Hollands Maandblad. Jaargang 2010 (746-757)

[p. 5]

‘Provoseer voor de toekomst’
Het vergeten leven en werk van Lou Heijermans
door Iek Hulshoff Pol

het enkel woord
dat ik verleen
wordt niet gehoord
mijn handen zijn van steen

de taal waarin ik leef
slaat in mijn kerker neer
wat geeft het of ik geef
een hand een vinger meer

Gedicht 2 uit: Louis van Abcoude (ps. van Lou Heijermans), tien gedichten alleen (Uitgave L. Heijermans, Amsterdam 1966).

Het is nu misschien moeilijk voorstelbaar, maar in het midden van de jaren zestig van de vorige eeuw werd Amsterdam echt met een schok wakker door de ludieke ‘akties’ van de Provobeweging. Het uitdelen van gratis krenten op straat, de ‘happenings’ van ‘anti-rookmagiër’ Robert Jasper Grootveld bij Het Lieverdje op het Spui en het ‘Witte Fietsenplan’ van Luud Schimmelpenninck brachten niet alleen de politie in hoogste staat van paraatheid maar ook de pers. Zo pleitte het linkse dagblad Het Vrije Volk in maart 1966 in een hoofdredactioneel commentaar voor ‘bliksemsnelle berechting’ en ‘onvoorwaardelijke vrijheidsstraffen van enkele maanden’, terwijl De Telegraaf aandrong op kaalscheren en opsluiten in werkkampen. Dit verzet tegen de nieuwe tijd was echter tevergeefs: al snel overwon een vrolijke anarchie in de hoofdstad, die ook mij meesleepte, zonder dat ik er overigens werkelijk deel van uitmaakte.

Fysiek was ik wel heel dicht bij Provo, en dat kwam door de ontmoeting met Lou Heijermans, die mijn huisbaas werd. Hij bewoonde een tochtig winkelpandje aan de Czaar Peterstraat in Amsterdam Oost. Via een vriendin kwam ik bij hem terecht toen ik weer eens desperaat op zoek was naar een kamer. Achter Lou's winkelruimte ging een trappetje naar beneden en daar was nog een piepkleine kamer. Hij keek uit op een treurig binnenplaatsje, dat door de bovenburen regelmatig als vuilstortplaats werd gebruikt. Over de vloer trokken naaktslakken dagelijks een slijmerig spoor, terwijl het toegangsdeurtje zo laag was dat een stuk autoband het voortdurend stoten van het hoofd moest verzachten. Mijn nood was zo hoog, dat ik besloot de kamer te nemen. Huur hoefde ik niet te betalen, aangezien de ideologie van Lou was dat men zijn bezittingen deelt met anderen.

Zijn kamer lag pal boven die van mij en was te bereiken via een trap achterin de winkel. Slechts een houten vloer, die kraakte bij iedere stap, scheidde ons.

Ik weet niet meer of ik ogenblikkelijk doorhad dat Lou's huis een van de hoofdkwartieren van Provo was, maar ik kwam daar wel snel achter. De winkelruimte werd gevuld door een enorme drukpers, waarop het blad Provo werd gedrukt door Rob Stolk. Verder liepen er enkele onduidelijke figuren rond, van wie ik pas later begreep dat het bekende provo's waren. Ik herinner me vooral een magere jongen, die Olaf heette en die ambities had om fotograaf te worden. Dat was waarschijnlijk Olaf Stoop die later met zijn Real Free Press een grootheid zou worden in de wereld van de ungroundstrips. Er hing een speciale lucht in het huis. Een combinatie van ongewassen kleren en drukinkt.

Al met al was het genoeg om mijn moeder tot grote ongerustheid te brengen. Het hielp

[p. 6]

niet dat de Czaar Peterstraat in die tijd zo'n beetje het dieptepunt was van een achter standsbuurt vol slechte en bouwvallige huizen. Overal hingen affiches van de cpn voor de ramen met daarop de toenmalige communistenleider Marcus Bakker die mijn moeder toegrijnsde. Reeds bij haar tweede bezoek bracht ze een alarmpistool voor me mee, alsmede een blikje met kleine koperkleurige patronen. Diezelfde avond nog probeerden Lou en ik het uit. De knal was behoorlijk, maar viel mij toch een beetje tegen.

Ik was destijds eenentwintig jaar oud. Nu, meer dan veertig jaar later, heb ik dat pistool nog steeds in mijn bezit en ik koester het als een liefdevolle herinnering aan mijn moeder en aan Lou. - Nu was er wel degelijk iets spannends, illegaals, aan de geïmproviseerde drukkerij. Het blad Provo was al eens in beslag genomen door de politie, de grote vijand, en die mocht voor geen prijs weten dat de pers hier huisde. Overigens was ik noch bezorgd noch bang. Ik had het druk met een stage in Amsterdam Noord en vertrok iedere ochtend vroeg. Bovendien had Rob Stolk een gulden die hij van mij leende voor de tram al meteen de volgende dag teruggegeven. Dat was eerlijk gezegd tegen mijn verwachting in, maar het bewijs was wat mij betreft nu wel geleverd: de provo's waren te vertrouwen. En Lou al helemaal, in mijn ogen.

