Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 14]

Een aardbeving in Nicaragua
Hoe J.J. Slauerhoff de dichter Rubén Darío vertaalde
door Margriet de Koning Gans

In 1928 en 1929 maakte Jan Slauerhoff zes reizen naar Zuid-Amerika. Een paar maal deed hij daarbij Argentinië aan, en zo kwam het dat hij in een boekhandel in Buenos Aires stuitte op de poëzie van de Nicaraguaanse dichter Rubén Darío (1867-1916). Deze kennismaking bleef niet zonder gevolgen. Al in juli 1930 publiceerde Slauerhoff in De Vrije Bladen een vertaling van Darío's gedicht ‘Vesper’.

Félix Rubén García Sarmiento, ofwel Rubén Darío, was (en is) op het Latijns-Amerikaanse continent en in Spanje een literaire legende. Hij debuteerde op zijn dertiende met de elegie ‘Una lagrima’ die werd afgedrukt in de plaatselijke krant El Termómetro, en al spoedig daarna verschenen zijn eerste bijdragen in het literair tijdschrift El Ensayo, waarna zijn reputatie als el poeta niño was gevestigd. Op zijn achttiende begon Darío als journalist bij de Argentijnse krant La Nación in Buenos Aires, en daar groeide zijn reputatie als prozaïst alsmede zijn politieke engagement. Hij voelde zich sterk betrokken bij de vrijheidsstrijd op zijn continent en schreef vlammende betogen tegen wat hij zag als het imperialistische optreden van de Verenigde Staten in Latijns-Amerika.

Dat verhinderde niet dat hij talrijke en langdurige reizen maakte, naar vele Zuid-Amerikaanse landen, naar New York, en bovenal naar Spanje en Frankrijk. In zijn levensonderhoud voorzag hij daarbij door te werken als journalist, als cultureel gedelegeerde en uiteindelijk zelfs als consul van Nicaragua, hoewel in veel van die reizen de literatuur een hoofdrol bleef spelen. Zo ontmoette hij in New York de fameuze Cubaanse dichter José Martin, leerde hij in Spanje onder anderen de jonge modernisten Juan Ramón Jiménez, Ramón María del Valle-Inclán and Jacinto Benavente kennen, en raakte hij in Parijs bevriend met Victor Hugo en de jonge Spaanse dichter Antonio Machado, terwijl hij er ook een teleurstellend verlopen ontmoeting had met Paul Verlaine, de man die hij zo bewonderde en wiens poëzie zo'n invloed had gehad op zijn eigen werk.

Darío geldt als degene die niet alleen aan de wieg stond van de literaire stroming van het ‘Modernismo’, de Latijns-Amerikaanse variant van de Romantiek die omstreeks 1900 tot grote bloei kwam, maar meer in het algemeen als de schrijver met de grootste en meest duurzame invloed op de Spaanstalige literatuur en journalistiek van de afgelopen honderddertig jaar. Er ontstond zelfs een ware cultus rond zijn figuur, die rubendarismo werd genoemd. Alleen al met zijn omvangrijke oeuvre aan zeer persoonlijke en sensuele gedichten (zijn Poesías Completas beslaan ruim 1200 dicht bedrukte pagina's) doorbrak hij niet alleen de taaie, eeuwenoude poëticale tradities van de Spaantalige wereld, maar keerde hij zich ook met succes tegen het in de Westerse wereld overheersende naturalisme in de literatuur en het materialisme in de toenmalige geesteshouding. Aldus maakte Darío de weg vrij voor modernisten zoals García Lorca en Pablo Neruda, die beiden mateloze bewondering voor hem hadden.

