Indische Letteren. Jaargang 17

[p. 82]

Gebouw Soerabajaasch Handelsblad (midden).

[p. 83]

Piekerans van Knouff
Over de vergeten column van Tjalie Robinson in de Nieuwe Courant, 1949
Marjolein van Asdonck

Toen het Indische tijdschrift Moesson in juli 2000 aan haar 45ste jaargang begon,¹ leek het de redactie toepasselijk een bijzonder stuk van Tjalie Robinson op te nemen. Lilian Ducelle, zijn weduwe en jarenlang directrice van Moesson, stuurde de redactie een plakboek met columns van Tjalie die hij onder het pseudoniem Knouff schreef. Want behalve Tjalie Robinson, gebruikte Jan Boon nog andere pseudoniemen: Jan Pennaert, Jan van Nimwegen, Vincent Mahieu natuurlijk,² maar dus ook Knouff. De Knouff-columns verschenen in de Nieuwe Courant.

De Nieuwe Courant werd vlak na de oorlog onder auspiciën van de Britten en de Regerings Voorlichtingsdienst opgericht en was gehuisvest in het gebouw van het Soerabajaasch Handelsblad, aan de Aloonaloonstraat of Pasar Besar (tegenwoordig de Jalan Pahlawan) te Soerabaja, waar voorheen het bekende warenhuis Pröttel was gevestigd. In de tweede helft van 1948 werd de uitgave van de Nieuwe Courant voortgezet door het Soerabajaasch Handelsblad en Drukkerijen, onder directie van ir. J.C. Kolling. De hoofdredactrice werd toen mevrouw A.H. Führi-Mierop. Mevrouw Führi-Mierop was een tante van Lilian Ducelle en voor de oorlog al gevreesd om haar scherpe pen, net als haar nichtje nu. Ze was een voorvechtster van de belangen van Oost-Java in het algemeen en van Soerabaja in het bijzonder. Haar kritische houding tegenover overheidsmaatregelen, maakte haar vooral bij het bedrijfsleven geliefd. Na de Indonesische onafhankelijkheid kon zij zich vaak niet verenigen met de beslissingen van de nieuwe machthebbers, met als gevolg dat mevrouw Führi-Mierop in 1953 werd gearresteerd en Indonesië werd uitgewezen. Kort daarvoor was de Nieuwe Courant omgedoopt tot het Nieuw Soerabajaasch Handelsblad. Tot zover de korte geschiedenis van de Nieuwe Courant.

1 Vanaf de oprichting van Onze Brug in juli 1956 heeft men de jaargangen doorgeteld, ook toen Onze Brug omgedoopt werd tot Tong Tong in 1958, en toen Tong Tong omgedoopt werd tot Moesson, in 1978.

2 In het maandblad Gerilja - er verschenen in totaal twee nummers; nr. 1 op 10 januari 1955 en nr. 2 op 10 februari 1955 - gebruikte hij nog twee pseudoniemen: Andronikos Favre en Erik van Roofsand. Zie: Rudy Kousbroek, Oost Indisch Kampsyndroom, Anathema's 6. Amsterdam: Meulenhoff, 1992, p. 105.

Mevrouw Führi-Mierop

Eind 1948, na de dood van haar ouders, vertrok Lilly van Zele, die we later zouden gaan kennen onder haar pseudoniem Lilian Ducelle, van

[p. 84]

Batavia naar Soerabaja. Ze kwam in dienst bij de Nieuwe Courant, maar niet voor lang. Ook al bewonderde Lilian haar tante zeer, behalve een scherpe pen had mevrouw Führi-Mierop ook een scherpe tong. Toen zij verslaggeefster Lilian eens voor ‘unladylike’³ uitmaakte, vond Lilian het welletjes en vertrok naar De Vrije Pers.⁴ Behalve Lilian Ducelle, werkte ook haar toekomstige echtgenoot Jan Boon enige tijd voor de Nieuwe Courant, maar door politieke meningsverschillen tussen hem en mevrouw Führi-Mierop was het dienstverband geen lang leven beschoren.

