Indische Letteren. Jaargang 23

[p. 50]

‘Laat mij voor één keer schaamteloos terugverlangen...’
De herinneringsknoop van Indische nostalgie
Pamela Pattynama

‘Ach, laat mij toch voor één keer schaamteloos terug verlangen naar het land zoals ik het heb gekend: vredig, lieflijk en schoon....!’ Hunkerend bekijkt Rudy Kousbroek een oude foto van zijn vader als jonge man. Gekleed in een witte jas toetoep leunt deze nonchalant over de fragiele reling van een bamboe loopbrug boven een Indische kali.¹ De publicist Kousbroek wordt wijd en zijd gewaardeerd als een schrander en scherpzinnig essayschrijver. In een aantal Indische kringen heeft zijn scherpe pen hem evenwel niet al te geliefd gemaakt.² De steen des aanstoots ligt in zijn kritiek op de mythische en onwaarachtige voorstelling van het koloniale verleden in Nederland. Als Indische luis in de pels wordt Kousbroek niet moe te wijzen op de vervalsingen en verdraaiing van feiten die in het nationale geheugen circuleren.³ En toch, ondanks zijn niet aflatende jacht op onwaarheden en mythes laat de wakkere schrijver zich keer op keer betrappen op een idee dat zelf alle schijn van een mythe tegen zich heeft: het idee van de idyllische jeugd in Indië.⁴

Wie zich verdiept in het vele dat over Indië verschijnt, weet al snel dat een jeugd in Indië onveranderlijk wordt voorgesteld als het heerlijkste dat iemand kan overkomen. Vele oud Indië-gangers werken mee aan de mythevorming rond een blijkbaar onweerstaanbaar beeld. Zij posteren zich daarmee in een koor van herinneraars, die hun Indische jeugd als niet weinig meer dan hemels voorstellen. Het is vooral de eerste generatie Indische auteurs die het beeld heeft gevestigd van het gelukkige Indische kind dat vrij ronddartelt in een zonovergoten palmenlandschap. Maar de idyllische voorstelling duikt in allerlei varianten ook op ver buiten de literatuur. Zij klinkt door in de familiegeschiedenissen die in Indische huiskamers van generatie op generatie worden doorgegeven. Meer publiekelijk wordt zij aangedikt op Indische reünies, duikt op in films, in mondelinge geschiedschrijving en, niet te vergeten, in de vele in eigen beheer uitgegeven levensverhalen.

Zo'n volgehouden voorstelling is op z'n minst opmerkelijk te noemen. Terwijl de beeldvorming over het koloniale verleden voortvarend wordt bijgesteld, de herinne-

1 Kousbroek 2007 p. 124.

2 Er bestaat veel discussie over de betekenis van ‘Indisch’. In dit artikel verwijs ik met Indisch naar iedereen die met Nederlands-Indië verbonden is door familiebanden, geboorte of een identiteitsbepalend langdurig verblijf. ‘Indo’ is de benaming voor mensen van gemengde herkomst. Onder ‘Indische teksten’ versta ik alle oude en nieuwe verhalen en beelden die de beeldvorming over het koloniale verleden mede bepalen. Zie ook Paasman 1999 en Van Zonneveld 2002.

3 Kousbroek 1992 p. 445. Lees ook 1984 p. 14-21.

4 Bijvoorbeeld in Kousbroek en Gomes 1998 p. 90.

[p. 51]

ring aan Nederlands-Indië steeds genuanceerder raakt, heilige huisjes omver worden gehaald en stereotypen, ook door schrijvers zelf worden doorbroken, is de projectie van een paradijselijke Indische jeugd overeind gebleven. Wat betekent dit fenomeen? Was die jeugd in Indië werkelijk zo paradijselijk of doet zich hier een overgeleverde gemeenplaats, een verdichtsel voor?

Autobiografische conventies

Indië is verdwenen. Sinds 1945 (voor de Indonesiërs) of 1949 (voor de Nederlanders) is het overzeese rijksdeel weggevaagd van de wereldkaart. De kolonie mag dan verdwenen zijn, als herinnering lééft Indië als nooit tevoren. Een nog steeds aanwassende stroom Indische romans, films, fotografische documenten, kunstwerken en levensgeschiedenissen getuigt daarvan. Thans manifesteert het internet zich als het jongste herdenkingsmedium. Indische sites en portals vormen een krioelende pasar waar verhalen en beelden vanuit de hele wereld aangeboden worden. Via cyberspace vindt dag en nacht een levendige uitwisseling van Indische herinneringen plaats tussen mensen van diverse etnische herkomst en van verschillende generaties. Groepen mensen die zich verbonden voelen omdat zij herinneringen gemeen hebben, zogenaamde herinneringsgemeenschappen, gebruiken internet naast de traditionele media zoals literatuur, tv, radio en de krant. Die variatie aan media bieden verschillende herinneringsgemeenschappen de kans om eigen herinneringen aan Indië naar buiten te brengen en, en passant, ook hun (Indische) identiteit bij te slijpen. De verhalen en herinneringen die zo worden gecreëerd vormen wat ik wel noem een Indisch reisarchief, ofwel een bewegelijk geheel van duizenden verhaalfragmenten die elkaar beïnvloeden en aanvullen, maar even vaak tegenspreken.⁵ In die woelige herinneringscultuur neemt de literatuur van oudsher een specifieke plek in. Destijds heeft Nederland Indië immers vooral via de bellettrie leren kennen en nog steeds heeft de literatuur vanwege haar publieke functie grote invloed op de beeldvorming rond Indië.