Rubén Darío was astmatisch en kreeg daar tuberculose bij. Hij mocht dan wel als Spaanstalige ‘poète maudit’ zijn stempel op de literaire wereld hebben gedrukt, in het gewone leven voelde hij zich eenzaam en raakte hij aan de drank. Nu ja, voor die eenzaamheid had hij in elke plaats waar hij kwam wel een oplossing. Overal waar Darío woonde, had hij geliefdes, en bij al die geliefdes kreeg hij kinderen. De drank was een andere zaak; Darío's steeds

[p. 15]

toenemende alcoholisme tastte zijn mentale vermogens en psychische evenwicht aan, en de laatste jaren van zijn leven leed hij aan hallucinaties en raakte hij op pathologische wijze geobsedeerd door de dood.

Darío stierf op 6 februari 1916, kort nadat hij was teruggekeerd naar de plaats waar hij opgroeide, León in Nicaragua. De plechtigheden rond zijn begrafenis duurden verscheidene dagen en uiteindelijk werd hij op 13 februari bijgezet in de plaatselijke kathedraal onder een marmeren monument in de vorm van een leeuw. Zijn geboorteplaats Metapa werd nadien omgedoopt tot Ciudad Darío

Voordat de aftakeling inzette, waren de laatste jaren nog zeer vruchtbaar geweest in literaire zin. In 1912 had Darío bijvoorbeeld zijn Tríptico de Nicaragua geschreven, een cyclus van drie sonnetten die momentopnamen uit zijn autobiografie zijn. Het gaat om ‘Los bufones’, ‘Eros’ en ‘Terremoto’. Het eerste sonnet is een herinnering aan zijn kindertijd in zijn ouderlijk huis. Het tweede gaat over zijn eerste liefdes. In het derde sonnet ziet hij toe hoe een aardbeving in luttele seconden een einde maakt aan zijn geboortestad en aan alle herinneringen die hij daaraan heeft.

De drie sonnetten van de Tríptico de Nicaragua laten zich lezen als een metafoor voor Darío's eigen leven: het isolement en de ang-

[p. 16]

sten van zijn prille jeugd, daarna een wereld die vol beloften voor hem open lag en ten slotte, als alles voorbij is, de afstand in tijd en ruimte tot dat leven, de vergeefsheid die voelbaar wordt in het laatste sonnet. ‘Terremoto’ beschrijft de stilte in León vlak na de aardbeving: het is alsof er nooit iets gebeurd is en de stad nooit heeft bestaan.

Dit gedicht werd later vertaald door Slauerhoff, die buitengemeen onder de indruk was geraakt van Darío, vooral omdat hij zichzelf ook een over de wereld zwervende ‘poète maudit’ voelde. Bovendien leed hij net als Darío aan astma en kreeg daar aan het eind van zijn korte leven ook tuberculose bij. Slauerhoff heeft in totaal tien gedichten van Darío vertaald. De vertaling van ‘Terremoto’ als ‘Aardbeving Nicaragua’ verscheen eerst afzonderlijk in 1933 in Forum (2de jaargang, nr. 4) en nog in datzelfde jaar in de bibliofiele eerste druk van bundel Soleares (met een oplage van 15 exemplaren). In de bundel zijn in totaal negen vertalingen of bewerkingen van Darío opgenomen (‘Vesper’ ontbreekt).

Het had overigens heel wat voeten in de aarde voordat Soleares zijn definitieve vorm had. De bundel bevat negen delen met gedichten die op Spaanse, Portugese, Macaose en Zuid-Amerikaanse versvormen dan wel ervaringen zijn gebaseerd en zou aanvankelijk Saudades heten (naar het Portugesse saudade, weemoed), maar dat vond Slauerhoff toch niet in overeenstemming met de inhoud. Soleares (de naam van een flamencovorm die is afgeleid van soledad, eenzaamheid) paste beter bij de sfeer van de bundel - en bij zijn voorkeur voor Spanje boven Portugal.