Het is hier misschien interessant om te vermelden dat Jan Boon en mevrouw Führi-Mierop elkaar in Nederland, bij Onze Brug, de voorloper van het tijdschrift Tong Tong, weer zouden treffen. En ook bij Onze Brug zou hun samenwerking van korte duur zijn. Zijn meningsverschillen over de formule van het tijdschrift, gecombineerd met de ervaringen uit de Nieuwe Courant-periode de oorzaak? Dit keer is het, zoals Nelien Drewes al signaleerde in haar doctoraalscriptie,⁵ echter mevrouw Führi-Mierop die uit de redactie stapt. In Onze Brug van juni 1957 kondigt ze haar vertrek aan. Het daaropvolgende nummer presenteert Tjalie zijn nieuwe formule onder het kopje ‘Weet je nog?’:

P.S. Ik begin dit rubriekje eigenlijk alleen omdat ik hoop er gauw mee te kunnen uitscheiden. En wel, omdat ook anderen in de pen zullen klimmen om een herinnering te kunnen schrijven. Ernstig of humoristisch, doet er niet toe, als het maar interessant is. [...] En never mind the style! Ieder schrijft eerlijk zoals hij denkt of spreekt, zijn eigen stijl. Wie geen goed begin bedenken kan, begint maar aldus: Beste Tjalie! Ik herinner me nog als de dag van gisteren dat... nou en daar gaat hij dan! De redactie stelt voor elk geplaatst verhaaltje een riks beschikbaar. Nou, en dat is toch een pracht van een start voor een vertellers-carriere? Indischgasten, snor eens in die oude doos!⁶

In plaats van de opbouw van Nieuw-Guinea, dat Nederland als laatste restant van Nederlands-Indië een prima onderkomen leek voor Indische Nederlanders, staan vanaf dat moment Indische mensen zelf en hun ervaringen en herinneringen centraal in het tijdschrift. Kort daarna, in februari 1958, ondergaat Onze Brug de naamsverandering in Tong Tong.

3 Moesson jaargang 29, 01-03-1985, p. 8.

4 Lilian voelde zich meer thuis bij hoofdredacteur Ed Evenhuis van De Vrije Pers, ook een loot aan de stam van het Soerabajaasch Handelsbladconcern, waar Lilian voor de oorlog al even had gewerkt. Bij De Vrije Pers werkte Lilian zes maanden en begint ze haar pseudoniem Lilian Ducelle te gebruiken (Moesson jaargang 29, 01-03-1985, p. 8).

5 Nelien Drewes, De geboorte van een Indische vertelling; de geschiedenis van Indisch tijdschrift Tong Tong, 1956-1977. Doctoraalscriptie Universiteit van Amsterdam, 1999, p. 20.

6 Onze Brug jaargang 1, nummer 13, juni 1957, p. 4.

Messcherp opmerkingsvermogen

De laatste hoofdredacteur van het Nieuw Soerabajaasch Handelsblad, Nout Heil, schrijft in 1979 in Moesson het volgende over Jan Boons tijd bij de Nieuwe Courant:

Een van de naoorlogse redacteuren bij de krant in Soerabaia was Jan Boon, toen al een vrije vogel, die er weinig voor voelde

[p. 85]

zich te schikken in het keurslijf van een verslaggever, die op vaste tijden zijn nieuws binnenbrengt. Zijn grote kracht lag in zijn fantasierijke verhalen - ik herinner me de naam Knouff voor die artikelen - die ondanks het messcherpe opmerkingsvermogen en de geestigheid van de schrijver door hun lengte soms niet in de krant konden worden opgenomen.⁷

De Nieuwe Courant telde in die tijd namelijk slechts vier pagina's.

In eerste instantie was Jan Boon redacteur, maar na twee maanden beperkte hij zich tot zijn column Knouff, die hij schreef van april 1949 tot en met december 1949. Jan Boon werd hoofd Leger Voorlichtingdienst, belast met de pacificatie van de residentie Kediri voor het laatste half jaar van 1949.⁸

Zelfs in die tijd wisten niet veel mensen dat Jan Boon achter het pseudoniem Knouff zat. De Knouffs - via Lilian Ducelle bij Moesson terechtgekomen - waren ‘vergeeld en bijna vergaan in een vergeten plakboek’, zoals Lilian zelf schrijft.⁹ Het zijn er ruim dertig. Ze verschenen volgens het plakboek doorgaans elke vrijdag in de Nieuwe Courant. De Knouffs tellen per aflevering gemiddeld meer dan 1.500 woorden.

