Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 46]

Nederland en W.O. I
Een discussie inzake M.C. Brands ‘De grijze verf van de historici’ (Hollands Maandblad 705/706 - aug./sept. 2006: 23-27)

madelon de keizer schrijft: In 1997 poneerde de Amsterdamse hoogleraar Moderne Geschiedenis Maarten Brands in een lezing op het niod op de hem zo eigen, uitdagende wijze met kracht de stelling dat ‘de betekenis’ van de Eerste Wereldoorlog in Nederland sterk werd onderschat. Daardoor was volgens hem de Nederlandse blik op de gehele Europese geschiedenis van de twintigste eeuw ernstig getroebleerd. Hier was het de Tweede Wereldoorlog die de visie op de twintigste eeuw bepaalde, terwijl dat in grote delen van Europa juist met de Eerste Wereldoorlog het geval was. Daar besefte men dat die veel meer een echte breuk in de Europese geschiedenis was geweest.

Als nu eens ‘voldoende’ aandacht zou uitgaan naar de Eerste Wereldoorlog, ging Brands voort, zouden wij Nederlanders eindelijk eens een ‘realistischer’ perspectief op de twintigste eeuw krijgen. Dan pas zouden wij in staat zijn de Tweede Wereldoorlog, de Koude Oorlog en ‘de problemen waaruit die grote conflicten zijn ontstaan in historisch perspectief beter te doorgronden’. Dan ook zouden we het Europa van onze tijd beter begrijpen. Kortom: Nederland moest nodig van die obsessie met de Tweede Wereldoorlog af.

Over de respons op zijn stelling behoefde Brands zich niet te beklagen. Het onderzoekinstituut van de Tweede Wereldoorlog bij uitstek, het niod, onderschreef zijn opvattingen van harte. Het instituut was zich in de tweede helft van de jaren negentig fundamenteel gaan bezinnen op zijn wetenschappelijke taak. Sterker nog: het had met het oog daarop Brands uitgenodigd om over deze thematiek te praten. In 2000 was het nieuwe onderzoeksprogramma gereed, dat ruimte schiep voor een thematische en chronologische verbreding van het onderzoeksveld. Voortaan zou de studie van de Tweede Wereldoorlog zich bewegen binnen een geschiedkundig perspectief op de gehele twintigste eeuw. In hetzelfde jaar ging eveneens een vierjarig onderzoeksproject van start over de ervaring van de Eerste Wereldoorlog in de Nederlandse cultuur. Diverse publicaties van het niod sloten bij deze koerswijziging aan. Ook buiten het niod mag trouwens de vraag naar de betekenis van de Eerste Wereldoorlog voor politiek en samenleving in Nederland zich al een aantal jaren in een groeiende belangstelling verheugen.

Het is daarom opmerkelijk dat Brands in het Hollands Maandblad van deze zomer (augustus/september - nr. 705/706) zijn stelling herhaalt, waarbij hij zich gepikeerd erover beklaagt dat zijn betoog in het afgelopen decennium niet is begrepen, ja, het belang ervan is weggewuifd. Anno 2006 geeft hij echter aan zijn betoog een nieuwe draai. Het onderzoek naar de betekenis van de Eerste Wereldoorlog blijkt wel te bestaan, maar zou ernstig aan het ontsporen zijn. In plaats van alle aandacht te richten op de gruwelijke geschiedenis ‘aan de echte fronten’, aan de ‘feitelijke krijgsgeschiedenis’ houdt men zich bezig met zoiets slaps als ‘het thuisfront’. Aan dat euvel van ‘demilitarisering’ lijdt in de ogen van Brands niet alleen het niod. Ook Duitse historici maakten zich aan die volgens hem onterechte ‘perspectiefverschuiving’ schuldig. Hier tekent zich, meent hij, een ‘belangrijke historiografische controverse’ af.

