Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1937

[X.] Voordracht voor den Dr Wynaendts Francken-prijs

X(IX). Hierna leest de heer De Raaf namens de Commissie van voordracht, bestaande uit de leden dr G. Brom, dr K.H. De Raaf, dr J.A.N. Knuttel, dr W.A.P. Smit en dr A.A. Van Rijnbach, de voordracht ter toekenning van den dr Wynaendts Francken-prijs voor.

De door U benoemde Commissie die advies heeft uit te brengen over de vraag, ‘welk essay of literair critisch werk, in het Nederlandsch ge-

[p. 213]

schreven of verschenen gedurende de jaren 1933, '34, '35 en '36, het meest in aanmerking komt voor de toekenning van den dr Wijnaendts Francken-prijs’, moet tot haar leedwezen verklaren dat, zoo zij één der bedoelde werken ter bekroning wil voordragen, zij zulks niet in volledige eensgezindheid heeft kunnen doen en haar beslissing dus heeft moeten bereiken door een stemming, waarbij met 2 stemmen tegen en 3 voor een werk ter voordracht werd aangewezen.

Na bestudeering van een aantal geschriften van een zeer uiteenloopend karakter en over zeer uiteenloopende onderwerpen, waarbij zich de moeilijkheid deed gevoelen, onvergelijkbare zaken te vergelijken en in onderling verband te schatten, bleven er tenslotte eenige weinige over en van deze trok al dadelijk een drietal meer in het bijzonder de aandacht; in alphabetische volgorde: dr Menno ter Braak, Het tweede gezicht; Mevr. dr A.H.M. Romein-Verschoor, Vrouwenspiegel; Mej. dr Marie H. van der Zeijde, Hadewych; alle drie werken waarin een zelfstandige persoonlijkheid zich heeft uitgesproken in een eigen, oorspronkelijken vorm.

Omtrent Het tweede gezicht kon de Commissie betrekkelijk gemakkelijk tot overeenstemming komen. Met volle erkenning der zeer bijzondere schrijf-kwaliteiten van Menno ter Braak, welke zij bij alle leden der Maatschappij als bekend mag veronderstellen, met erkenning ook van 's schrijvers eruditie, scherp analytisch vermogen en zelfstandig oordeel, met erkenning tenslotte van het heilzame gelegen in een niets ontziend blootleggen van schijn en leugen in iederen vorm - meende zij toch dit boek niet voor een bekroning te moeten voordragen. Reden daarvoor was, voor de grootst mogelijke meerderheid der Commissie, het felle en aprioristische wantrouwen, waarmee de schrijver zich voortdurend bepaalt tot eenzijdige critiek, welke steeds het negatieve naar voren brengt en vrijwel nooit oog heeft voor het positieve, dat, ondanks tekorten, meestal toch wel degelijk aanwezig is. Door deze mephistophelische houding is de schrijver niet alleen vaak onvolledig en dus onbillijk in zijn oordeel, maar ook mist hij daardoor de kans tot werkelijk opbouwende cultureele werkzaamheid, welke zonder de facultas amandi et aestimandi onbestaanbaar mag heeten.

Moeilijker was de keuze tusschen de twee andere boeken. Een levendige, aan het onderwerp beantwoordende dictie, een breede, diepgaande en goed gedocumenteerde studie van het voorhanden materiaal, een sterk persoonlijk, met vuur verdedigd inzicht maakten het lezen van beide

[p. 214]

werken, het eene meer philologisch en analytisch, het andere meer literair en artistiek, over het algemeen tot een genot.