7 Moesson jaargang 24, 15-10-1979, p. 15.

8 Moesson jaargang 45, juli 2000, p. 14.

9 Moesson jaargang 45, juli 2000, p. 14.

Spekkoek

De Knouffs zijn niet alleen geschreven, maar ook gesitueerd in de periode na de tweede politionele actie, in afwachting van de komende Indonesische onafhankelijkheid. Ze spelen zich - een enkele uitzondering daargelaten - af in Soerabaja.

De belangrijkste personages zijn Knouff zelf, zijn vrouw Quiqui en zijn vriend Aramis. Knouff voert zich op als journalist en schrijver van zijn column in de Nieuwe Courant. Nergens staat expliciet dat hij Indisch is, maar hij is in Indië opgegroeid en zwierf tijdens zijn jeugd rond in Batavia. Hij noemt zichzelf Europeaan, maar, zo schrijft hij: ‘De Indo-Europeaan is ook Europeaan.’¹⁰ Laten we er dus van uit gaan dat Knouff een Indischman is, ook al is hij weinig avontuurlijk, op het lafhartige af. Dit in tegenstelling tot zijn strijdvaardige echtgenote Quiqui, een pittige tante, die zich vaak druk maakt over het grote en kleine onrecht dat ze dagelijks tegenkomt. Lilian Ducelle heeft model gestaan voor Quiqui. Aramis is Knouffs Dajakse vriend. Hij is klein van stuk en nationalist. En is gebaseerd op Tjalie's Indonesische vriend Ananda. Verder wordt er nog een aantal vrienden geïntroduceerd: Fons, Polly, Neeltje en Toontje. Centraal in de columns staan de dialogen over actuele problemen. De vragen, het commentaar en de verschillende meningen van Knouffs vrienden, staan voor de heersende meningen in de verschillende lagen van, zoals Knouff schrijft, ‘de spekkoek die samenleving heet’.¹¹

10 In: ‘Over Weggaan of niet’, Nieuwe Courant, vrijdag 2 december 1949.

11 In: ‘Souvenirs aan de kawat’. Nieuwe Courant, donderdag 14 april 1949.

[p. 86]

Vaderfiguur

De Knouffs zijn een product van de tijd waarin ze zijn geschreven. Het centrale thema is de wederopbouw van de Indische samenleving, waarvan alle betrokkenen weten dat die binnen enige maanden officieel in een Indonesische maatschappij zal veranderen. Wat zijn de gevolgen van de wisselende gezagsverhoudingen voor de gewone man: Hollander, Indo-Europeaan en Indonesiër? ‘Er wordt’, schrijft Knouff

nu veel critischer over tal van zaken gedacht, die vroeger als vanzelfsprekend dogma over het leven heen hingen. Iedereen weet dat de soevereiniteit van de Federale Regering een feit wordt, dat nog maar een korte tijd van rijping nodig heeft. Alleen al te veel politiek geürm en geruzie vertroebelt de zaak nog. Het is merkwaardig hoeveel mensen in Indonesië nu opeens ‘aan politiek doen’! Maar hoe dan ook, deze soevereiniteit brengt straks een nieuwe maatschappelijke instelling met zich mee. Hoe staat de Indo Europeaan straks tegen de samenleving, waarvan hij een intensiever deel uitmaakt? Er wordt zo vaak met achterdocht en zelfs tegenzin aan gedacht en toch zal door de geleidelijke groei van dit alles straks ongemerkt een status gevonden zijn, waar we heel gewoon in leven en zeker aangenamer dan thans. Vaak zit je over deze zaken te theoretiseren en dan kan je alles zo sluitend of net zo scheef maken als je zelf wilt. Het beste is altijd je ogen open te houden en te kijken of je niet uit je directe ervaring iets kunt leren.¹²

Problemen binnen de het einde naderende Indische maatschappij - vooroordelen, nationalisme, gebrek aan dialoog tussen de verschillende bevolkingsgroepen - worden, zoals eerder geschreven, meestal aangekaart in een gesprek tussen Knouff en zijn vrienden. Ik geef een voorbeeld:

‘After all ben ik in de eerste plaats nationalist’, zei Aramis trots, ‘en dat kan niemand mij aanrekenen als een slechte eigenschap.’ ‘En ik ben het ook’, zei Fons koppig, ‘en ook hiermee heb ik niets verkeerd voor. Maar waarom zitten we mekaar dan in de haren?’
Aramis schudde wrevelig het hoofd en vroeg toen: ‘Kan jij ons allebei toevallig het goede antwoord geven, Knouff?’ Sinds ik voor de krant schrijf schijn ik, evenals elke andere journalist, een man van gezag geworden te zijn. Dat vind ik natuurlijk fijn. En ter wille van de lieve vrede en de voordelige abonnementscijfers probeer ik liefst allebei gelijk te geven of allebei ongelijk. En ook hier kon ik me gelukkig verschuilen achter andermans gezag. En ik sprak dus als volgt:

12 In: ‘Over etiketten op verkeerde flessen’, Nieuwe Courant, vrijdag 22 april 1949.

[p. 87]

‘Beste mensen, neem nog eens een slok van de warme koffie voordat ze koud wordt. En steek een Escortje op. Voordat ik jullie ga vertellen dat jullie allebei driedubbelovergehaalde ezels zijn als je meent dat de edele vaderlandsliefde de enige weg is naar de wereldvrede. Denk erom, hier spreekt niet Knouff sendiri, al is zijn eigen oordeel ook heel wat waard (hear! hear!), maar ik spreek hier in gepopulairiseerde vorm de gedachten uit van de knapste denkers van Europa, zoals zij reeds drie jaar geleden in de “Rencontres Internationales” in Geneve spraken.’¹³

In de rest van de column komt Knouff tot de conclusie dat nationalisme niets dan slechts heeft gebracht, namelijk onvermogen tot communiceren, en geweld. En dat men vooruit moet kijken en zich niet met vooroorlogse complexen moet bezighouden. Knouff spreekt zich uit tegen het verpolitieken van de maatschappij, het over en weer beschuldigen. Niet praten, maar samen de handen uit de mouwen steken! De oude verhoudingen voorbij!

Knouff speelt eigenlijk een soort van vaderfiguur, die al die verschillende mensen tot elkaar wil brengen; hij doet dat af en toe wel met een knipoog. Als hij iets te belerend dreigt te worden, schrijft hij: ‘leraarde ik’, of ‘doceerde ik’. Knouff, kun je zeggen, is de leraar van het nieuwe Indonesië, met Hollandse, Indische en Indonesische kinderen in de klas. Zeker is er een boodschap in zijn column; het zijn beschouwende stukken. Er is bovendien veel aandacht voor de nieuwe positie van de Indonesiër, Knouff roept op om hen toch vooral als volwaardig te behandelen.

13 In: ‘Dat kleine, ronde oog’, Nieuwe Courant, vrijdag 22 juli 1949.

‘Practische levensles’

Waar kunnen we de Knouffs het beste mee vergelijken? De Knouffs lijken meer op Tjalie's artikelen in Tong Tong, dan op zijn Piekerans van een straatslijper die hij niet lang na de Knouffs publiceerde. De overeenkomst tussen de Knouffs en de Tjalie uit Tong Tong is dat de stukken beschouwend van aard zijn. Zowel Knouff als Tjalie Robinson proberen hun lezers een hart onder de riem te steken en een soort van leidraad te geven in het leven.

Een aantal Knouffs is wel net zo beeldend geschreven als een Piekeran, bijvoorbeeld ‘Practische levensles’, waarin Knouffs eerste autorijles wordt behandeld. We haken in op het moment dat Knouff na veel vijven en zessen de auto aan de praat heeft gekregen:

‘Het gaat prachtig’, zei de instructeur, en ik wist werkelijk niet of hij het sarcastisch bedoelde. Want af en toe kraakte en gierde het binnen het karkas van de pick-up dat ik er ziek van werd.