Op deze visie valt echter wel het een en ander af te dingen. Allereerst bestaat er, zoals Brands heel goed weet, in Frankrijk en Engeland niet minder dan in Duitsland aandacht voor het ‘home front’. Dat heeft alles te maken heeft met het alomvattende karakter van de Eerste Wereldoorlog in die landen. De veronderstelde strikte scheiding tussen strijdveld en thuisfront blijkt ook in dit buitenlands onderzoek op alle terreinen van de samenleving onhoudbaar. Of wil Brands de klok terugzetten en terugkeren naar de militaire geschiedenis van weleer?

Ten tweede getuigt het betoog van Brands van een opmerkelijk beperkte opvatting van ‘de betekenis’ van de Eerste Wereldoorlog (die in zijn ogen blijkbaar vooral militair en machtspolitiek is). Dat wringt vooral waar hij zelf met grote instemming historici (buitenlandse uiteraard) citeert die een veel bredere - namelijk de grenzen van de oorlog-

[p. 47]

voerende naties overschrijdende - opvatting van het belang van die catastrofe huldigen, zoals G.M. Trevelyan die schreef dat het geloof aan het liberalisme en de vooruitgang nu voor eens en altijd had afgedaan.

Ten derde huldigt Brands een erg statische opvatting van het verschijnsel collectieve herinnering. Volgens hem zou de perspectiefverschuiving van Duitse historici van het front naar het thuisfront verklaard moeten worden uit het feit dat de verschillende Europese naties er een verschillende collectieve herinnering aan de beide wereldoorlogen op nahouden. Duitsland en Rusland kenden zwaardere verliezen in de Tweede dan in de Eerste Wereldoorlog. Voor Frankrijk en Groot-Brittannië gold het juist andersom. En in de Nederlandse collectieve herinnering en in het Nederlandse geschiedbeeld speelt de oorlog geen enkele rol, aldus Brands, want er waren immers helemaal geen doden te betreuren geweest. Met andere woorden, ook al hielden Nederlandse historici zich nu nog zo veel met de Eerste Wereldoorlog bezig, nooit zou men hier te lande kunnen gaan inzien dat niet de Tweede, maar de Eerste Wereldoorlog ‘de kaarten in Europa [had] geschud’ - neutraal als ons land in die oorlog was geweest en geobsedeerd als het nu eenmaal was door de Tweede Wereldoorlog.

Collectieve herinnering is echter geen statische entiteit maar een menselijk maaksel, zwaar onderhevig aan de tand des tijds. Onze ‘obsessieve’ herinnering aan de Tweede Wereldoorlog (die overigens zeker niet alleen in Nederland de blik heeft verengd) maakt bijvoorbeeld (vooral sinds 1989) plaats voor een meer ‘Europese’ geschiedschrijving. Daarin kwam niet toevallig juist toen de Eerste Wereldoorlog sterker dan voorheen centraal te staan. In het kielzog daarvan beweegt zich ook al het nieuwe onderzoek naar de betekenis van de Eerste Wereldoorlog voor de Nederlandse politiek en samenleving - en moet trouwens ook Brands' eigen betoog uit 1997 worden geplaatst. Ook al gezien het feit dat dit universitaire onderzoek nauw aansluit bij elders in Europa opgezette onderzoeksprojecten is de conclusie van Brands dat het Nederlandse beeld van de twintigste eeuw fundamenteel afwijkt van dat van onze buurlanden en dat wij daardoor een minder goed ‘begrip van de wereld’ zouden hebben volstrekt uit de lucht gegrepen.

