Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 46]

Toezicht vanaf het balkon
Greed is good, control is better
door Florus Wijsenbeek

In een van mijn nevenfuncties speel ik in de Muppetshow. Nu ja, weinigen zien mijn optreden, maar ik ben de derde oude man naast Statler en Astoria die in het theater van het leven vanaf het balkon roepen dat ze er niets aan vinden. Dat is althans precies de taak die ik mag vervullen als een van de vergaderbezoekers voor de Vereniging van Effectenbezitters (veb). Ik doe dit met des te meer plezier en overgave sinds de kredietcrisis noopt tot nog meer kritisch toezicht op beursgenoteerde ondernemingen.

Overigens moet ik ogenblikkelijk bekennen dat ik al zeer lang nauwe banden heb met de veb, omdat de oorsprong van die club heel dicht ligt bij de Haagse afdeling van de vvd. De man die in 1924 als jongeling de veb oprichtte (als ‘Vereeniging van Fondsenhouders’) met het doel beursfondsen tot een hoger dividend te dwingen, was Hans P.J. van Ketwich Verschuur (1905-1996), en hij was niet alleen ondernemer en directeur-generaal van het Nederlandse Rode Kruis, maar ook voorzitter van de Haagse vvd, zoals ik ontdekte toen ik, vanuit mijn studieplek Leiden terugkeerde naar de hofstad. En de latere veb-leider Robert de Haze Winkelman, die als voorganger van Peter Paul de Vries de club groot maakte maar minder bekend werd in de media als zijn opvolger, was ook al voorzitter van de vvd in Den Haag. Tijdens zijn directeurschap deelden we als partij zelfs het kantoor met de veb aan de deftige Jan van Nassaustraat. Het is ongetwijfeld een teken des tijds dat de effectenbezitters thans nog deftiger gehuisvest zijn aan de Amaliastraat, terwijl de Haagse vvd niet eens een eigen onderkomen meer heeft.

Deze De Haze Winkelman was trouwens nogal een rare snijboon, en zulks niet omdat hij hartgrondig vegetariër was. Toen hij op z'n 41ste uit de veb stapte, was hij al fractievoorzitter van de vvd in de Provinciale Staten van Zuid-Holland en stond hij op het punt lid van de Eerste Kamer te worden, waar hij in 's lands vergaderzaal op kousen zou gaan rondlopen. Ik weet niet of dit laatste een rol speelde, maar zeker is wel dat hij nogal wisselende contacten onderhield met het andere geslacht en lang niet zo kuitenbijterig op aandeelhoudersvergaderingen was als zijn opvolger bij de veb.

Peter Paul de Vries leerde ons dat wij als vergaderbezoekers niet alleen eindeloos dienen te hameren op dezelfde punten, voornamelijk dat de aandeelhouders meer rechten dienen te krijgen, maar hij leidde ons ook tot in de puntjes op om gaten en onrechtmatigheden in de verslaglegging van ondernemingen te doorzien. Die onrechtmatigheden waren vroeger talrijker, omdat het begrip kritische belegger toen zo goed als onbekend was, maar zij zijn nog lang niet verdwenen.

Helaas worden wij als veb door onze doelgroep, de kleine belegger, in feite nog maar weinig erkend en gewaardeerd. Het ledental neemt weliswaar toe, maar nauwelijks genoeg om op aandeelhoudersvergaderingen een deuk in een pakje boter te slaan. Van elke beursgenoteerde onderneming houdt de veb een enkel aandeeltje aan, en dat terwijl zelfs de kleinste lokale, slechts op de Amsterdamse beurs genoteerde fondsen doorgaans miljoenen aandelen hebben uitstaan. Zelfs met steun van onze leden schrapen we zelden meer dan een paar duizend stukjes bij elkaar. Als het op stemmingen aankomt, worden we dus altijd weggevaagd, tenzij we medestanders kunnen vinden bij de grote beleggers.

Die grote investeerders in aandelen - pen-

[p. 47]

sioenfondsen, beleggingsmaatschappijen, verzekeringen en andere beroepsinvesteerders - moeten echter niet veel hebben van ons, noch van andere kleine beleggers. Zij zorgen alleen voor zichzelf en willen vooral niet dat het grote publiek dezelfde informatie heeft als zij. En indien zij dan ooit iets willen veranderen in een onderneming, vragen ze zelf wel een vertrouwelijk gesprek aan met de leidinggevenden. Wee de directie die daar niet op ingaat.

Toch zijn we als veb niet machteloos. Wij hebben immers het wapen van de publiciteit. Directies vinden het helemaal niet leuk als zij ten aanschouwe van hun trouwe supporters (de grote beleggers) en de pers (die veel te weinig naar dit soort vergaderingen toekomt) worden gedwongen toe te geven dat er iets niet klopt in hun cijfers of in hun beleid.

