Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[p. 43]

Zware zaken
door Antoine de Kom

Doe vandaag alsof je psychiater bent. Zeg maar dat je psychiater bent. In dit verhaal mag dat. Maar noem verder alleen je naam. Niet meer zeggen dan je naam. Wees niet bang je naam te noemen. Je loopt er geen gevaar door. Zo belangrijk ben je heus niet. Noem je naam en wacht dan af. Wacht, kijk rustig en luister. Wachten, kijken en luisteren geeft veel informatie. Vooral in zware rechtszaken telt dat. En in zo'n zware zaak ga jij nu onderzoek doen. Een verdachte onderzoeken, jawel. Van jou wordt thans een advies pro justitia verwacht. Over de mate van toerekeningsvatbaarheid. Hou je vast aan deze vuistregels.

Bereid je voor en respecteer het onbekende - De eerste ontmoeting zegt het meeste. Bereid je daar goed op voor. Zorg ervoor dat je bent uitgerust, dat je geen honger of dorst hebt en dat je voorlopig niet naar de wc hoeft. Ogenschijnlijk kleine dingen tellen soms zwaar. Ontspan je, probeer je sores uit je hoofd te zetten en maak dat leeg. Het is belangrijk dat je open staat voor nieuwe indrukken. Als je psychiater wilt zijn in zware zaken, dan moet dat nu eenmaal je gewoonte worden. Laat je vooral niet afleiden. Zorg voor een goed geplande ontmoeting. Bijvoorbeeld in het vertrek of de cel waar verdachte verblijft. Bezoek verdachte op een vaste tijd, liefst in een pauze van zijn of haar dagprogramma. Toon respect, blijf altijd beleefd, zeg niet zomaar ‘je’. Vraag toestemming. Dring je niet op. Geef verdachte de ruimte.

Een psychiater die beter weet of de les leest, zal verdachte niet leren kennen. Denk vooral niet dat je onderzochte door hebt. Wees liever onnozel dan gelikt. Blijf altijd op zoek naar wie er voor je staat. Zo kom je tot inzicht. Vertrouw dit inzicht echter niet. Blijf dat toetsen. Wees niet bang voor smerige verhalen en onwelriekende types. Daar moet je aan wennen en daar zul je overheen komen. Voorkom wel dat je in vuiligheid blijft hangen. Lucht je hart bij collega's. Koester je hobbies en doe aan sport.

En er is een nog veel belangrijkere regel die je nooit mag vergeten. Zorg dat je hem of haar steeds ziet, liefst voor en niet achter je. Je werkt vanaf nu met beveiligers. Die zitten op de centraalpost in het gebouw. Je zult merken dat die beveiligers mensen zijn van wie je afhankelijk bent. Ze geven je een alarmtracer mee. Dat apparaatje is je zwemvest. Laat je beveiliging desondanks altijd weten waar je bent. Ze moeten weten waar je zit. Want een onbereikbare psychiater heeft geen greep op onaangename verrassingen.

Alertheid is een gezonde vorm van achterdocht - Blijf nuchter. Kijk om je heen. De afdeling is stil. De deuren van de cellen zijn gesloten. Het afdelingspersoneel pauzeert op zijn post. Zeg hen dat je verdachte gaat bezoeken. Praat niet vooraf met het afdelingspersoneel. Zij vertellen graag over hun eerste ervaringen met verdachte. Maar dat wil jij nog niet horen. Dat vertroebelt namelijk je eigen waarneming. Leg dat uit. Laat wel de deur van het vertrek van de verdachte voor je openen. Men doet dat graag voor je. Als je dat zelf alleen doet,

[p. 44]

ben je afgeleid. Je moet dan namelijk de sleutel eerst zelf terugbrengen naar de afdelingsmensen. Dat is een veiligheidsregel. Je wilt niet meteen moeten vertrekken terwijl je net met verdachte verder zou praten. Dat terzijde. De deur wordt voor je geopend.

Nu de deur opengaat, blijkt dat de ruimte daarachter vrijwel donker is. Blijf in de deuropening staan. Je gaat geen donkere ruimte binnen. Dat is onveilig. Zelfs als je de gebruikelijke inrichting van de ruimte kent, kan die door verdachte zijn veranderd. Dat soort dingen moet je je bewust zijn. Wacht rustig af. Je ogen beginnen te wennen aan het donker.

Nu je ogen meer aan het donker wennen, zie je een schim. Doe niets anders dan opletten.