Lou Heijermans kwam uit een bekend Amsterdams joods geslacht. Hij was een afstammeling van de grote toneelschrijver Herman Heijermans en hij had een tante, Hermine Heijermans, die schrijfster was van korte verhalen en romans waarin ze zich op geestige wijze afzette tegen de burgerlijke moraal. Lou was dol op deze eigenzinnige tante, die aan de Willemsparkweg woonde. Van zijn naaste familie, zijn vader, zijn stiefmoeder en zijn halfzusje, had hij echter afstand genomen. Die familie woonde in Abcoude, waar zijn vader, als ik het mij goed herinner, tandarts was. Lou had daar zijn jeugdjaren doorgebracht en als hij schreef bediende hij zich van het pseudoniem Louis van Abcoude.

Hoewel hij uiterst sober leefde, moet Lou op een vreemde manier vermogend zijn geweest. Het pand aan de Czaar Peterstraat was blijkbaar zijn eigendom en daarnaast bezat hij ook een antiquariaat aan de Prinsengracht 234. Daar was hij overdag vaak te vinden achter zijn typemachine, tussen grote stapels boeken.

Lou was een idealist, een dichter en een denker. Hij dacht na over een betere wereld en daar schreef hij opgewekte betogen over. Zijn poëzie was daarentegen ronduit somber en handelde veelal over de dood. Misschien ligt er een verklaring in zijn tamelijk treurige jeugd met veel problemen en een moeder die zelfmoord had gepleegd. Als zeventienjarige was hij alleen op reis gegaan, met zijn typemachine in zijn rugzak. Een tijdlang had hij in z'n eentje door Turkije getrokken, wat in die tijd bepaald nog vrij ongebruikelijk was. Hoewel hij maar één of twee jaar ouder was dan ik, beleefde ik hem als veel volwassener.

Ik mocht Lou graag, maar ik besefte intuïtief dat ik niet al te dicht bij hem moest komen. In retrospectief denk ik dat ik voelde hoe verwaarloosd hij was en hoe hij hunkerde naar liefde. En die zou ik hem, wist ik, nooit kunnen bieden. Wel hing ik aan zijn lippen als hij zijn verhalen vertelde. Hij oogde bleek en ongezond met zijn diepliggende melancholieke ogen, maar kon betoverend praten. Eén uitspraak in het bijzonder maakte grote indruk op mij en ik heb er nog vaak aan gedacht. Lou zei: ‘Als ik terugdenk aan mijn jeugd, dan is alles zwart, maar toch ben ik er aan gehecht, want het is mijn jeugd.’

Overigens was het geenszins allemaal somberheid met Lou. In de maanden dat ik bij hem in het huisje aan de Czaar Peterstraat woonde, aten we regelmatig samen. Ik kookte meestal chili con carne, want veel meer wist ik niet te maken. Voor Lou was dat echter een grote traktatie. Als hij voor zichzelf moest zorgen, at hij louter hopjesvla. In mijn herinnering waren die avonden gezellig en ontspannen. Lou bezat een televisie, wat in die tijd vrij uitzonderlijk was. Daar keken we naar of we gingen naar de bioscoop want we hielden van dezelfde films, vooral die van Italiaanse regis-

[p. 7]

seurs als Fellini en Antonioni. Overdag fietste ik geregeld langs zijn antiquariaat en dan stapte ik altijd af om een kopje thee bij hem te drinken. Over onze enigszins groezelige glazen spraken we over het leven en deelde hij zijn gedachten over een betere wereld met me.

Wat betreft die betere wereld, daartoe was hij een blad aan het oprichten. Dat was Welstaat, volgens de ondertitel ‘gewijd aan de maatschappij van de toekomst’. Het blad stond onder redactie van ‘Louis van Abcoude, Aris Oskam en Ronald’, maar werd voornamelijk door Lou zelf volgeschreven. De bedoeling was dat Welstaat maandelijks zou verschijnen, maar uiteindelijk zag slechts één aflevering het licht. Die droeg dan wel op het omslag de mededeling ‘weldoordacht nummer’.

Kenmerkend voor Lou's tijdschrift was het systematisch weglaten van hoofdletters, en natuurlijk de hunkering naar een betere wereld. Ik citeer uit het ‘redaksioneel’:

‘wij willen ons richten naar de toekomst. wij willen ons bezighouden met de naar onze mening enige juiste maatschappijvorm: de kommune.’ - ‘de Nederlandse maatschappij is in beweging: provo heeft de boel aan de gang gebracht. provo heeft ons wakker geschud.’ - ‘wij distantiëren ons niet van provo, maar we willen meer.’ - ‘wij verzoeken ieder, die werkelijk behoefte heeft aan een maatschappij waar kreativiteit mogelijk is, zich bij ons aan te sluiten: help ons de maatschappij van de toekomst bouwen.’ - ‘wees ludiek, kreatief, denk en provoseer niet voor het provoseren maar voor de toekomst.’