Toen de handelseditie van de bundel in 1934 verscheen in een oplage van 300 exemplaren, bleek Slauerhoff drie Darío-gedichten te hebben geschrapt. Daarnaast liet hij vier vertalingen van Spaanse coplas weg (waarvan de vertaling door Hendrik de Vries was gehekeld) en achtte Slauerhoff drie andere gedichten te expliciet erotisch dan wel te platvloers, en die sneuvelden ook geheel of gedeeltelijk. De bundel werd direct bekroond met de Lucy B. en C.W. van der Hoogt 1934.

Overigens werden in 1947 de verwijderde Darío vertalingen (behalve ‘Vesper’) en ook de andere verwijderde gedichten weer opgenomen in de Verzamelde Gedichten. In deze uitgave stond onder elk ‘Darío’-gedicht ‘(Rubén Darío)’, waar oorspronkelijk ‘Naar Ruben Dario’ (sic) had gestaan.

Het is bekend dat Slauerhoff in zijn poëzievertalingen zelden streefde naar een zo letterlijk mogelijk overzetting. Hij vond dat ook niet nodig. Hem ging het erom of er uit de bewerking weer iets goeds was voortgekomen. Het is een opvatting waar wat voor te zeggen is, maar het is de vraag of in het geval van ‘Terremoto’ de intentie van Darío nog recht is gedaan door Slauerhoff. Omdat te kunnen bepalen, volgt hier het origineel, daarna een letterlijke vertaling en ten slotte de bewerking van Slauerhoff.

Madrugada. En silencio reposa la gran villa
donde de niño supe de cuentos y consejas,
o assistí a serenatas de amor junto a las rejas
de alguna novia bella, timorata y sencilla.

El cielo lleno de constelaciones brilla,
y su oriente disputan suaves luces bermejas.
De pronto, un terremoto mueve las casas viejas
y la gente en los patios y calles se arrodilla

medio desnuda, y clama: ‘¡Santo Dios! ¡Santo fuerte!
¡Santo immortal!’ La tierra tiembla a cada momento.
Algo de apolíptico mano invisible vierte!...

La atmósfera es pesada como plomo. No hay viento.
Y se diría que ha pasado la Muerte
ante la impasibilidad del firmamento.

Morgenstond. In stilte rust de kleine stad
Waarvan ik als kind de verhalen en de sprookjes kende,
En verliefde serenades aan het tralievenster
Van een schone, schuchtere, zwijgende geliefde bracht.

De hemel schittert vol van sterrenstelsels
Die naar het oosten toe verbleken in zacht rode nevels.
Plots schudt een aardbeving de oude huizen wakker
Mensen op de patio's en de straten knielen,

[p. 17]

 

Half ontkleed, en schreeuwen: ‘Heilige God! Almachtige!

 

Onsterfelijke God!’ De aarde beeft onafgebroken.

 

Gestuurd door de onzichtbare hand, het laatste oordeel, stort ze in!

 

 

 

De dampkring is loodzwaar. Er is geen wind.

 

Het lijkt alsof de Dood is langsgekomen

 

Onder het roerloze firmament.

't Is vroeg; de witte huizen, kerken, tuinen,
De hekken waar ik langs liep, spelend kind,
Als man 's nachts zong, staan in de stilte samen
Al eeuwen tot een stad; er is geen wind.

De maan bleekt in 't azuur; teerrood begint
De dag over de heuvlen, voor de ramen.
Daar komt de schok, schuin knikken oude huizen,
Er puilen menschen uit, van angst doof, blind,

Knielen op straat dicht naast elkander. Help,
Heilige God, Santa Virgen! De bodem siddert,
Als door onzichtbre klauwen ingetrokken.

De lucht wordt zwaar als lood. Komt er geen wind?
't Is of de dood de weerlooze aarde worgt,
Terwijl het firmament minachtend toeziet.