Voel bewust je angst opkomen - Voel je je onbehaaglijk worden? Leg dan contact door iets te zeggen, tast af. En als dat niet helpt, dan stap je terug en ga je weg nadat je dit hebt aangekondigd, zelfs als je alleen maar een schim ziet. Zeg bij binnenkomst bijvoorbeeld eerst goedemiddag. Noem je naam en functie. Zeg dat je je alleen maar komt voorstellen. Zeg zo min mogelijk. Maar zover is het nog niet. Je hebt nog niets gezegd. Kijk eens goed. De schim staat bij het raam. Het gordijn laat nog een beetje licht door. De schim staat stil en zwijgt.

Dan klinkt er opeens een piepende, rubberen voetstap. De schim heeft zich omgedraaid. Met twee grote en razendsnelle stappen staat verdachte op witte gympen voor je. Hij is middelgroot, slank, strak, duur en modieus gekleed. Je kijkt in een vriendelijk blank gezicht.

‘Heb ik u aan het schrikken gemaakt?’ zegt verdachte.

Je hand is een instrument, en jij bent zelf de uitslag daarvan - Verdachte lacht en toont daarbij zijn gave hagelwitte gebit. Je ruikt een nadrukkelijke, dure aftershave. Hij steekt je als eerste zijn hand toe. Die hand voelt week aan, heel week.

Handdrukken zijn zeer de moeite waard om goed te onthouden. Een bijzonder deskundige op dit gebied is Zijne Excellentie de heer Prat y Coll, de Spaanse ambassadeur in Nederland. Hij maakte een studie van beroemde handdrukken die hij ontving: ‘Machtigen geven soms heel weke handdrukken’, zei Prat y Coll. Ik sprak hem tijdens een diner. Wij hebben verschillende handdrukken uitgeprobeerd. Ik kan een ieder aanraden dat eens te doen. Ook het beschrijven van handdrukken is een fascinerende bezigheid. Je kunt er een boek over schrijven. Hoofdstuk een: Hoeveel soorten handdrukken bestaan er? Hoofdstuk twee: Hoe voelt de hand aan? Hoofdstuk drie: Wat doet de hand? Hoofdstuk vier: Hoe krachtig en hoe lang schudden? Hoofdstuk vijf: Hoe wordt de hand door de arm bestuurd? Hoofdstuk zes: Kijkt de schudder je aan, hoe en op welke afstand? Hoofdstuk zeven: Hoe reageert jouw hand? Hoofdstuk acht: Hoe reageer jijzelf?

Er gaat een wereld voor je open als je op handenschudders gaat letten. Hoofdstuk negen: Hoe voelt en ruikt je hand na het schudden? Hoofdstuk tien: Word een deskundige in de handdrukkunde!

Blijf jezelf en de situatie als een film zien; dit is je zesde zintuig - Denk aan wat ik eerder zei. Doe vandaag alsof je psychiater bent. Zeg dat je psychiater bent. In dit verhaal mag dat. Maar noem verder alleen je naam. Niet meer zeggen dan dit. Wacht dan af. Wachten, rustig kijken en luisteren geeft veel informatie. Verdachte gaat iets zeggen.

‘Neemt u mij vooral niet kwalijk, ik heb net een dutje gedaan, ik zal het

[p. 45]

gordijn even opendoen, wacht u even alstublieft,’ zegt verdachte. De man komt als een wervelwind in beweging. Wees je bewust van wat er nu gebeurt. Registreer dat. Kijk, verdachte lijkt wel een hinde, zo snel en sierlijk als hij beweegt. Verdachte vertelt weer verder.

‘Nu kunt u mij tenminste zien, ik geneer me een beetje voor u, u zult wel denken...’ Verdachte kijkt onzeker.

Let op wat hij nu zegt. Verdachte zegt nu namelijk voor de eerste keer iets over zichzelf.

Heet hem welkom. Laat merken dat je benieuwd bent hoe hij het vindt om hier voor onderzoek te zijn. Zeg hem dat hij in elk geval welkom is. Verdachten hebben een raadsman die heeft verteld wat meedoen aan een onderzoek inhoudt. Je hoeft nu niet veel te zeggen. Je kunt later nog vragen of verdachte nog meer over het onderzoek van zijn persoon in zijn rechtszaak wil weten.

Echt regie hebben, betekent dat je in staat bent je te laten leiden door verdachte - Verdachte kijkt gemaakt verbaasd. Zet je schrap.