Hierna beschreef Lou zijn ideale maatschappij, waarin geen waarde wordt gehecht

[p. 8]

aan goederen, waarin de mensen zich kunnen onderscheiden aan de hand van hun kwaliteiten en waarin iedereen gelijk is. Ik herinner mij dat het me toen niet lukte om het geschrift helemaal te lezen en ook nu ik het na al die jaren weer in handen heb, blijf ik steken in zijn plannen voor een beter leven.

Lou had er trouwens begrip voor dat ik niet al zijn ideeën volgde. Hij was tolerant en bovendien verliefd op me. Op een avond, we zaten in zijn kamer, maakte hij op een vriendelijke, verlegen manier avances. Ik hield dat af, maar wilde hem niet kwetsen en zei hem toe dat als ik op mijn zevenentwintigste nog niet getrouwd was, ik met hem in het huwelijk zou treden. Daar kon hij mee leven, zei hij.

Niet lang daarna vond ik een andere kamer in een studentenhuis aan de Plantage Muidergracht. De kamer was niet zoveel groter, maar er waren geen slakken en wel een douche. Lou en ik bleven elkaar zien. We gingen soms eten in het eetcafé de ‘Carrékelder’ of naar de film en op ongewone tijden stond hij plotseling op de stoep, bijvoorbeeld met de vraag of ik meeging naar Brabant om een antieke kachel op te halen.

Op een avond vroeg hij me of ik ook zo verschrikkelijk moe was. Ik zei dat het wel meeviel, maar dat hij zelf misschien wat gevarieerder zou moeten eten. In elk geval wat meer dan alleen hopjesvla. Een paar weken later vroeg hij het weer, van die moeheid. Ik suggereerde dat hij misschien eens naar een dokter zou moeten gaan, maar dat idee wuifde hij weg

Inmiddels had ik P. ontmoet, met wie ik wel voor mijn zevenentwintigste wilde trouwen. Lou accepteerde dit als een onvermijdelijk gegeven en bleef loyaal langskomen. - Tot het moment dat ik mij realiseerde dat ik hem al enige tijd niet had gezien of gesproken. Ik fietste naar zijn huis, waar ik hem niet aantrof. Vervolgens fietste ik door naar zijn antiquariaat en zag dat er een briefje op de deur hing. Er stond: ‘Wegens omstandigheden gesloten’ met daaronder een telefoonnummer.

Ik belde vanuit de dichtstbijzijnde telefooncel. Het was het nummer van zijn ouderlijk huis in Abcoude en ik kreeg de vader van Lou aan de telefoon. Tot mijn verbazing wist hij wie ik was. Hij was naar mij op zoek geweest, maar had mij niet kunnen achterhalen. ‘Lou is erg ziek,’ zei hij, ‘en hij zou het fijn vinden als je hem hier in Abcoude komt opzoeken.’

Hij gaf mij het adres. ‘Beloof je me dat je het doet,’ vroeg hij me met klem. Ik beloofde het, maar ik was druk met andere zaken en Abcoude lag niet naast de deur.

Het duurde zeker een week voordat ik weer belde om een bezoek af te spreken. Deze keer kreeg ik een vrouw aan de telefoon. Van haar hoorde ik dat Lou de vorige dag aan leukemie was overleden.

Ik herinner mij niets van een rouwkaart of van een begrafenis. Dit was het.

‘Erg ziek’ had betekend ‘hij ligt op sterven’, maar ik had het niet begrepen.

Die dag was het Koninginnedag. Ik reed met de trein naar Leiden, waar P. mij afhaalde van het station. Op straat werd luidruchtig feest gevierd en P. had een oranje maaltijd voorbereid. Altijd als ik aan Lou denk, en dat doe ik regelmatig, denk ik aan die oranje maaltijd.

Wat rest, is Lou Heijermans enige, in eigen beheer uitgegeven gedichtenbundel tien gedichten alleen, uitgebracht in 1965 in een oplage van dertig gestencilde, genummerde en gesigneerde exemplaren. Een van die exemplaren is aanwezig in het Poëziecentrum Nederland te Bredevoort. Zelf bezit ik een exemplaar van de tweede druk uit 1966, het jaar dat ik bij hem woonde. Volgens het colofon is de inhoud ‘vrijwel’ gelijk aan de vorige druk. Dat zal dus ook gelden voor gedicht nummer tien:

en de gedachten gaan de dood betreden
binnen de ruimte van de tijd

heden is verleden
heden vliegt de heerlijkheid

naar de droom van dan
als ik doodgaan kan