Volgens Rob Nieuwenhuys is de Indische literatuur geboren uit de journalen en de brieven naar huis die Europeanen zijn begonnen te schrijven vanaf hun komst in de Archipel.⁶ Het waren autobiografische teksten vol eigen belevenissen, gekenmerkt door een realistische verteltrant. Een spannend verteld verhaal, dat was belangrijk in Indië; wie met een ‘mooi verhaal’ voor de dag kwam hield daar soms een promotie aan over. Er werd meeslepend verteld, doorverteld, uitgewisseld en gekletst. Ook de

5 In mijn oratie De baai...de binnenbaai. Indië herinnerd (2007) benader ik Indische verhalen als herinneringsteksten en ontvouw het idee van het Indisch reisarchief.

6 Nieuwenhuys 1978 p.11.

[p. 52]

roddel, het gekanker en de pocherij waren niet van de lucht.⁷ De suggestie van ‘echt gebeurd’ is aan Indische literatuur blijven hangen en feit en fictie lopen voortdurend door elkaar heen. Het vaag gehouden onderscheid tussen werkelijkheid en verbeelding is juist een van de aantrekkelijke kanten van Indische verhalen. Menig Indisch auteur is daardoor ook verleid tot uitspraken over de ik-relatie in haar of zijn werk. Zo ging Beb Vuyk prat op de autobiografische inslag van haar werk: ‘Er is geen verhaal waarin ik niet voorkom, voor zover ik weet’.⁸ F. Springer noemt zijn autobiografische geheugen ‘een soort goedaug waar een hoop rotzooi door elkaar ligt’ en oefende al vroeg zijn registratievermogen: ‘Ik heb altijd in mijn achterhoofd gehad: ik wil het onthouden, omdat ik misschien de behoefte krijg om daar later over te schrijven’.⁹ Maria Dermoût zegt het verleden zo hevig te hebben doorleefd dat zij alleen maar over ‘die tijd, destijds, daarginds’ kon schrijven.¹⁰ Ook Multatuli, Hella Haasse, H.J Friederici, Paula Gomes, A. Alberts, Helga Ruebsamen, E. Breton de Nijs en Aya Zikken richtten zich op het persoonlijke avontuur. Veel romans over Indië zijn volgens literatuurhistoricus Peter van Zonneveld ‘verkapte egodocumenten.’¹¹

Vanuit literatuurwetenschappelijk oogpunt zou het een vergissing zijn de ik-personages te vereenzelvigen met de auteurs. De neiging daartoe is groot, vooral omdat binnen deze ego-literatuur het thema van de Indische kindertijd zo prominent aanwezig is. In 1935 verscheen E. du Perrons Het land van herkomst, dat wel het prototype van de Indische jeugdherinnering genoemd kan worden. Du Perrons modernistische dubbelroman wordt beschouwd als literair hoogtepunt. Lang wist de kritiek echter geen raad met het Indische karakter van het boek. Kenners zijn het er nu wel over eens dat Du Perron Indische jeugd niet afgedaan kan worden als louter geografische aanduiding of thematiek. De Indische jeugdherinneringen zijn ingeweven in de genrevernieuwing waar het boek zo om geprezen wordt.¹² Du Perron kwam uit een, zoals Rob Nieuwenhuys het noemt, ‘typisch grand-seigneurale heerserscultuur’. Hij kende geen geldzorgen en de beschrijving van zijn jeugd zit vol romantisch-heroïsme. De dappere drie musketiers schijnen voor de jeugd in het Indië van toen een lichtend voorbeeld te zijn geweest.¹³ Dat wil zeggen voor de jongetjes onder hen. ‘Branie,’ zo schetst Du Perron zijn zorgeloze jeugd. ‘Macho’ zouden wij nu zeggen. Hoe het ook zij, de roem van Du Perrons magnum opus heeft gezorgd voor een grote verspreiding van het motief ‘Indische jeugd’. Behalve een voorbeeldig model te zijn van de modernistische roman kan Het land van herkomst dus ook bogen op een voortrekkersrol in de constructie van de Indische jeugd. Zo is hij de voorloper van het meest populaire boek dat een Indische jeugd als thema voert: Oeroeg van Hella S. Haasse.