In het boek van Mej. dr van der Zeijde waardeert de Commissie naast de uitmuntende compositie de scherpzinnige, diepgaande ontleding van Hadewych's werken, welke een onafhankelijke en nieuwe belichting van de feiten zooals die tot nogtoe op het gezag van voorgangers werden aanvaard, mogelijk gemaakt heeft. Het sterk subjectieve element en de geestdrift voor eigen opvatting die een weldoende warmte in de verhandeling hebben gebracht, zijn echter anderzijds oorzaak van een zekere overdrijving, zoodat sommige uitspraken als te apodictisch moeten worden verworpen of althans in twijfel getrokken. Zoo werd het goed recht van schrijfsters suggestie dat Hadewych in het diepste wezen in mindere mate een Katholiek-Christelijke dichteres dan een verre geestverwante van Boutens en Henriette Roland Holst zou zijn, niet door alle leden der Commissie toegegeven; de meerderheid achtte deze stelling niet overtuigend bewezen.

Thans komend tot het boek van Mevr. dr Romein-Verschoor mag de Commissie ook hier eenige bezwaren niet verhelen. Die bezwaren betreffen niet zoozeer het uitgangspunt der schrijfster, in casu het historischmaterialisme (dat overigens door de meeste leden der Commissie in zijn volstrektheid als verklarings-methode niet wordt aanvaard) alswel de onbillijkheden waartoe zij zich in verband met dit uitgangspunt heeft laten verleiden. Gebrek aan historischen zin toont zij in onvoldoende waardeering voor schrijfsters-niet-feministen, als Jane Austen, de dames Wolff en Deken, Mevr. Bosboom-Toussaint en anderen. Evenzoo verwerpt zij vrijwel de gansche vrouwenbeweging in Nederland, zonder de ‘burgerlijke’ beteekenis en winst daarvan tot hun recht te doen komen. Bij de teekening van haar literaire portretten typeert zij de behandelde schrijfsters veelal uitsluitend naar slechts enkele sociologische karaktertrekken, waardoor haar oordeel uiteraard vooral in literair-aesthetisch opzicht onvolledig blijft en de teekening soms caricaturale trekken gaat vertoonen. De minderheid der Commissie maakte bovendien bezwaar tegen de onverdraagzame en ongemotiveerd-hooghartige wijze waarop over verscheidene verdienstelijke schrijfsters de staf is gebroken. Tenslotte verliezen de eindconclusies van Mevr. Romein veel van hunne waarde, doordat zij zich willekeurig heeft beperkt tot de door vrouwen geschreven romans en niet alleen de feministische gegevens in mannen-romans, maar zelfs dichteressen als Hélène Swarth en vooral Henriette Roland Holst buiten beschouwing heeft gelaten.

[p. 215]

Tegenover al deze bezwaren stonden echter volgens het oordeel der Commissie groote deugden. Niet alleen openbaarden zich in haar uitstekend gecomponeerd boek een tintelende geest en een verrassende stijl, maar ook geven de literaire portretten ondanks de vermelde tekortkomingen dikwijls zeer rake karakteristieken, benevens opmerkingen welke de aandacht ten volle waard zijn. Bovendien is hier voor het eerst een poging gedaan om een zeer uitgebreide en nog weinig bestudeerde materie in haar samenhang te overzien en vanuit een centrale gedachte critisch te rangschikken.

Zooals uit hare bezwaren blijkt acht de Commissie dezen arbeid met Vrouwenspiegel nog geenszins voltooid, maar zij rekent het de schrijfster van dit boek als een verdienste toe, daartoe een ernstige poging te hebben gedaan, welke door de uitgebreide voorstudie stellig als een zeer belangrijke bijdrage mag gelden en bij verder onderzoek niet zal kunnen worden verwaarloosd.

Toen tot stemming werd overgegaan verwierf het boek van dr Marie van der Zeijde twee, dat van Mevr. dr H.M. Romein-Verschoor drie stemmen, weshalve de Commissie de eer heeft, Vrouwenspiegel tot bekroning voor te dragen, onder dank voor het in haar gestelde vertrouwen.

De voorzitter deelt daarna mede, dat het bestuur bij meerderheid van stemmen besloten heeft den prijs toe te kennen.

Mevrouw Romein-Verschoor, ter vergadering aanwezig, verklaart den prijs te aanvaarden; de voorzitter wenscht haar geluk.