Darío heeft talrijke sonnetten geschreven, waarbij hij zich meestentijds keurig aan de vormregels hield, maar - als voorvechter van het vrije vers - ook weer niet zo dwangmatig dat hij daar nooit van afweek. Zo is het ook met ‘Terremoto’. Het rijmschema is helemaal op orde, maar aan de voorgeschreven wending na de twee kwatrijnen heeft hij zich hier niet gehouden. De wending komt al na zes regels, halverwege het tweede kwatrijn. Na de beschrijving van de geboorteplaats in de nachtelijke uren en van de jeugdherinneringen van de ik-verteller barst de aardbeving los en maakt in een fractie van een seconde een einde aan het stadje. Vijf regels later, aan het eind van de derde strofe, is het alweer voorbij en komt er een tweede wending. In de laatste drie regels heerst een volstrekte stilte, nadat de mensen God tevergeefs om hulp hebben geroepen. Het lijkt alsof er nooit iets is gebeurd, het stadje nooit heeft bestaan en alles is bedekt door de dood.

Bij het vertalen van een sonnet is het haast ondoenlijk om het voorgeschreven rijmschema terug te krijgen. Toch is Slauerhoff een eind gekomen. De twee kwatrijnen hebben als rijmschema a-b-c-b, b-c-a-b. Bij de terzinen is het hem niet gelukt of heeft hij het niet eens geprobeerd.

Met de wendingen zit het bij Slauerhoff iets anders dan bij Darío. De eerste wending komt weliswaar op dezelfde plaats, maar de tweede wending blijft uit. Slauerhoff houdt het op een tweedeling. Hij beschrijft eerst het slapende stadje van de jeugd, net als Darío, maar dan leeft hij zich tot het einde toe uit op het volle geweld van de aardbeving zelf. Slauerhoff zou Slauerhoff niet zijn als hij niet nog veel meer naar zijn hand had gezet. Bij het vertalen van poëzie is het uiteraard altijd onvermijdelijk te woekeren met woorden, beelden, betekenissen en nuances. Maar je kunt ook met een gedicht aan de haal gaan.

Zo is het opvallend dat Slauerhoff ‘La gran villa’ (‘het kleine stadje’) zelf voorziet van ‘kerken’, waarmee hij wellicht alvast vooruit wijst naar het ‘knielen’ en bidden waartoe de mensen straks zullen overgaan. Zo is in beide delen van het sonnet het element ‘geloof’ aanwezig, wat bij Darío niet het geval is. Ook haalt Slauerhoff met zijn ‘tuinen’ in de eerste regel de ‘patio's uit Darío's tweede strofe naar voren, terwijl de ‘hekken’ waar de ik-figuur als kind langs liep in de tweede regel blijkbaar ontleend zijn aan de ‘tralievensters’ uit Darío's derde regel, en de vensters dan weer als ‘ramen’ terugkomen in Slauerhoffs tweede strofe, waar ze het ochtendgloren weerspiegelen.

Deze kleine veranderingen resulteren uiteindelijk in een veel wezenlijker wijziging van het gedicht. Slauerhoff beschrijft een andere stad. De tralievensters die zo typerend zijn voor de traditionele gesloten Spaanse en Latijns-Amerikaanse architectuur, zijn verdwenen. Ook de gesloten patio's waar veel Spaanse huizen omheen zijn gebouwd, zijn weg. Daardoor lijkt Slauerhoffs plaats, ondanks het nadrukkelijke ‘Nicaragua’ in de titel, uiteindelijk verdacht veel op een Nederlands stadje. Aan

[p. 18]

de andere kant voegt hij er weer ‘heuvlen’ aan toe, om de omgeving en sfeer een buitenlands tintje te geven. Dat werkt averechts: het noemen van de omgeving buiten de stad maakt de stad zelf juist nog opener.

