaar had gemaakt.

MARTHA A. MUUSSES

Lijst van de voornaamste geschriften

1909	Studier över svenska verbaladjektiv (Arkiv f. nordisk filologi, 25)
1912	Förskjutningar i förhållandet mellan grammatiskt och psykologiskt subjekt i svenskan.
1924	Konrad von Helmsdorf, Der Spiegel des menschlichen Heils.
1926	Om ord och ungdom.
1929	Johann Grob, Epigramme.
1936	Studien über Wortbildiung und Wortwahl im althochdeutschen mit besonderer Rücksicht auf die nomina actionis.

[p. 183]

1930	Plurale Singularformen von deutschen Substantiven (Studia neophilologica 3).
1945	I språkets spegel. Glimtar ur tyskt kultur- och samhällsliv. (Een Duitse vertaling hiervan verscheen in 1955).
1945	Mannen, Kvinnan och språket.
1952	Ordets makt och namnets tjusning.
1961	Satzwörter. Eine vergleichende syntaktische Studie (Göteborgs universitets årsskrift, vol. 67, 2) (Postuum).

Verder leerboeken en teksten voor het onderwijs in het Duits bij het middelbaar en hoger onderwijs.