‘Ik dacht warempel dat u muziekrecensent was of tonijnhandelaar!’ begint hij. Verdachte kijkt je scherp onderzoekend aan. Hij begint tegen je aan te praten.

[p. 46]

Laat hem zijn gang gaan. Vergeet niet dat je nu psychiater bent. Maar blijf verder gewoon jezelf. Laat verdachte maar praten.

‘Maar nu weet ik het zonet nog niet. Ik was heel benieuwd wie er bij me langs zou komen. Ik had geen idee hoe u er uit zou zien.’ Zijn stem klinkt zangerig. Licht spottend. Kijk hier niet van op. Wees niet bevreesd. Psychiater zijn betekent dat je soms niet weet hoe je verder moet. Dat verdragen hoort bij je vak. Let op je zesde zintuig. Blijven kijken naar de film waar je naar kijkt en waarin je de rol van psychiater hebt. Daar gaat het om. Wat weten we nu? Meer dan je denkt.

Verdachte heeft zojuist onthuld dat hij niet van plan is veel te onthullen. Hij probeert je namelijk af te leiden met prietpraat. Hij is in elk geval bang dat je meer aan de weet komt dan dat hij wil laten zien. Als je hem op zijn gemak stelt en afwacht, dan valt er straks misschien wel over te praten. Maak maar eens een lovende, gewone opmerking. Maar blijf eerlijk over wat je doet. Dat zal hem wat geruststellen.

Zeg: ‘Fijn dat je zo recht door zee bent! Ik kom je onderzoeken. Hoe vind je dat?’

Verdachte reageert vrolijk. ‘O heerlijk! Doe maar!’ flapt verdachte eruit en hij drentelt wat afwachtend op en neer terwijl jij nog steeds in de deuropening staat. Verdachte maakt een half uitnodigend, half uitdagend gebaar. Hij raakt zichtbaar al wat meer ontspannen. Hij nodigt je uit.

‘Gaat u toch zitten, u wilt iets drinken? Ik heb sap en thee.’ Verdachte begint de lage stoel in je richting te schuiven.

Ga er nog niet op in. Wachten en goed kijken, is de gulden regel. Als hij de leiding heeft en jij dat laat gebeuren dan zie je meer van hem.

Zeg: ‘Nee, dank je, nog niet.’

Maar verdachte vindt dat maar niks en schudt zijn hoofd van nee.

‘Waarom drinkt u niks van me en waarom gaat u niet zitten?’ sneert hij.

Hij wil controle over de situatie en vooral over jou. Want jij bent als psychiater per definitie ongrijpbaar en al gauw heel bedreigend.

Geef fouten toe; dat helpt je de ware boodschap te vinden - Zeg dat hij gelijk heeft. Zeg dat je zijn uitnodiging niet mag afslaan. Zeg dat je je bij hem te gast voelt en dat hij je prettig ontvangt. Dat je ziet dat hij zich al helemaal ingericht heeft. Dat klinkt huiselijk. Dat maakt hem de bewoner van deze kamer. Dat stelt hem gerust.

Kijk naar de foto's en platen aan de wand, die zag je al maar nog niet echt. Hij is in zekere zin al thuis. Het zijn afbeeldingen van blote vrouwen in geile poses, van snelle auto's en van slangen. Die foto's en posters hangen overal om je heen aan de wanden. Wat wil hij hiermee zeggen? Hoe dan ook - zijn boodschap was zonet: als je mij wat controle laat en mijn behoefte aan controle respecteert, dan krijg je wat terug.

Ja, dat ‘wat’ is waar het om gaat. Wat krijg je als je hem welke ruimte geeft? We zullen zien. Ondertussen zul je moeten voorkomen dat je wordt afgeleid door al die platen. Soms zul je meer moeten ondergaan dan je lief is. Daar moet je doorheen. Het zal je vaker gebeuren dat je van alles moet verdragen waar je eigenlijk helemaal geen zin in hebt: frisse of juist vieze geuren, gesmak, neuspeuterij, morsige interieurs, vijandigheid, botheid, of juist amicaliteit of zelfs verleidingspogingen.

Ooit zat ik tegenover een verdachte met een ooglapje, een kruk en een kleine

[p. 47]

papegaai die van zijn schouder opvloog, op de mijne neerstreek en aan mijn oorlel begon te snoepen. Een paar dagen later haalde verdachte een zelfgemaakt vlijmscherp mes vanonder de stoel waarop ik zat tevoorschijn. Hij had willen toeslaan om wraak te nemen uit paranoïdie.