7 Nieuwenhuys 1978 p.14-15.

8 Drayer en van Soest 1985 p.10.

9 Springer 2002 p.14.

10 Van der Woude 1973 p. 74.

11 Van Zonneveld 1999 p. 84.

12 Van Oudvorst 1991 p. 25-37.

13 Nieuwenhuys 1978 p. 386-7.

[p. 53]

Oeroeg verscheen in 1948 en is de eerste na-oorlogse herinnering aan een jeugd in Indië. Het was ook het eerste werk dat terugkeek op het afgesloten tijdperk van het nationale koloniale verleden. Oeroeg is een van de bekendste en meest geliefde boeken uit de moderne Nederlandse literatuur. Het boek handelt over de Indische jeugd van een Europese planterszoon. Vooral diens vriendschap met een Soendanese jongen, zoon van de mandoer wordt belicht. Met Haasses populaire debuut zijn ‘kinderen in een Indisch landschap’ de Nederlandse literatuur binnen komen wandelen. In ieder geval is de ‘jeugd in Indië’ sinds Oeroeg een blijvertje geworden in de Nederlandse literatuur, zelfs transgenerationeel. De tweede generatie die nooit in Indië was en op zoek ging naar haar identiteit, luistert naar de echo van het thema; de jeugdjaren blijken ook voor hen de inspiratiebron bij uitstek.¹⁴ Oeroeg luidde ook de liefkozing van de ‘Indische jeugd’ in: het werd niet alleen een vertrouwd, maar ook een geïdealiseerd en geromantiseerd motief. Het thema voert lezers een exotisch tropisch landschap in waar vrijgevochten jongetjes zich vermaakten. Op straat, in het stille middaguur vochten en bekvechten branie kereltjes er op los: onder het ouderlijke oog uit sprongen zij in de kali en daagden elkaar uit met levensgevaarlijk spel. Het icoon van zo'n vermetele, vrijgevochten sinjo is de vermaarde Tjalie Robinson. Wij kennen Tjalie vooral als de chroniqueur van de oudere boeaja, de petjoh sprekende macho Indo-jager die excelleerde als motorrijder en vrouwenversierder.¹⁵ Maar Tjalie schreef ook over de jongere boeaja's, die losjes gehuld in tjelana monjet de straten afschuimden: ‘dat schuimig bestaan was verrukkelijk... vliegerend, knikkerend, tollend, vechtend, gala-asinspelend, jagend met windbuks en katapult’ bepaalden de boeaja's het straatbeeld: ‘wie geen boeaja was bleef thuis, kreeg piano- en Franse les en was diep ellendig.’ In zijn memoires plaatst Tjalie de straatboefjes in de Indische grootstad. Er waren toen nog geen bioscopen, geen speeltuinen, geen zwembaden en geen sportvelden. Zijn anak Betawi snoepten onhygiënische straatlekkernijen, voetbalden blootsvoets tussen glasscherven en roestige blikjes. In de kampong, het geliefde speelterrein, werden vruchten gestolen, en ‘interessante dingen’ geleerd. Dagelijks gingen de krokodilletjes uit vechten, vaak ‘school tegen school’. Wie gehavend thuiskwam kreeg jodium op de wonden en ransel voor de kleerscheuren. De boeajas's waren kleine opscheppertjes die ongeëvenaard ‘taai, sterk, vlug en helder van geest’ waren.¹⁶ Later in Holland inspireert dit zoete verleden Tjalie Robinson tot dichtregels: ‘Dili hier, didi daar, didi botak zonder haar. Andere tijden, andere zeden. Maar 't zoetst is toch 't verleden.’¹⁷

14 Denk bijvoorbeeld aan Ernst Jansz, Gideons droom (1983), Jill Stolk, Scherven van smaragd (1983), Marion Bloem, Geen gewoon Indisch meisje (1983), Frans Lopulalan, Onder de sneeuw een Indisch graf (1985), Adriaan van Dis, Indische duinen (1994), Alfred Birney De onschuld van een vis (1995).

15 Een boeaja betekent eigenlijk krokodil, maar het is ook een benaming voor ‘straatschuim’; Indo jongens van laag allooi.