Dit zijn allemaal zaken die Brands zelf natuurlijk heel goed weet. Vraag blijft dus wat hem bewoog zijn verhaal van tien jaar terug opnieuw uit de kast te halen. Construeerde hij deze zogenaamde ‘belangrijke historiografische controverse’ misschien alleen omdat hij zijn Duitse collega Gerhard Hirschfeld op zijn nummer wil zetten, die onlangs bij een Amsterdamse promotie het betoog uit 1997 ongetwijfeld ironisch ‘de mythe van Maarten Brands’ noemde?

gerhard hirschfeld schrijft: Waar Maarten Brands gelijk heeft, heeft hij gelijk: de Eerste Wereldoorlog vormt het begin van een tijdperk van wereldwijde historische omwentelingen. Wat begon als een Europees conflict liep uit op een mondiale catastrofe. De Eerste Wereldoorlog leidde tot de ondergang van drie grote mogendheden - Rusland, Oostenrijk-Hongarije en het Osmaanse Rijk - en effende voor de VS het pad tot wereldmacht. Hij lag ten grondslag aan de Russische Revolutie en aan de wereldwijde opkomst van het communisme. Het Italiaanse fascisme en het Duitse nationaal-socialisme zouden zonder de Eerste Wereldoorlog ondenkbaar zijn. Destijds al ervoer men - ook de Duitsers - deze oorlog als de ‘Grote Oorlog’: ‘Der Grosse Krieg’, ‘The Great War’, ‘La Grande Guerre’, ‘Velikaja Vojna’.

Wat de oorlog in de ogen van tijdgenoten pas echt ‘groot’ maakte, was het feit dat de Eerste Wereldoorlog zich binnen de kortste keren ontwikkelde tot een geïndustrialiseerde massaslachting, waarin miljoenen als menselijke offers van een oorlogsmoloch mechanisch werden vermalen als in een ‘mensenabattoir’ (Wilhelm Lamszus). Uit die willekeur van het massale sterven ontstond een nieuwe onverschilligheid tegenover het menselijke leven, die na de oorlog verschrikkelijke consequenties had voor Europa. De totalitaire systemen van de jaren twintig en dertig, met hun verachting voor het individu, met hun krankzinnige technocratische visioenen - inclusief massamoord - waren rechtstreekse gevolgen van de willekeur ten aanzien van leven en dood in deze oorlog. De generaals van alle partijen lieten immers operaties uitvoeren waarbij het ‘opofferen’ van honderdduizenden soldaten koel werd ingecalculeerd. Hun strategie kwam neer op ‘maximum slaughter at minimum expense’, zoals Bertrand Russell het samenvatte. Precies met deze observaties begint het recent verschenen Die Deutschen an der Somme,

[p. 48]

1914-1918. Krieg, Besatzung, Verbrannte Erde (red. Gerhard Hirschfeld, Gerd Krumeich, Irina Renz - Essen 2006). Dit boek over de bloedigste maar in Duitsland nu geheel vergeten veldslag uit w.o. i zoekt in zekere zin ook naar een antwoord op de vraag die Maarten Brands in zijn polemische essay bezighoudt: wat herinneren wij ons en waarom willen we vergeten?

Het is een geschiedkundige gemeenplaats te constateren dat Nederland de directe ervaringen van de Eerste Wereldoorlog bespaard is gebleven. Hetzelfde geldt echter ook voor het feit dat een publiek discours in Nederland over neutraliteit en identiteit van hun land nauwelijks iets van doen had met de door Brands aangehaalde ‘oorlogservaring’ van soldaten en burgers in de direct getroffen landen (dit is onlangs nog door de Amsterdamse historica Ismee Tames uiteengezet in haar dissertatie Oorlog voor onze gedachten. Oorlog, neutraliteit en identiteit in het Nederlandse publieke debat, 1914-1918). - Toch leefden de Nederlanders tussen 1914 en 1918 niet op een eiland van gelukzaligheid, ook al werd de directe waarneming van de oorlog (de ellende van de Belgische vluchtelingen, de gevolgen van de zeeblokkade, bevoorradingsproblemen, maatschappelijke radicalisering etc.) vaak meer ‘gevoeld’ dan feitelijk ‘ervaren’. Van betekenis waren in deze jaren - daar wijst Brands terecht op - vooral ontwikkelingen op het terrein van de binnenlandse politiek (zoals het einde van de jarenlange Schoolstrijd, hervorming van het kiesrecht), die voor de Nederlandse samenleving een pacificerende en stabiliserende rol speelden. Dat Nederland bovenmatig ‘profiteerde’ van de wereldbrand, is overigens geenszins vanzelfsprekend (ondanks het feit dat in enkele economische sectoren, zoals de landbouw, enorme winsten werden behaald dankzij de oorlog). Voor zo'n conclusie ontbreekt nog steeds wetenschappelijke onderbouwing. Anderzijds is het opmerkelijk dat Brands geen woord wijdt aan de economische en politieke effecten van de Eerste Wereldoorlog op de Nederlandse koloniën (vooral Nederlands-Indië). Het is duidelijk dat niet alleen door een heroriëntering van de koloniale handel (met Japan en de VS) de economische relatie met het ‘moederland’ ten nadele van Nederland veranderde, maar ook dat het politieke landschap in Indië zelf drastisch omsloeg als gevolg van de revolutionaire ontwikkelingen in Europa (vanaf nu werd het kernthema de eis voor zelfbestemming).