Aandeelhoudersvergaderingen vormen trouwens een zeer apart wereldje. Het publiek dat erop afkomt, bestaat vaak uit ouderen die zo'n bijeenkomst als een uitje beschouwen. Je krijgt een gratis kopje koffie met een koekje, soms zelfs wel eens een gebakje. Afhankelijk van het tijdstip van de vergadering, ochtend of middag, is er na afloop steevast een lunch met luxebroodjes of een borrel, en als je naar huis gaat, is er bij de uitgang ook nog altijd een ‘attentie’. Dat is dan iets dat je nooit ofte nimmer zelf zou kopen, maar dat toch altijd van pas kan komen, variërend van een mooi schrijfinstrument tot een piepklein zaklampje om bij nacht en ontij je voordeurslot te vinden.

Derhalve wenst het merendeel van de bezoekers helemaal niet te worden geconfronteerd met een criticaster voorzien van een lange lijst lastige vragen, die dan weer met veel omhaal door de voorzitter of de financiële man van de directie dan wel door de voorzitter van de raad van commissarissen moet worden beantwoord. Waar voor de grote beleggers hun vertrouwelijk overleg en heimelijke invloed in het geding komt, loopt voor de ouderen hun

[p. 48]

koffie of borrel gevaar. Niet zelden heb ik het dan ook meegemaakt dat deze kleine aandeelhouders zich staande de vergadering tegen de veb keerden. Vooral als het oud-personeelsleden van het bedrijf in kwestie betreft, schieten ze bij al te kritisch optreden van ons al gauw de leiding van de onderneming te hulp. De veb moet, is dan de boodschap, met zijn rotpoten van ons rotbedrijf afblijven, en vooral van onze borrel met hapjes.

Voor mij persoonlijk was een dieptepunt wat dit betreft een aandeelhoudersvergadering van autofabrikant Spyker waar ik de staf brak over de schromelijk optimistische voorstelling van zaken omtrent de toen al vrijwel failliete boedel. Tijdens de bijeenkomst werd ik door andere aandeelhouders voor een soort landverrader uitgemaakt. Ik zal de gebezigde formuleringen niet letterlijk herhalen, maar de teneur was iets in de trant van: ‘Nou hebben we eens een Nederlands product en dan komen die betweters van de veb weer de pret verstoren.’ Voor mijn ogen werd dit vaderlandgevoel door topman Victor Muller even glad als ragfijn uitgespeeld, zodat niemand meer interesse toonde om de jaarverslagen en financiële verantwoording tegen het licht te houden.

En toen Muller vervolgens met zijn failliete boedel de al even failliete boedel van Saab in Zweden overnam, stond zelfs de complete nationale pers op ‘hup Holland hup’-toon te juichen. Ook de meest doorgewinterde journalist negeerde willens en wetens dat Spyker grote verliezen maakte en Saab nog grotere, dat Muller een subsidie van de Zweedse overheid gebruikte om zijn Spyker het leven te redden, dat het gros van de financiering door de Russische zakenman Antonov, voor wie Spyker/Saab als vehikel fungeerde om zwart geld op legale wijze Rusland uit te krijgen, ronduit dubieus was. Toen ik de aandeelhouders hierop wees als vertegenwoordiger van de veb werd ik uitgejouwd.

Nog geen jaar later, toen de toeleveranciers weigerden nog langer aan Saab te leveren omdat ze nooit betaald werden, de Zweedse schatkistbewaarder hoogst ongerust werd door nog maar weer eens een aandelenemissie, toen de zoveelste Chinese financier afhaakte en de beurskoers Spyker/Saab kelderde, riep dezelfde pers, de krant van wakker Nederland voorop, massaal ‘kruisigt hem’, uiteraard zonder enig zelfonderzoek. Inmiddels wist ik allang genoeg, te meer daar Muller, reünist van het Leidse studentencorps Minerva mij als ouderejaars van hetzelfde gezelschap noch als aandeelhouder meer een hand wenste te geven. Hiermee zondigde hij tegen de traditie, tegen de regels der wellevendheid en tegen de geplogenheden op aandeelhoudersvergaderingen, hetgeen hem tekent.

Overigens zijn het niet alleen parvenu's die het soms moeilijk kunnen verkroppen dat niet iedereen hun als coryfee van het Nederlands bedrijfsleven altijd stroop om de mond smeert. Zo bleek onlangs nog dat de president-directeur van de Bank Van Lanschot, Floris Deckers, op een aandeelhoudersvergadering slecht bestand was tegen een kleine opfrissing mijnerzijds van het geheugen der aanwezige aandeelhouders. Ik las een passage voor over zijn povere performance uit het boek De prooi van Jeroen Smit, waarin de ondergang van abn/amro tot in de meest ontluisterende details uit de doeken wordt gedaan. Deckers schreef vervolgens een woedende brief aan veb-directeur Jan Maarten Slagter. ‘Waarom hij toch altijd van die azijnpissers stuurde?’ wilde de briesende bankdirecteur weten. ‘Aha’, liet Slagter mij geheel in de stijl van zijn voorganger De Vries weten, ‘Zo mag ik het graag horen.’