16 Uit ‘Anale Betawi’, geciteerd in Nieuwenhuys 1978 p. 513-515 en ‘Tjelana Monjet’ Robinson 1992 p. 71-73.

17 Robinson 1992 p. 71-73.

[p. 54]

[p. 55]

Meisjesboeaja's

Maar ook onder de meisjes bevonden zich boeaja's. Zelf heeft Tjalie Robinson een aantal onvergetelijke meisjesboeaja's vereeuwigd. De bekendste is wel Tjoek, de ‘onvermoeide zwerver, een onbevreesde en kundige vechter, een roekeloze zwemmer.’¹⁸ En dan Si Djos, het meisje dat de jongens achter zich liet en met ogen dicht zonder ooit mis te stappen over de lange dwarsliggers van de lange spoorweg rende, nee, over de afgrond vloog.¹⁹ En laten we vooral niet de brutale snol Didi vergeten met haar wilde gedrag. Schaamteloos stort Didi de mannen in het verderf en het loopt dan ook slecht met haar af.²⁰ Vanuit genderopzicht figureren de meisjes die niet door mannelijke, maar door vrouwelijke auteurs zijn gecreëerd op een minstens even interessante wijze. Niettemin zijn de kleurrijke, intrigerende meisjes in het werk van Aya Zikken, Helga Ruebsamen, Paula Gomes, Loes Nobel, Margaretha Ferguson, Justine Swaving en Elvire Spier minder in de herinnering blijven hangen dan hun Indische broertjes. Misschien wel omdat het drieste jongensbestaan om straatslijperij draait, terwijl de meisjes meer in het huis en in de vermaarde Indische tuin bleven avonturieren. Nog pas gisteren van Maria Dermoût bijvoorbeeld, speelt zich af rond het huiselijke bestaan van het meisje Riek. Toch is gezapigheid het laatste wat je het werk kunt aanwrijven. Vanaf de allereerste zin baart de roman onrust. We worden een verre, vreemde plek ingevoerd die ons toch vertrouwd en veilig voorkomt: ‘Op Java, ergens op Midden-Java, tussen de bergen Lawoe en wilis in, maar dichter naar de kant van de Lawoe toe, lag diep in een ommuurde tuin onder donkere, groene bomen een huis.’²¹ Het meisjesbestaan van Riek sleept alles mee wat doorgaans met Indische literatuur geassocieerd wordt. Hoge witte huizen, een paradijselijke jeugd in een overweldigende natuur, grote scharen bedienden, familiegeschiedenissen met al hun geheimen, de oude kindermeid Oerip die het kind ‘Hart van mij’ noemt.²² Men moet binnendringen in de binnenkamers van de Indische literatuur om oog te krijgen voor de speciale betekenis van het Indische meisje.

Voor jongetjes zowel als meisjes moet Indië een paradijs zijn geweest, een lustoord waar geen enkele andere jeugd aan kan tippen; we horen het nog steeds, in alle toonaarden. Ik kom terug op mijn vraag: wat steekt erachter die zoete Indische jeugd? Het is immers moeilijk te geloven dat elke jeugd in Indië een toppunt van zaligheid was. Het idee dat ouderliefde per definitie onbaatzuchtig is, of dat het gezin altijd veilig is voor kinderen is allang onderuit gehaald. Bovendien, het lijdt geen twijfel dat ook kinderen in het exotische Indië hebben geleden. Lees alleen al de verwijzingen in literaire overleveringen er op na: Haasse bijvoorbeeld schetste meteen al in Oeroeg

18 Mahieu 1992 p. 162. Robinson/Mahieu neemt hier wel mannelijkheid als norm: ‘Al deze kwaliteiten staan in de mannelijke vorm, maar dat klopte ook: Tjoek moest nog vrouw worden.’

19 Mahieu 1992 p. 19-25.

20 Mahieu 1992 p. 51.

21 Dermoût 1959 p. 7.

22 Dermoût 1959 p. 28.

[p. 56]

de donkere zijden van een jeugd. De roman eindigt in mineur, het koloniale avontuur is fini, de ik-verteller wordt verdreven, zijn vriend is verdwenen en hij blijft zitten met de vraag of hij zijn geboortegrond ooit weer terug zal zien. Oeroeg schetst met andere woorden geen paradijs, maar verlies. De herinnering aan een Indische jeugd blijkt in dit oermodel allesbehalve vreugdevol. Ook in andere beschrijvingen is een paradijselijke atmosfeer vaak ver te zoeken. Paula Gomes' angst voor haar wrede vader en enge verschijningen is niet mis te verstaan:

Het liefst wil ik de huizen vergeten waar we gewoond hebben en waar mijn broer werd geslagen. Waar ik altijd bang was. 's Nachts hoorde ik deurknoppen naar beneden drukken, maar gelukkig, de deuren gingen niet open, ze zaten op slot. Ik zag schaduwen die groter en groter werden, wanstaltig, gedrochten. Als ik naar een bepaalde hoek keek, zou daar een gedaante oplichten, erger dan een mòmòh.²³