[p. 88]

En toch reden we. Onderweg zag ik mevrouw van Kooten op de fiets aankomen. Ik ging met m'n elleboog buiten boord zitten en trok een gezicht alsof ik Malcolm Campbell was. Maar mevrouw van Kooten zei alleen maar: ‘Dag!’ en keek helemaal niet met bewondering naar me.
‘Niet naar Grieten kijken als U leert rijden, meneer’, waarschuwde de instructeur en dat vond ik hoogst onbetamelijk. Maar ik zei maar niks.
‘Nu gaan we bochten maken’, annonceerde de instructeur even later blijmoedig. En ik werd van de weeromstuit ook moedig. ‘Waar?’, vroeg ik uitdagend.
‘Hier!’ zei de instructeur. We waren op Kramat Gantoeng. ‘Ik denk er niet over’, protesteerde ik, ‘het is hier veel te druk en bovendien kan elk ogenblik de tram komen!’ ‘Djangan takoet, baas!’ kalmeerde de instructeur, ‘ik ben er ook nog!’
‘En bovendien hebben we hier eenrichtingsverkeer!’
‘Mieters’, zei de instructeur, ‘daarom moeten we telkens snel twee keer draaien. Zo leert U het vlug.’
Maar dit keer schudde ik het hoofd hardnekkig en reed hardnekkig door. In feite is het sturen van een auto kinderwerk. Niet veel moeilijker dan het besturen van een Vliegende Hollander ofzo. Alleen dat bochtjes maken met verkeer was lastig. Toen ik de brug over wou naar Plampitan, kwam er opeens van de andere kant een truck. Ik schrok me een beroerte en liet het gaspedaal los en mikte het stuur naar uiterst links en weer naar rechts toen we zowat op de leuning zaten. En de auto zei Ppp, ppp! En gaf de geest. En rolde lui terug. En ik trapte gauw op de voetrem en wierp kwaadaardige blikken op de chauffeur van de truck, die verbaast z'n wenkbrauwen optrok. [...]
Ik gaf banjak gas en trok met een ruk de handrem los en we vlogen met een vaart de brug af en alleen maar omdat de instructeur en ik allebei aan het stuur lagen te rukken, misten we op het nippertje de huizen aan de andere kant. En schoten toen weer bijna de kali in. En toen kwam de pick-up trillend op z'n poten veilig links van de weg tot stilstand. Ook mijn benen trilden niet zuinig. Intussen reed de andere auto ons voorbij. De chauffeur keek erg gramstorig onze kant op. ‘Kallem meneer’, zei de instructeur.
‘Hoor eens hier’, zei ik toen tegen de instructeur, ‘we'll call it a day before it's the last day of my life. Ik heb er voor vandaag genoeg van.’
‘Zoals U wilt, meneer’, zei de instructeur gelaten.
‘Neem het stuur maar over. Met de zegen van Grietjes!’, zei ik.
‘Adoeh meneer!’, jouwde de instructeur, ‘bent U zo bang?’ ‘Ik bemin het leven teerder dan het autorijden’, sputterde ik.

[p. 89]

Maar er is toch niets gebeurd!’ riep m'n leraar verbaasd. ‘Dat zei ik ook toen ik uit Siam terugkwam’, mopperde ik, ‘maar ik doe het niet nog een keertje over!’¹⁴

14 In: ‘Practische levensles’, Nieuwe Courant, dinsdag 30 augustus 1949.

Een beproefd recept

Uit de Knouffs blijkt dat Tjalie in die tijd al met ideeën rondliep over een Indisch tijdschrift; met ideeën over de formule die vandaag de dag nog steeds bestaat, namelijk dat lezers zelf hun verhaal vertellen. Knouff roept zijn lezers in zijn column al op om te vertellen over hun eigen ervaringen, bijvoorbeeld over hun nieuwe leven in Nieuw-Guinea.¹⁵ Daarnaast spreekt hij zijn bewondering uit over het, volgens hem, enige echt Indische tijdschrift over Indië: De Indische Jager.