Ongetwijfeld heeft Nederland op grond van de speciale positie in de jaren 1914-1918 ‘een beslissende wissel van de moderne geschiedenis van ons continent’ gemist (zoals Brands schrijft). Maar geldt datzelfde mutatis mutandis niet ook voor andere landen (zoals de Scandinavische landen en Zwitserland)? Hebben die landen en hun bevolking uit hun afzijdigheid van de ‘Grote Oorlog’ dezelfde conclusies getrokken als de Nederlanders? Hier zou vergelijkend onderzoek overeenkomsten en verschillen aan het licht moeten brengen. Ik denk dat daarbij niet in de laatste plaats de politieke en de culturele omgang met de ervaringen van de Eerste Wereldoorlog na 1919 doorslaggevend is geweest. Mocht er al iets hebben bestaan als een ‘Nederlandse Sonderweg’ ten aanzien van w.o. i, dan zou de oorsprong daarvan wel eens minder kunnen liggen in de ervaringen tijdens de oorlog dan in de (veelal door morele rigiditeit bepaalde) debatten tijdens het interbellum. Dat moraliserende perspectief op de buitenwereld heeft overduidelijk sporen nagelaten: zowel in de reactie van talrijke Nederlanders op de bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog als ook in de Nederlandse debatten en controverses over oorlog, bezetting en collaboratie na 1945.

Helaas doen Maarten Brands neerbuigende opmerkingen over de recente internationale ontwikkelingen op het gebied van de geschiedschrijving van de Eerste Wereldoorlog afbreuk aan zijn tot nadenkende stemmende uiteenzettingen over het buitensluiten van de ‘Grote Oorlog’ uit het nationale geheugen van de Nederlanders. De veranderende opvattingen in het historisch onderzoek sinds het midden van de jaren 1980 (meer aandacht voor o.a. mentaliteitsgeschiedenis en het dagelijks leven) heeft absoluut niet geleid tot een nieuwe orthodoxie van de ‘zachte onderwerpen’ (thuisfront, rol van de vrouwen, oorlogservaringen etc.). Op dit punt vergist Brands zich duidelijk. Het gebruik van ‘alledaagse’ historische bronnen (dagboeken, veldpostbrieven, foto's) is absoluut noodzakelijk om de sociale groepen aan het woord te laten wier bijzondere oorlogservaringen anders verborgen zouden blijven. Het karakter en de betekenis van de Eerste Wereldoorlog als een in toenemende mate ‘totaal’ wordende geindustrialiseerde massaoorlog kunnen simpelweg

[p. 49]

niet op een adequate manier worden onderzocht en beschreven wanneer delen van de maatschappij en van beschikbare bronnen simpelweg worden genegeerd. Overigens zijn de (allang niet meer zo nieuwe) historiografische ontwikkelingen heel goed te verenigen met meer traditionele militaire en oorlogsgeschiedschrijving (zoals Brands kennelijk voor ogen staat) - sterker nog, ze kunnen gewoon niet zonder. Mocht de nieuwe cultuurgeschiedenis van de Eerste Wereldoorlog hier of daar wat al te gechargeerd zijn geformuleerd, dan is er altijd nog de zuiverende kracht van de historische wetenschap, die bij elke generatie historici voor de noodzakelijke correcties heeft gezorgd - maar uiteraard ook voor de nodige verrassingen.