En wie kent niet de eenzaamheid en in-treurige kostschoolbeleving van Rudi Kousbroek?²⁴ Lin Scholte reikt weer een ander voorbeeld aan. De schrijfster wordt weliswaar geroemd omdat zij aandacht opeiste voor de felle, vermetele anale kompenie, maar haar werk wrijft ons evengoed het harde leven van die soldatenkinderen onder de neus.²⁵ Hun vaders, de soldaten die laag in de hiërarchie van het KNIL geplaatst waren, hadden hun Indische en Indonesische gezinnen slechts een pover bestaan van armoede en veelal slaag te bieden. Ras en klasse bepaalden in Indië ontegenzeggelijk de kwaliteit van leven, maar is geenszins doorslaggevend. Wat immers te denken van de ouder-kind relatie in Maria Dermoûts Nog pas gisteren? In tegenstelling tot de anak kolong leeft het belanda meisje Riek in een mooi huis. Dermoût heeft echter niet veel woorden nodig om de afstand tot haar welgestelde ouders te kenschetsen: ‘Riek hield wel van hen, eigenlijk niet veel’.²⁶ Rieks mooie huis blijkt geen bescherming te bieden tegen de donkere kanten van het kinderbestaan, broeierige dreiging, dood en geweld: ‘Toch was het er, niet te noemen. Riek durfde er soms niet om te gaan slapen, en ook overdag in een stille kamer, of's middags in de verlaten tuin, begon haar hart te kloppen met korte harde slagen tot boven in haar veel te nauwe keel. Roos die vermoord was.’²⁷ Desondanks wordt Dermoûts novelle vaak aangeprezen als weemoedige idylle.

De Indische literatuur zit vol ambivalente vertellingen die de paradijselijke voorstelling van een Indische jeugd ondermijnen. Als onderdeel van de beeldvorming over Indië verkrijgt de ‘Indische jeugd’ daardoor meer het karakter van wat men in de literatuur wel een topos noemt: een vaste gedachtenwending.²⁸ Niettemin blijft de hardnekkigheid van deze topos intrigerend. Heeft het wellicht meer te maken met

23 Kousbroek en Gomes 1998 p. 93, zie ook p. 20.

24 Kousbroek 1995

25 Breton de Nijs in Scholte 1965 z.p. Zie ook Van de Loo 2007.

26 Dermoût 1959 p. 10.

27 Dermoût 1959 p. 94.

28 Zie hierover ook Van Boven 2005 p. 119.

[p. 57]

de herinnering aan Indië dan met de werkelijkheid in Indië? Het raadsel der herinnering houdt psychologen allang bezig, en de laatste decennia geniet het verschijnsel ook de belangstelling van historici en literatuurwetenschappers. Zelfs zozeer dat de werking van het geheugen en herinneringsprocessen in het centrum zijn komen te staan van onderzoek naar hedendaagse culturele verschijnselen.²⁹

29 Zie Halbwachs 1925; Bal 1999; Huyssen 2000.

Wat is een herinnering?

Voor veel mensen gaan herinneringen terug op echt gebeurde gebeurtenissen. Volgens die denktrant zouden herinneringen altijd op waarheid berusten. Niets is minder waar. Volgens recente herinneringstheorieën bestaat er juist niets dat zo onbetrouwbaar en wisselvallig is dan de herinnering. Dat komt omdat ‘het verleden’ niet doodstil in ons geheugen ligt te wachten totdat het wordt opgehaald. Ons geheugen is, zoals de Italiaanse historicus Alessandro Portelli zegt, geen ‘passief depot van feiten’, maar het is een ‘actief proces’ dat nieuwe betekenissen creëert.³⁰ Wij kunnen het verleden alleen maar bereiken via een actief geheugen dat bovendien onontkoombaar geregisseerd wordt door emoties. Ieder van ons maakt een overstelpende hoeveelheid voorvallen mee. We zijn geneigd alleen die te onthouden welke voor ons emotionele waarde hebben. Al het andere verdwijnt en wordt vergeten.³¹ Het zijn dus ongrijpbare emoties die dicteren welke gebeurtenissen worden vergeten en welke boven komen drijven. Tijdens dat herinneringsproces verandert ons verleden van kleur en vorm. Daar komt bij dat men wel terugkijkt, maar vertelt op een later tijdsmoment. Elke jeugdherinnering, met andere woorden, wordt altijd achteraf geboren. Daarom vertelt een herinnering meer over het vertelmoment dan over de gebeurtenissen zelf. Zij geeft ook geen uitsluitsel of iets werkelijk gebeurd is. Op grond van een herinnering kunnen we bijvoorbeeld niet vaststellen dat er in Indië bordjes bij Indische zwembaden stonden: ‘Verboden voor honden en inlanders’. Hebben die bordjes daar werkelijk gestaan? Aanhoudend speurwerk heeft, naar ik weet, nog nooit onomstotelijk bewezen dat die bordjes hebben bestaan.³² Toch blijven mensen beweren ze gezien te hebben. We kunnen niet blindelings op hun geheugen vertrouwen. Wat die herinnering ons wel vertelt is hoe diep het raciale uitsluitingsbeleid ingreep op ieders identiteit. Het berokkende leed blijkt nog steeds op te spelen.