Nu de dubbele dip er - ondanks alle sussende woorden van onze topeconomen in de afgelopen maanden - dan toch lijkt te zijn gekomen, is er reden te meer kritisch naar het Nederlands bedrijfsleven te kijken. Weliswaar gaat het in algemene zin met onze economie een stuk beter dan met de economieën van een aantal meer perifeer gelegen landen in Europa, maar tegelijk kan men zich afvragen hoeveel van die relatieve voorspoed op conto van het beleid der topmanagers kan worden geschreven. Ons land drijft nu eenmaal nog steeds, bijna letterlijk, op onze geografische positie aan de monding van Rijn en Maas. Rotterdam en Amsterdam zijn de dichtstbij

[p. 49]

gelegen havens van de grootste en in koopkracht zeer sterke bevolkingsconcentratie op ons continent, het Ruhrgebied. Bovendien gaan de grote handelsstromen over de wereld, in het bijzonder de groeiende stroom goederen van China naar de consument in Europa, in steeds omvangrijker containerschepen die slechts op een enkele plaats kunnen aanleggen. De Maasvlakte, ver vooruitgeschoven in de Noordzee, is zo'n plaats, en het is nu nog een van de weinige in Europa, hoewel de concurrentie snel toeneemt.

De stapelfunctie van Nederland heeft onze economie vanouds gericht op de handel en minder op de industrie. Dat geldt zelfs voor de land- en tuinbouw. Nederland is - met Frankrijk - de grootste exporteur van land- en tuinbouwproducten ter wereld, maar dat is voor een aanzienlijk deel te danken aan de veredeling en bewerking van deze producten die in ons land geschiedt. Veel oorspronkelijks wordt er in Nederland in elk geval niet gemaakt. Wij waren, zijn en blijven handelaren die verdienen aan wederverkoop en dienstverlening.

Deze enorme gerichtheid van onze economie op het buitenland maakt dat er best iets te zeggen valt voor het argument van ondernemingen dat we in de beloningsstructuur een beetje in de pas moeten lopen met wat er aan bestuurders in de ons omringende landen wordt verdiend. Het is echter de vraag wat ‘in de pas’ precies inhoudt. Over 2010, economisch bepaald geen topjaar, hebben de topbestuurders van de 153 grootste Nederlandse bedrijven gemiddeld 8,1 procent meer binnengekregen aan salarissen en bonussen dan het jaar daarvoor, terwijl de werknemers op zijn best pas op de plaats maakten. Vraagtekens hierbij plaatsen is een van de speerpunten van de veb, en ik verhul niet dat ik op aandeelhoudersvergaderingen gaarne met deze vraagtekens in het rond zwaai.

Natuurlijk, een aantal beursgenoteerde Nederlandse bedrijven heeft inmiddels ook ceo's uit andere landen, zoals de Zwitserse topverdiener Peter Voser van Shell (hoe Nederlands is dat bedrijf nog?), de Belg Jean François van Boxmeer van Heineken en de Amerikaanse Nancy McKinstry van Wolters Kluwer. De overgrote meerderheid van de topmensen uit het Nederlandse bedrijfsleven bestaat echter uit gewone Hollandse mannen en een enkele vrouw, van wie men zich in gemoede kan afvragen of die zich zo makkelijk voor een handvol zilverlingen meer met gezin en al naar elders zouden begeven. Deze vraag geldt nog sterker voor de dikwijls met ruime hand beloonde toezichthouders, de commissarissen, die in mijn waarneming meestentijds weinig meer zijn dan duttende ouwe mannen aan wie de in en outs van het bedrijf dat zij dienen te controleren geheel en al voorbij gaan. Zij zitten er bij, kijken er naar maar doen zelden iets, althans voor zover waarneembaar ter vergadering. Het meest prangende voorbeeld uit recente tijd is waarschijnlijk Wim Kok, die als premier de ‘exhibitionistische zelfverrijking’ van de ondernemingsbestuurders kapittelde, om vervolgens als commissaris geen vin te verroeren wanneer er, zoals bij de ing, weer eens een schep duiten bovenop de traktementen werd gedaan.

Maar ach, wie ben ik om een ander een goed inkomen te misgunnen, en bovendien moet ik er voor alle eerlijkheid bij zeggen dat het in de politiek, mijn eigen vak, niet veel beter is wat betreft het afwegen van de baat op lange termijn tegenover het gewin op korte termijn. Sterker nog: nu ik zowel in de politiek als in de wereld der aandelen door de jaren gewassen, gepokt en gemazeld ben, kan ik niet zeggen dat mijn vertrouwen in de mensheid ongeremder is geworden dan vroeger.

Integendeel, mijn ervaringen in al die jaren hebben mij dikwijls de ogen geopend en in elk geval één les geleerd. Wellicht is deze les weinig opbeurend, maar hij is wel gratis en universeel toepasbaar. De les luidt: toezicht zonder vrijheid is tirannie, maar vrijheid zonder toezicht leidt tot despotisme. En dan bedoel ik het despotisme van de zelfzucht, van het egoïsme en van de zelfverrijking.

Deze twee kanten van het theater des levens, tirannie en zelfzucht, stuiten mij als liberaal en aandeelhouder nogal tegen de borst. Vandaar dat ik voorlopig nog even blijf meespelen in de Muppetshow.