Probeer je voor te stellen welk dier je voor je hebt - Verdachte schenkt je met een tevreden blik in. Laat dat glas gewoon maar even staan.

‘Ga toch zitten!’ zegt verdachte met nadruk. Hij wijst je de enige lage stoel in het vertrek aan. Als je die neemt, zit je met je rug naar de deur. Verdachte kan op de rechte stoel achter het bureautje dat tegen de wand staat gaan zitten of plaats nemen op zijn bed dat langs de tegenoverliggende wand staat. Jij gaat zitten in de lage stoel en kijkt naar het raam en de grauwe lucht. Verdachte schenkt zichzelf ook in.

‘Proost. Wat wil je horen?’ Verdachte lacht wat spottend.

Zeg: ‘Wat jou bezighoudt.’

‘Er is niet zoveel dat me bezighoudt,’ vindt verdachte en hij speelt wat met zijn glas. Hij tikt ertegen. Hij heeft lange vingers en keurig verzorgde nagels. Zie je die dure ringen? Dat gelikte horloge? Zou jij dat durven dragen?

[p. 48]

Zeg hem: ‘Werkelijk niet veel?’ Geef terug wat hij zei. Dan zegt hij er misschien meer over. Ondertussen strekt hij zijn linkerarm uit en kijkt naar de tijd.

‘De tijd gaat hier langzaam,’ klaagt verdachte.

Zie je die tatoeage op zijn linkeronderarm nu zijn mouw wat omhoog is geschoven? Valt het je op dat je ontzag voelt, dat hij knap is, hij zou een gevierd artiest kunnen zijn. Wat nu? Wat ga je zeggen? Wacht nog even. Wachten is belangrijk. Als jij teveel doet, zie je hem niet meer.

Maar: weet je al welk dier je voor je hebt?

Maak van stiltes verdragen je vak - Zeg: ‘Je ziet er uit als een bijzonder mens. Wat heb je met Justitie? Ik heb nog niets over je gelezen. Met opzet. Ik leer je graag zo onbevooroordeeld als mogelijk is kennen.’

Verdachte kijkt je nu mild aan. Hij wordt vriendelijker ‘Ja, ik waardeer dat,’ zegt hij. ‘Maar hoezo wil je me leren kennen? Wat schiet je daarmee op? Kijk maar om je heen. Zie je die gave meid daar? Ja, die, ze staat over een Lotus gebogen. Je hoeft mensen niet te kennen, ik zie zo wel hoe ze zijn. Graag naakt, geen poespas, maar bloot en dus echt.’

Verdachte veegt langs zijn neus. Hij heeft de mensen blijkbaar in een oogopslag in de gaten. Je hebt dus een ware mensenkenner voor je. Maar hoe ga je nu in hemelsnaam verder?

Vind de weg terug door te vragen wat verdachte belangrijk vindt - Soms weet je het gewoon niet meer. Keer dan terug naar waar verdachte graag over sprak en ga daar op door.

Zeg: ‘Echt? Vind je dat belangrijk?’

Het klinkt onlogisch maar hij vindt kijken belangrijker dan praten. Zo wil hij mensen doorgronden. Denk maar aan zijn eerste mededeling over hemzelf. Hij vond het belangrijk dat je hem zag. Verdachte komt nu los.

‘De manier waarop mensen zich blootgeven, dat is waar het om gaat, de rest is opsmuk. Wat vind je daarvan?’ vraagt verdachte nu aan jou. Hij kaatst de bal terug. Hij geeft zich niet gauw bloot.

Soms moet je snel zijn om te voorkomen dat jij je eigen mening en daarmee jezelf blootgeeft. Je moet jezelf niet zomaar blootgeven. Want voor je het weet, gaat het over jou en niet meer over hem.

Zeg: ‘Jij geeft jezelf niet gauw bloot.’

Verdachte gaat daar gretig op in. ‘Ik sta alleen in voor mezelf. Niemand gaat over mij. Ik bepaal wat ik blootgeef. Maak je borst maar nat.’

Verdachte neemt een klein slokje en veegt zijn lippen af. Hij bloeide open toen je hem de ruimte gaf maar nu sluit hij zich. Als hij maar even merkt dat je hem te goed begrijpt, duwt hij je als het ware van zich af. Zo wordt het gesprek al gauw een worsteling om wat hij wel en wat hij niet laat zien. Hij wil zich niet in de kaart laten kijken. Dat zit ook in zijn persoon en niet alleen in de situatie.