Vertaling: Gerrit Bussink

m.c. brands antwoordt: 1) ‘Wil Brands de klok terugzetten en terugkeren naar de militaire geschiedenis van weleer? (die in zijn ogen blijkbaar vooral militair en machtspolitiek is)’, luidt de retorische vraag van Madelon de Keizer. Nee natuurlijk niet. Het einde van een aantal multinationale rijken, de Russische Revolutie, beginnende dekolonisatie, de eerste stenen voor een Joodse staat in de Arabische wereld, de opkomst van Japan, de VS als wereldmacht, en nog zo wat: is dat niet genoeg om te laten zien dat door w.o. i de wereld op zijn kop werd gezet? Is dat alleen maar machtspolitieke of militaire geschiedenis? Het is evident dat door deze ontwikkelingen Europa er niet stabieler op werd, en dat ook het Midden-Oosten revolutionair veranderde. Inzicht in de problemen die deze instabiliteit op mondiale schaal veroorzaakten, daar gaat het om. Studie van het homefront (voedseltekort, vrouwenarbeid e.d., hoe belangrijk ook) biedt weinig inzicht in de grote gevolgen van de ‘Urkatastrophe’.

2) Dan mijn blijkbaar ‘statische opvatting van het verschijnsel collectieve herinnering’. Maar is het achteraf aanpraten van ‘herinneringen’, al dan niet collectief, een zinvolle bezigheid? Zou men zich hiervoor in de geschiedwetenschap niet net zozeer moeten hoeden als in de psychiatrie? Denk aan de onzinnige hetzeachtige discussie over de moord op Armeniërs in 1915. De historische context van het Ottomaanse rijk tijdens w.o. i ontbreekt hierbij volledig. Dit soort plotselinge discussies - zonder enig historisch kader - zouden kunnen worden vermeden indien er iets meer kennis zou bestaan over de omwentelingen die w.o. i teweeg heeft gebracht.

3) Dan de zinsnede ‘De Tweede Wereldoorlog die overigens zeker niet alleen in Nederland de blik heeft verengd’. Wordt een euvel minder erg als het door meer partijen wordt gedeeld?

4) En ten slotte: werd deze zogenaamde ‘belangrijke historiografische controverse’ door mij geconstrueerd? Zie de noot bij mijn stuk waarin ik Hirschfeld zelf citeer: ‘So sind etwa zwischen der Geschichte der Schlachten und der Geschichte der Frauenarbeit im Krieg die Abstände derart gross, dass wir mittlerweile Gefahr laufen, die Gesamtheit des Weltkriegs zu verlieren.’ Ik herhaal mijn vraag: wat weegt hier het zwaarst?

RECTIFICATIE
Daan Schrijvers betreurt het dat de volgende zaken verkeerd in de pers zijn gekomen:
1) Er is géén sprake van oorlog in krantenland, doch slechts van ongeorganiseerde ongeregeldheden van een kleine groep aandeelhouders.
2) Daan S. bezit géén granaatwerper, doch alleen voor huiselijk gebruik een Stinger met stootloze vuurmond.
3) De gratis krant aow.nxt die onder hoofdredactie van Daan S. zal gaan verschijnen is géénszins gratis, maar kost klauwenvol geld.
4) Mr. Apax wil aow.nxt in het geheel niet reeds voor verschijnen van de hand doen, doch slechts de opties verzilveren voordat de gratis krant klauwenvol geld gaat kosten.