Een blad als De Indische Jager is onbestaanbaar waar elders ook ter wereld. Belangstelling, onderwerpen, stijl en woordkeus zijn alle lijnrecht gericht op dit land. Wie tien tijdschriften D.I.J. leest is een brok levende en blijvende kennis van dit land rijker geworden. Dat levert 'm verder geen enkel ander blad.¹⁶

Over de positie van de Indo-Europeaan schrijft hij het volgende:

Ik denk dat de Indo Europeaan er het slechtst aan toe is. Want hij krijgt geen Holland om op terug te vallen, terwijl de status van Nieuw-Guinea volkomen in de lucht hangt. Terwijl toch ook elke redelijke Indonesiër zal moeten erkennen dat ieder mens, die zijn nationaliteit cadeau geeft voor een betere boterham - zonder enige strijd - een slecht burger is. Ook de Indonesiër heeft dat niet willen doen. Hij zal het dus van de Indo niet mogen eisen. Ik weet niet wat Holland open en eerlijk van de Indo eist. Dit pijnlijke probleem omzeilt hij liefst zoveel mogelijk. Als er dus tenslotte één bevolkingsgroep overblijft, die alle medeleven en hulp waard is, is het de Indo-groep die geen Den Bosch heeft om op terug te vallen [...] en geen Soerabaja om er te blijven.¹⁷

Als je deze ingrediënten bij elkaar brengt - het eigen verhaal van de lezers, een echt Indisch tijdschrift en hulp aan de Indo's - vormen ze samen het recept van Tong Tong, het blad dat nu alweer bijna 25 jaar Moesson heet.

En om Tjalie Robinson en Knouff ten slotte nog dichter bij elkaar te brengen, eindig ik met het volgende citaat van Knouff:

Tegenover Pasar Toendjoengan liep ik mijn vriend Tjalie tegen het lijf. Die had een brede lach in z'n bruine gezicht. ‘Adoeh, die Knouff!’, riep hij, ‘altijd piekeren, altijd piekeren! Waarvoor! De wereld is goed; de wereld is groot. Ik heb het druk.’

15 In: ‘Via Batakse raadsels naar Nw. Guinea’, Nieuwe Courant, donderdag 15 september 1949.

16 In: ‘Vrouwen over vrouwen en Quiqui over Knouff’, Nieuwe Courant, vrijdag 13 mei 1949.

17 In: ‘Over weggaan of niet’, Nieuwe Courant, vrijdag 2 december 1949.

[p. 90]

‘Waarmee?’ vroeg ik lusteloos.
‘Kopen, kopen, kopen’, zei hij, ‘al mijn geld op. Ik ga een houtzagerij beginnen op Nieuw-Guinea. Waarom ga je niet mee?’
‘Straks word je er toch weer uitgezet’, zei ik somber, ‘waarom zou je al te optimistisch wezen?’
‘Wie zegt dat?’ grinnikte Tjalie, ‘wat nog komt, dat komt. Maar ik ga een nieuwe stad bouwen. Die stad noem ik Charliestown. Misschien wordt het een Indonesische stad, misschien een Hollandse, misschien een Australische of Amerikaanse of een “nieuw-land-se” stad, maar het is mijn stad. Laat die politiek maar schuiven. Daar kan je toch niets aan doen. Maar wat ik wel kan doen, is mijn eigen leven maken. Erop of eronder! Nou Knouff, saluut en tot ziens. Als je later wil mampir, okee!’
En weg was Tjalie weer. He is a good fellow, Charley. Als hij er werkelijk in slaagt een nieuwe stad te maken, wordt het een goede stad. En als hij er niet in slaagt? Wat is Tjalie hier dan? In Soerabaja? O, zo'n kleine boeng met toch geen waarde. Ik keek hem afgunstig na.
En betreurde het, niet zelf de moed te hebben om ook op avontuur te gaan.¹⁸

N.B.

Vier Knouffs werden gepubliceerd in Moesson: ‘Over naaktlopen en heropbouw’ in Moesson jaargang 45, juli 2000, p. 14; ‘Vrouwen over vrouwen; en Quiqui over Knouff’ in Moesson jaargang 45, augustus 2000, p. 14; ‘Over samen ruzie, samen plezier en samen boosheid’ in Moesson jaargang 45, september 2000, p. 24; ‘Binnenhuisarchitectuur’ in Moesson jaargang 45, november 2000, p. 8.

Marjolein van Asdonck (1972) studeerde Indonesiëkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden en is hoofdredacteur van het Indische tijdschrift Moesson. Zij is bezig met haar promotieonderzoek over vijftig jaar Tong Tong/Moesson.

18 In: ‘Over een sprookje en de atoombom’, Nieuwe Courant, vrijdag 21 oktober 1949.