Een ander bekend voorbeeld van zo'n ‘twijfelachtige’ herinnering is de put tijdens de Bersiap. Een ongelofelijk aantal mensen vertellen over hoe zij zelf gezien hebben dat anderen getjingtjangd zijn tijdens de Bersiap, en hoe in stukken gehakte lichamen

30 Aangehaald in Leydesdorff 2004 p. 12 en 77.

31 Bij trauma vormt de schokkende, emotionele lading van het gebeurde juist de aanleiding om het gebeurde te ‘vergeten’.

32 Beynon 1995.

[p. 58]

in de put op hun erf zijn gegooid.³³ De herinneraars menen stellig dat zij het zelf hebben meegemaakt. Desondanks kunnen hun getuigenissen niet het bewijs vormen dat de gebeurtenissen in werkelijkheid zo zijn gebeurd. En toch bevatten deze steeds weerkerende verhalen een waarheid. In de verwoorde herinnering kan men namelijk de verschrikkingen tijdens de Bersiap beluisteren. Via de verhalen komt het verbijsterde onbegrip tot uiting van mensen die wreedheden hebben ondergaan of er getuige van waren en getraumatiseerd zijn geraakt. Dergelijke collectieve herinneringsprocessen zeggen allereerst iets over het falen van de taal. In onderzoek naar trauma is vaak aangetoond dat de woorden om gruwelen in uit te drukken niet bestaan. Getraumatiseerde mensen moeten daarom terugvallen op wel beschikbare woorden.³⁴ Zo lijkt ook het verhaal van de put een vaste zegswijze geworden om het onuitspreekbare in uit te drukken.

Deze voorbeelden geven inzicht in de algemene werking van het geheugen. Juist omdat we gebonden zijn aan taal en woorden om onze ervaringen over te brengen, bestaan herinneringen voor een groot deel uit nabootsen en herverteller. Ons zogenaamde autobiografische geheugen, het geheugen dat persoonlijke herinneringen opslaat is niet zo uniek en persoonlijk als wel aangenomen wordt. Hoe vreemd ook: onze persoonlijke ervaringen en herinneringen zijn in hoge mate bepaald door wat anderen zich hebben herinnerd of juist zijn vergeten. Dat betekent ook dat een herinnerde jeugd ons niet veel leert over de werkelijkheid van toen. Jeugdherinneringen vertellen minder over het ‘kind dat wij waren’ dan over de volwassene die achterom kijkt naar het kind.

33 Lees hierover Bussemaker 2005.

34 Zie over trauma bijvoorbeeld Caruth 1996 en Van Alphen 1999.

Nostalgie als herinneringsknoop

Er bestaat veel verzet tegen het geijkte nostalgische beeld van Indië. In het algemeen wordt nostalgie beschouwd als inauthentiek, escapistisch of reactionair. Maar is verlangen naar een idyllisch oord en een onbekommerde tijd dan niet een onschuldig genoegen? De antropoloog Renato Rosaldo veroordeelt wat hij noemt ‘imperialistische nostalgie’. Imperialistische nostalgie doet zich alleen maar vóór, als onschuldig verlangen, zo meent hij. In feite wordt het brute geweld inherent aan kolonialisme weggemoffeld achter fraai-exotische en tot de verbeelding sprekende plaatjes.³⁵ De historica Frances Gouda zit op dezelfde lijn wanneer zij opmerkt dat de treurnis om de verloren kolonie de Europese hoofdrolspelers ex post facto kan zuiveren van blaam.³⁶ De erfenis aan idyllische, nostalgische beelden ontneemt ons dus

35 Rosaldo 107-8.

36 Gouda 1995 p. 238.

[p. 59]

vaak het zicht op de ongelijkheid in macht en status die de dagelijkse werkelijkheid uitmaakte van kinderen in de kolonie. Deze discrepantie maakt de kritiek op tempo doeloe-nostalgie in veel gevallen terecht. Populaire verhalen over avontuurlijke Europese mannen die onontgonnen gebieden ontsloten moet men wantrouwig bekijken. Evenzo is het verstandig te bedenken dat verhalen over het brengen van beschaving of het verheffen van de inheemse bevolking dikwijls dienen om de Nederlandse burger te herinneren aan het trotse bezit van overzeese gebieden. Dat soort nationalistische herinneringsbeelden komen van pas om een onverschrokken nationaal zelfbeeld op te houden.

