Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 11]

Journaal
door J.J. Peereboom

Nog niet lang geleden hoorde ik van tijd tot tijd iemand de hoop uitspreken op een lang leven ‘omdat ik zo benieuwd ben hoe het de wereld verder vergaat’.

Het was nooit vanzelf duidelijk, en ik herinner mij niet dat wij het daar dan over hadden, of de bijbehorende verwachting was dat de verhoudingen in de wereld erop vooruit zouden gaan - de landen inschikkelijker, de mensen vrijgeviger.

Het zou nogal verbazend zijn voor mensen die iets van de Tweede Wereldoorlog meegemaakt hadden, en waarschijnlijk ook wel iets wisten van de Eerste. Waren zij zo overtuigd door de veelgebruikte formule ‘dit nooit weer’?

De mensheid is er in de afgelopen zestig jaar niet zo zichtbaar op vooruit gegaan dat die eis vervuld lijkt te kunnen worden. Is er genoeg moois van de toekomst te verwachten dat ons goede reden geeft om ons leven steeds langer te willen rekken? Er zijn mensen die zich verheugen op maanreizen, en daarna misschien nog verdere tochten: weken lang door de kale lucht, en maar steeds scrabble spelen bij het geraas van de motoren. Of anders op diepzeereizen waar iets meer te zien zal zijn, voor toeristen die er niet te benauwd van worden.

En boven op de aardbol zelf: alle nog onbebouwde terreinen vol gezet met flatgebouwen en kantoortorens en verkeerswegen ertussen, soms ondergronds als de ruimte opgebruikt zou zijn?

Was dat waar de mensen die vooral zo lang mogelijk wilden leven naar uitzagen? Nee, waarschijnlijk; zij hoopten echt op een mensheid die zich prettiger ging gedragen.

Dat verklaart dan waarom er van hun klassieke toekomstverwachting weinig meer wordt gehoord.

* * *

Het is als regel onmogelijk om te bepalen waarom bepaalde fatsoenlijke en geschikte mensen bepaalde andere fatsoenlijke en geschikte mensen niet kunnen velen. Er is op de Nederlandse televisie een persoonlijkheid werkzaam die mij zo tegenstaat dat ik mijn blik afgewend houd als ik met iemand in de kamer zit die wil horen wat zij te vertellen heeft. Andere kijkers blijken, als zij eens ter sprake komt, niets tegen haar te hebben: een goed uitziend mens, heel competent. Heb ik haar wel eens ontmoet, of weet ik iets van haar? Absoluut niet.

Deze ervaring is nuttig, zo niet om te begrijpen, dan toch om mij te doen aanvaarden dat ik mij verscheidene mensen herinner die zonder dat wij ooit enig conflict gehad hadden mij niet konden velen. Twee medestudenten komen als toonbeelden af en toe langs in mijn gedachten. De een hoorde ik onder mijn open raam tegen jaargenoten getuigen van zijn afkeer van mij. Met de ander zat ik een tijdlang in een commissie, waar wij ongedwongen met elkaar omgingen; na de vergadering viel het op dat hij zich zo vlug als hij kon van mij verwijderde. Hij was van een voorname familie, en ik dacht dat hij mij misschien een bur-

[p. 12]

germannetje vond; daar zat het toch niet in, met nog kleinere burgermannetjes kon hij het goed vinden.

Wat de antipathie van deze medestudenten, en van latere bekenden, motiveerde of teweeg bracht, wist ik niet en heb ik maar in sommige gevallen ten dele kunnen vermoeden. Wat verwacht je dan ook? Ik kan evenmin uitleggen wat mij afstoot in die televisiepersoonlijkheid.

Moeten we het daarbij laten? Deze verhoudingen zijn nu eenmaal zo; die kun je niet verklaren volgens sommige mensenkenners. Daarmee is toch ook weer niet alles gezegd. Er is een hoop te ontdekken op deze gebieden als je eens niets anders te doen hebt.