Gun mensen die alleen maar worstelen hun worstelstand - Verdachte zei: ‘Niemand gaat over mij.’ Zeg: ‘Ik snap dat. Daar heb ik respect voor.’ Kijk hem vastbesloten en heel kalm aan.

‘Wat snap je?’ Verdachte probeert je met zijn alerte wantrouwige en ronduit sluwe blik te doorboren.

Jij zegt: ‘Dat je iets van een wurgslang hebt.’

Prima! Je hebt het dier gevonden. Weet je nog hoe die tatoeage er uitzag?

[p. 49]

Verdachte stroopt zijn linkermouw op.

‘Hoe vind je deze? Mooi beest, niet? De tatoeage lijkt als het ware om zijn arm gestrengeld. Het is een zeer gedetailleerd getekende boa constrictor.

Je zegt: ‘Je hebt oog voor detail, moet ik toegeven. Ik zie klasse, verfijning.’

‘Dat wil ik horen. Dat wil ik horen.’ Hij ontspant zichtbaar.

Je zegt: ‘Je bent een leider. Je wilt controle, je hebt die. Je ziet alles en meteen. Ben je een topcrimineel?’

Als dat waar is, dan heb je zonet iets gevaarlijks gedaan. Je hebt hem dan sneller doorgehad dan hij wil. Hij laat zich niet graag in de kaart kijken. Dat weten we inmiddels.

‘Doe je mee?’ fluistert verdachte. Hij heeft zijn ogen gesloten en heft zijn hoofd iets achterover. Hij wacht af.

Jij beseft dat je werkt in opdracht van de strafrechter en dat je dit alles moet melden, opschrijven dus, in je rapport. Dat weet hij ook.

Je zegt: ‘Waarmee?’ Je voelt nu nattigheid. Een onbestemd naar gevoel. Dat gevoel heet angst en het is nu zeker opletten geblazen!

Voorkom foute keuzes en als je die toch maakt, zet ze dan razendsnel recht - Verdachte gaat verder: ‘Doe mee met mijn spel. Raad maar wie ik ben.’ Verdachte heeft opeens een vileine grijns op zijn gezicht.

Zeg: ‘Ik doe mee. Ik hoop dat ik je kan volgen. Je bent heel snel en je hebt volgens mij al heel veel uitgedacht, of, beter gezegd, bekeken. Ik weet nog steeds niet wie je werkelijk bent.’

Verdachte krijgt heel even een milde blik van erkenning in zijn ogen. Die zijn donker, fonkelen nu maar staan steeds alert, wantrouwig en opeens, ijskoud.

‘We zijn aan elkaar gewaagd,’ zegt hij. ‘Dat schept een band. Nog een sapje?’

Zeg: ‘Ik heb nog, dank je.’ Je had je sap namelijk laten staan. ‘Jij en ik hebben heel verschillende rollen. Ik heb opdracht om je te onderzoeken. Jij bent de onderzochte. Zo ongeveer de handigste die ik ben tegengekomen. Ik krijg geen vat op je. Je bent zo glad als een aal.’

‘Vertel maar wie ik ben.’ Verdachte kucht met een zweem van vergenoegdheid.

Zeg: ‘Ik weet nog niet eens wat je hebt gedaan.’

‘Waar ik van word verdacht?’ Verdachte kijkt onnozel.

Zeg: ‘Klopt.’

‘Van het onmogelijke, het onherstelbare, het verschrikkelijke.’ Verdachte trekt een gemaakt treurig gezicht.

Zeg: ‘Allemachtig.’

‘Ik ontken!’ Hij wordt fel.

Zeg: ‘Dat vermoedde ik ergens al.’

‘Waarom?’ Verdachte is oprecht verbaasd.

Zeg: ‘Omdat jij je de hele tijd onzichtbaar maakt.’

‘Je zit er heel dichtbij. Heb ik een stoornis?’

Blijf het spel spelen en word juist ook in zware zaken niet te serieus en zwaarwichtig - Zeg: ‘Ik weet werkelijk nog niet of je een stoornis hebt.’

‘Wat weet je eigenlijk wel?’ Verdachte kijkt triomfantelijk.

Zeg: ‘Dat je tot in het diepst van je persoonlijkheid een acteur bent! Je bent een echte acteur!’

‘Klopt,’ zegt hij, ‘jij soms niet?’