Maar voor de eerste generatie Indische migranten, die zich juist niet geaccepteerd heeft gevoeld als Nederlands burger, heeft nostalgie een andere betekenis. Zij verlangen terug naar een thuis dat niet langer bestaat. Zodoende zit in hun geval eerder verlies en ontheemding achter nostalgia dan een reactionaire houding.³⁷ Nogmaals, een herinnering is altijd verbonden aan emoties. Voor de eerste generatie Indische migranten geldt dat er geen dieper gevoelde emotie bestaat dan het verlies en afscheid van Indië. Zij hebben gezamenlijk een schokkende historische periode meegemaakt die hen maakt tot wat de historicus J.J.A. van Doorn een ‘lotsgemeenschap’ noemt.³⁸ Hoe groot de onderlinge verschillen ook zijn, zij delen herinneringen met een ‘sterk emotionele en symbolische lading’. Het ‘koloniale trauma’ heeft hen gevormd tot een Nederlandse herinneringsgemeenschap. Twee oorlogen maakten zij mee - de Japanse bezetting met de kampen, en de ontwrichtende onafhankelijkheidsoorlog. Voor degenen die hun jeugd in Indië meemaakten verging de wereld op een onverwachte en schokkende wijze: zij verloren hun geboortegrond, zijnsbepaling, cultuur, een klimaat, de geuren, kleuren, en geluiden van Indië. Ik wilde eigenlijk niet gaan is de titel van een boekje met herinneringen van repatrianten. Die titel geeft blijk van een typische Indo understatement.³⁹ Is het, gezien het trauma, de onbegrepen ‘zielsverwonding’ zo vreemd dat de herinnering aan de vooroorlogse Indische jeugd beter, mooier, gelukkiger werd naarmate de tijd voortschreed? Alles wat verwijst naar ‘vroeger’ lijkt samengebald in de bekende, gelukkige-jeugd-in-Indië herinneringen. Alles wat dat plaatje verstoort is langzamerhand weg gegumd, uitgevlakt en vergeten. Overgebleven is een harmonieus beeld van ‘het kind dat zij waren’.

Kortom, de mythe van de paradijselijke Indische jeugd is niet te reduceren tot een simpele topos. De niet uit te bannen voorstelling wijst op een gecompliceerde, wat ik wil noemen herinneringsknoop die sporen herbergt van verschillende herinneringsvertogen. Nostalgie mag dan de uiterlijke vorm zijn, zij is wel de dekmantel voor emoties waar men niet snel mee voor de dag kan komen in de Nederlandse herin-

37 Zie ook Boym 2001 p. xiii.

38 Van Doorn 1994 p. 308.

39 Boon en Geleuken 1993. Locher-Scholten 1995 p.4.

[p. 60]

neringscultuur van koloniale schuld en schaamte. In die knoop van herinneringen kan men verdriet om verlies en afscheid herkennen, en de machteloze woede om de loop van de geschiedenis terug traceren. Sporen van het onverwerkte verleden, de migratie, het onbegrip waarmee men geconfronteerd werd, de ‘nooit geheel’ geslaagde inpassing, maar ook, niet te vergeten, de successen van de inburgering zijn in de mythe van de Indische jeugd terug te lezen. De gecompliceerde herinneringsknoop van de paradijselijke Indische jeugd behelst zodoende verre van abjecte nostalgie. De hunkerende, ambivalente Rudy Kousbroek die zich vaak keert tegen nostalgische uitingen, geeft tegelijkertijd als geen ander uiting aan het bittere besef dat alles voorgoed voorbij is; het eigen verleden is een vreemd land geworden, een ‘kuil om snikkend in te vallen’.⁴⁰

40 Kousbroek 1971.

Bibliografie

Alphen, Ernst van, ‘Symptoms of Discursivity: Experience, Memory, and Trauma.’ In Mieke Bal, Jonathan Crewe en Leo Spitzer (eds.), Acts of Memory. Cultural Recall in the Present. Hanover en London: University Press of New England, 1999, p. 24-38.

Bal, Mieke, Crewe, Jonathan, en Spitzer, Leo (eds.) (1999), Acts of Memory. Cultural Recall in the Present. Hanover en London: University Press of New England 1999.

Beynon, H.C. Verboden voor honden en inlanders: Indonesiërs vertellen over hun leven in de koloniale tijd. Amsterdam: Uitgeverij Jan Mets, 1995.

Boon, Siem en Eva van Geleuken. Ik wilde eigenlijk niet gaan. De repatriëring van Indische Nederlanders 1946-1964. Den Haag: Stichting Tong Tong, 1993

Boven, Erica van ‘De postkoloniale autobiograaf en zijn koloniale verleden.’ In: Indische Letteren, 20 (2) (2005), p. 115-32.

Boym, Svetlana. The Future of Nostalgia. New York: Basic Books, 2001.