Vooral wat anderen in jouzelf kan tegenstaan, dat is een rijk onderzoeksgebied; daar wachten verrassende ontdekkingen, soms. Wat die twee studenten tegen mij hadden, heb ik nooit begrepen; en nu zijn zij allebei al dood.

Joseph O'Neills roman Netherland speelt zich alleen in Nederland af in zoverre dat de verteller, die zich Hans van den Broek noemt, in Den Haag op school heeft gezeten en cricket gespeeld bij hbs. Hij kan nog heel goed Nederlandse termen en zegswijzen oproepen terwijl hij allang voornamelijk in Amerika werkt en soms even in Engeland. De voornaamste bijdrage van Den Haag aan zijn leven lijkt wel het cricket te blijven, dat hij in New York ook gaat spelen op een slecht terreintje achteraf.

Het verhaal dat hij van zijn Amerikaanse ervaringen vertelt, is vertrouwelijk, slordig, grappig, avontuurlijk... - Ho eens even. Is het ooit mogelijk om met zo'n stel adjectieven een indruk te geven van een roman?

De vraag dringt zich hier meteen op doordat de uitgever Harper de paperback bezaaid heeft met zeventien citaten uit recensies: drie buiten, vijf binnen op de omslag, zes op de eerste pagina, drie achterop. ‘Dazzling’ heeft Kate Summerscale het genoemd; de New York Times, in de persoon van een onbekende, heeft het over ‘devoured in three thirsty gulps’; en de Washington Post sprak van ‘a man in exile - from home, family and, most poignantly, from himself’.

Het is jammer dat ook een uitgever als Harper geen geloofwaardige manier heeft om een indruk te geven van de bijzonderheid van een boek. Je zou Netherland als je er niet eerder over gehoord had meteen terugschuiven tussen de andere dazzling werken van de boekenstal.

* * *

Hoeveel mensen vragen tegenwoordig ‘stoor ik’ als ik de telefoon beantwoord? Er zijn er in ieder geval verscheidene bij die ik graag wil spreken, en toch weet ik niet meteen een antwoord als een van hen met die vraag aankomt.

Hoe denken zij iemand te kunnen oproepen zonder hem te storen? Hebben zij vrienden en kennissen die vaak niets anders te doen hebben dan bij de telefoon te zitten wachten? Of zou ik moeten zeggen: ‘Jouw storen is voor mij geen storen, het is verrassen’? Of kortaf ‘Ach...’?

Mijn meest openhartige antwoord zou zijn: ‘Ik wil je best vertellen wat ik zat te doen, en ook of ik daar bepaald gauw mee door hoopte te gaan.’.

Misschien is een betere openingsvraag aan de telefoon eigenlijk het aloude ‘Kom ik gelegen’, ook al is niet helemaal duidelijk wat die verlangt - misschien een gesprek van minstens een kwartier?

Er gaat eigenlijk niets boven het klassieke ‘Zeg, kan ik je even...?’.

[p. 13]

* * *

In de jaren na de Eerste Wereldoorlog, toen Henry B. Luce net begonnen was met Life Magazine, leek hij onweerlegbaar gelijk te hebben dat het wereldnieuws voor een belangrijk deel sneller en duidelijker overgebracht kan worden door beelden dan door tekst.

En nu zitten we maar bij de televisie en zien telkens weer dezelfde soort beelden. Bomaanslagen in Israël en Palestina, gehavende gevels, ambulances, gewonden, huilende moeders, verbitterde omstanders: ze zijn altijd hetzelfde. Je zou de beelden van tien en twintig jaar geleden alleen kunnen onderscheiden aan de autotypes.

In Bagdad, waar het nog niet zo lang aan de gang is, ziet het er ook altijd hetzelfde uit. En Afghanistan en Kongo, is daar iets veranderd; en de hongerlijders van Darfur, en de verminkten van Sierra Leone, zijn die anders geworden? Nee, ze zijn allemaal net als een paar jaar geleden.