De vernederlandsing van het gedicht wordt niet alleen teweeggebracht door de huizen, de kerken en de tuinen met hun hekken er omheen, maar ook door het vrije rondlopen van het kind daarin. Dat is een ander jongetje dan het dromerige kind dat in de gesloten, Latijnse stad naar verhalen en sprookjes luisterde (zoals Darío in zijn sonnet ‘Los Bufones’ beschreef). Ook de nachtelijke serenade van Darío onder het venster van een schuchtere geliefde is van een andere orde geworden. Het is ontdaan van zijn typisch Latijnse hofmakerij. Daardoor wekt het een beetje de indruk van kameraadschappelijk gezang na sluitingstijd van de kroeg. Want welke man loopt er anders 's nachts op straat te zingen?

Al met al is in de vertaling het heimwee van Darío het heimwee van Slauerhoff geworden - en wel het heimwee naar zijn eigen jeugd. Dat zie je aan de ‘wind’, die bij hem niet eenmaal, maar tweemaal wordt genoemd. Slauerhoff zet een stadje in de vroege ochtendschemering neer, een stad vol leven en beweging, op een moment dat de laatste nachtbrakers ook naar bed zijn en het eindelijk helemaal stil is. Dan haalt hij een zinnetje uit Darío's laatste strofe naar voren: ‘Er is geen wind.’ Het is de stilte voor de storm.

Dan volgt de catastrofe. De mensen worden door de instortende huizen uitgebraakt op straat. Ze roepen in hun wanhoop God en de Heilige Maagd aan. In de laatste strofe wordt de lucht loodzwaar, net als bij Darío, maar de aardbeving blijft aanhouden; de dood is nog volop bezig de aarde te worgen. Anders dan bij Darío is bij Slauerhoff in die laatste strofe de windstilte niet de stilte na de storm, maar het uitblijven van de weersomslag die het einde van de aardbeving zou moeten inluiden. Het is niet de stilte van de dood die heerst, maar de kosmos die de adem inhoudt zolang de aardbeving voortduurt.

En niet alleen is de aardbeving in de laatste strofe nog niet afgelopen, het firmament ziet zelfs minachtend toe. Dat wordt hier door Slauerhoff als een personage met gevoelens ten tonele gevoerd. De minachting van het firmament geldt zowel de aardbeving als de mens die van dit gebeuren het slachtoffer wordt. Het firmament ís God, die zich niet voelt aangesproken door het menselijke geroep om hulp en geenszins van plan is te bemiddelen. Het onaandoenlijke firmament van Darío is veranderd in een vijandig firmament. Ook de driedeling van Darío tussen de mens op aarde, Gods Laatste Oordeel en het roerloze firmament waaruit God zich heeft teruggetrokken, is veranderd in een tweedeling tussen de menselijke aarde en de goddelijke kosmos.

Uiteindelijk is het enige Latijnse element bij Slauerhoff dat de mensen in dat provinciestadje ‘Santa Virgen’ roepen. Dit is plots nog meer Spaanse specerij dan bij Darío, die zelf de maagd Maria ongenoemd laat. Maar nu Slauerhoff zo zijn eigen gang met dit gedicht is gegaan, is deze aanroep een wonderlijk element in een winderige, bijna Hollandse stad geworden, waar wellicht eerder protestanten dan katholieken zullen hebben gewoond.

Het allergrootste verschil met Darío is echter dat Slauerhoff ‘Aardbeving Nicaragua’ uit de context van de autobiografische triptiek heeft getild. Nu is het sonnet niet meer het apocalyptische slotakkoord van een leven dat in de diaspora toch onverbrekelijk verbonden is gebleven met de eigen geboortegrond. Bij Slauerhoff is het een poëtische beschrijving van een natuurramp die zich dit keer in Nicaragua voltrekt, maar die je overal ter wereld, op elk moment kan overkomen.

Alles bij elkaar lijkt het waarschijnlijk dat Slauerhoff zich nauwelijks echt in het werk van Darío heeft verdiept. Dit neemt niet weg dat zijn adaptatie van ‘Terremoto’ een bijzonder sfeervol nieuw gedicht heeft opgeleverd, waarin de stem, de toon en het heimwee van Slauerhoff herkenbaar klinken.