Bussemaker, H.Th. 2005. Bersiap! Opstand in het paradijs. De Bersiap-periode op Java en Sumatra 1945-1946. Zutphen: Walburg Pers, 2005.

Caruth, Catherine. Unclaimed Experence: Trauma, Narrative, and History. Baltimore: John Hopkins University Press, 1996.

Dermoût, Maria. Nog pas gisteren. Amsterdam: Querido, 1959.

Doorn, J.J.A. van. De laatste eeuw van Indië. Ontwikkeling en ondergang van een koloniaal project. Amsterdam: Bert Bakker, 1994.

Drayer, Elma en Marjo van Soest. ‘Ik schrijf over wat mijn ogen zien en wat mijn hart beroert. Interview met Beb Vuyk.’ In: Sarafaan, 1(1) (1985), p. 3-12.

Gouda, Frances, Dutch Culture Overseas. Colonial Practise in the Netherlands Indies. 1900-1942. Amsterdam: Amsterdam University Press, 1995.

Halbwachs, Maurice. Les cadres sociaux de la mémoire. Paris: Librairie Félix Alcan, 1925.

Huyssen, Andreas. ‘Present Pasts: Media, Politics, Amnesia.’ In: Public Culture, 12 (1), (2000), p. 21-38.

Kousbroek, Rudy. Een kuil om snikkend in te vallen. Amsterdam: Thomas Rap, 1971.

Kousbroek, Rudy. Het meer der herinnering. Anathema's 5. Amsterdam: Meulenhoff, 1984.

[p. 61]

Kousbroek, Rudy. Het Oostindisch kampsyndroom. Amsterdam: Meulenhoff, 1992.

Kousbroek, Rudy. Terug naar Negri Pan Erkoms. Amsterdam: Meulenhoff, 1995.

Kousbroek, Rudy. Het raadsel der herkenning. Fotosynthese 3. Amsterdam: Augustus, 2007.

Kousbroek, Rudy en Paula Gomes. Verloren goeling. Amsterdam: Meulenhoff, 1998.

Leydesdorff, Selma. De mensen en de woorden. Amsterdam: Meulenhoff, 2004.

Locher-Scholten, Elsbeth. ‘Verwerking en koloniaal trauma - Balans van begrippen.’ In: Bzzlletin, 25 (228) (1995) p. 3-9.

Loo, Vilan van de (ed.) Verzamelde romans en verhalen van Lin Scholte. Den Haag: Stichting Tong Tong, 2007.

Mahieu, Vincent. Verzameld werk. Amsterdam: Querido, 1992.

Nieuwenhuys, Rob, Oost-Indische spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden. 3^e, bijgew. en herz. dr. Amsterdam: Querido, 1978.

Oudvorst, A.F. van. ‘De fictionaliteit van “Het land van herkomst.” In: Spiegel der Letteren 33 (1991) p. 25-37.

Paasman, Bert. ‘Grenzen en grenscorrecties in de Indisch-Nederlandse literatuur.’ In: Indische Letteren, 14 (2) (1999) p. 66-72.

Pattynama, Pamela (2007) ...de baai...de binnenbaai...Indië herinnerd (Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar Koloniale en postkoloniale literatuur- en cultuurgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam vanwege de stichting het Indisch Huis op donderdag 16 december 2005 Amsterdam: Vossiuspers, 2007.

Robinson, Tjalie. ‘Tjelana Monjet.’ In: Didi in Holland. Arnhem: Nova Zembla, p. 71-74, 1992.

Rosaldo, Renaso ‘Imperialist Nostalgia.’ In: Representations, 26, Spring 1989, p. 107-22.

Scholte, Lin. Anak Kompenie. Den Haag: Tong Tong, 1965).

Springer, F. Allemaal gelogen. De herinnering als mooi verhaal. Amsterdam: Querido, 2002.

Woude, Johan van der. Maria Dermoût. De vrouw en de schrijfster. Den Haag: Nijgh en van Ditmar, 1973.

Zonneveld, Peter van. ‘Men weet maar nooit waar de avond eindigt en de nacht begint. Over genres in de Indische literatuur.’ In: Indische Letteren, 14 (2) (1999) p. 79-87.

Zonneveld, Peter van (2002). ‘Indische literatuur van de twintigste eeuw.’ In: Theo D'Haen (ed.), Europa Buitengaats. Koloniale en postkoloniale literaturen in Europese talen. Amsterdam: Bert Bakker, p. 133-59.

[p. 62]

Pamela Pattynama is Bijzonder hoogleraar Koloniale en Postkoloniale literatuur en cultuurgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Zij doet onderzoek naar herinneringen aan Nederlands-Indië in levensverhalen, literatuur en films. Ook is zij geïnteresseerd in verhalen en voorstellingen van ‘rassenvermenging’.