En de gezichten van de gezaghebbers van de wereld, veranderen die? De vorige president van de VS bijvoorbeeld, die acht jaar lang bijna iedere dag in alle bladen afgebeeld stond, is die ooit anders uit zijn ogen gaan kijken? En die lachende vorige premier van Engeland, en die rechtlijnige van Nederland?

En de vorige generaties veranderen ook niet meer. Hitler bijvoorbeeld; honderden malen gezien, schreeuwend, speechend, en met een hand omhoog. En Chamberlain, met zijn tanden en zijn goede vertrouwen. En zo door van de

[p. 14]

voorvaderen van onze tijd naar de vaderen en naar de leeftijdgenoten, allemaal steeds opnieuw aan ons vertoond.

Luce had een tijdje lang gelijk; niet voorgoed. Wij weten nu allang hoe alles eruitziet, oorlogen en rampen en overstromingen en demonstraties, bordelen en hartoperaties; en ministers en denkers en kampioenen. Een tijdje lang leek het of de wildernis uitkomst kon brengen: de chimpansees in het oerwoud, de diepzeevissen in de oceaan. Toch niet natuurlijk; die worden ook al weer overbekend.

Plaatjes hebben het gehad. Zet ze maar af, en luister naar de woorden.

T. en M. hebben in hun twee huizen, het stadhuis en het buitenhuis, zo veel boeken staan in hoge kasten dat wanneer ik er als bezoeker even alleen word gelaten, ik mij te klein voel om op een van de planken bekende titels te gaan opsporen.

En er komen nog vaak nieuwe bij. Er wordt ook weleens iets weggedaan; veel minder. Veel minder? In ieder geval minder, zodat de verzameling steeds uitdijt.

En over hoeveel boeken spreken we dan? Wie zal het weten. Duizenden in ieder geval. Te vergelijken met hoeveel hier in huis? Duizend? Dat halen wij wel, lijkt mij. Niet in het meervoud, en toch al genoeg om van tijd tot tijd een behoefte aan uitdunnen op te wekken: te veel van die boeken betekenen weinig meer in de herinnering, en zullen nooit aan herlezing toekomen.

Wegdoen komt er toch maar zelden van, en dan heel weinig, krampachtig. Hoe doet T. dat, terwijl hij zijn kastruimte steeds uitbreidt: gaat er wel eens iets weg?

Jawel, heel soms. Hij wordt niet bedrukt door de massa. Hij maakte laatst een gebaar langs een paar kasten, en gebruikte een woord dat ik niet meer weet: dit is mijn... Ik vond het mooi toen hij het zei, en ben het woord vergeten; en hij is er bij navraag ook niet zeker meer van. Mijn gedachtewereld? Zoiets; of iets nog beters.

* * *

Het wordt van pensioengerechtigden, dus ook van mij, nog al eens beweerd dat zij ‘hun hele leven hard gewerkt hebben’ en dus aanspraak kunnen maken op alle mogelijke voorzieningen.

Hoe velen van ons vinden dat ook van zichzelf, en verwonderen zich niet over de bedragen die aan hen besteed worden bovenop wat zij zelf aan verzekeringen betaald hebben? Ach, je hebt vele jaren doorgemaakt waarin je de verzekeringen en de gemeenschap niets kostte, wordt mij soms voorgehouden wanneer ik het heb over mijn weken ziekenhuis van dit jaar en de ontelbare pillen die er nog steeds op volgen.

Het zou onmogelijk beweerd kunnen worden dat ik alle kosten daarvan vooruit betaald heb. Niet bij benadering; dan moet ik dus zeker maar terugvallen op het harde werken dat ik mijn leven daarvoor altijd gedaan zou hebben.

En is dat aannemelijk te maken? Tientallen jaren krantenartikelen schrijven, en tussendoor tijdschriftstukken en een paar boeken, en dan achttien jaar onderwijs: geeft dat voldoende aanspraak?

Als ik over mijn levensjaren terugkijk, dringt een herinnering aan hard werken zich nooit op. Geen sprake van. Ik krijg kanjers van giften van de samenleving.