Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 28]

Schröders zonsondergang
De kanselier is zijn zenit gepasseerd
door Willem Wansink

Eindelijk is het Hamburgse weekblad Die Zeit met achterstallig onderhoud begonnen. Er wordt gerenoveerd, en zelfs hier en daar geëxperimenteerd. Vrijwel sinds haar oprichting, vlak na de Tweede Wereldoorlog, is Die Zeit een kwaliteitsproduct geweest van het nieuwe Duitsland. Het blad was vaandeldrager van het parlementaire liberalisme, heraut van de verlicht-intellectuele keurige neven van de Achtundsechziger en pleitbezorger van entente tussen Oost en West. Sinds 1998 was het een van de belangenbehartigers-tegen-beter-weten-in van de rood-groene coalitie, die aanvankelijk in het paradijselijke Bonn regeerde en in 1999 verhuisde naar het straatarme, maar experimentierfreudige Berlijn.

Eerder dit jaar had Die Zeit er evenwel genoeg van. Gerhard Schröder kan het niet, oordeelde het blad voor het eerst, en min of meer in die bewoordingen. Schröders sociaal-democratische spd regeert tegen zichzelf en tegen haar eigen achterban, luidde de kern van de analyse die oudgediende Matthias Geis had opgeschreven. Zijn conclusie: de bondskanselier kan uitsluitend in het zadel blijven omdat hij achter de rug van zijn regeringscoalitie een informeel verbond heeft gesloten met de christen-democratische oppositie die de meerderheid heeft in de Bondsraad, de Duitse Eerste Kamer.

Dit was meer dan een krantenopinie, meer dan een entrefilet van een ooit op goede voet verkerende journalist. Het was een teken aan de wand, en voor Schröder geen prettig teken. Deze desavouering van de tefal-kanselier - aan wie tot nu toe schandaal, toenemende hoogmoedswaan, noch het publieke geharrewar met George W. Bush over de oorlog tegen Irak kon blijven kleven - leek nog het meest op een kleine omwenteling in het Duitse politieke landschap. Lang, misschien wel veel te lang, had de politieke redactie van Die Zeit aan de leiband gelopen van de Sesselkleber in Berlijn. Maar nu werd de stekker eruit getrokken, en dat telt zwaar.

Ik lees Die Zeit al sinds een kleine dertig jaar. Samen met de Financial Times hoort het weekblad op krantenformaat tot mijn favoriete Europese titels. Vooral toen Marion Gräfin Dönhoff en oud-bondskanselier Helmut Schmidt er de scepter zwaaiden, vormde het een boeiende mélange van Kantiaans Aufklärungsdenken, Erasmiaanse afgewogenheid en Weberiaanse nuchterheid. Naast het bij vlagen zweverige idealisme van Dönhoff klonk ook steevast een portie Real-politik-à-la-Kissinger door: meestal in de bijdragen van Schmidt en soms bij de toenmalige hoofdredacteur Theo Sommer, die later medeuitgever werd.

In de nadagen van de Koude Oorlog, tijdens de Duitse eenwording en de val van de Sovjet-Unie werd Die Zeit een baken van rust in een chaotisch tijdsgewricht, een Fundgrube vol doorwrochte, onafhankelijke observaties van macht, manipulaties en machinaties. Logisch: het blad beschikte over uitermate goed ingevoerde, kritische redacteuren, eersteklas bronnen en wist precies wat er internationaal gaande was, ook achter het IJzeren Gordijn.

In Bonn regeerde toentertijd de cdu/csu onder leiding van de restauratief ingestelde Helmut Kohl, de ‘eeuwige kanselier’, die uiteindelijk op zestien jaar bleef steken. Uiteraard was de bourgondische, Zuid-Duitse katholiek Kohl nooit een serieuze partij voor de nuchtere, atlantisch en lutheraans georiënteerde Hamburgse elite. Maar Kohl was er dan ook niet de politicus naar om met zijden handschoenen aan te pakken. Als een toernooiheld bood hij zijn tegenstanders een vrij speelveld aan: Der Spiegel en de Süddeutsche Zeitung legden de christen-democraat het vuur zo mogelijk nog vaker aan de schenen dan Die Zeit.

Das war einmal. Sinds die dagen is het bergafwaarts gegaan met De Zeit. De Werdegang van het

[p. 29]

liberale blad ging gelijk op met de neergaande spiraal waarin Duitsland zich bevindt. Het aanzien van de Bondsrepubliek heeft de laatste jaren krassen opgelopen en dat geldt ook voor Die Zeit. Door ‘nee’ te zeggen tegen Bush - louter opportuun vanwege de verkiezingen in 2002 - heeft Schröder de atlantische banden schade berokkend. Bovendien roept zijn grenzeloze ambitie om nog dit jaar voor Duitsland een permanente zetel in de Veiligheidsraad te veroveren vele vraagtekens op. Nog erger is de door Schröder en Jacques Chirac recent voorgestelde opheffing van het wapenembargo tegen China, waarvan de Amerikanen (en de Britten) absoluut niets willen weten vanwege de schendingen van de mensenrechten (en vanwege geopolitieke belangen). Maar ook hier is Schröder de opportunist: hij smacht naar Chinese orders die zijn dramatische werkloosheidscijfers moeten verlagen.

In het kielzog van de zwalkende politieke macht raakte ook Die Zeit de koers kwijt. Daar waar de concurrentie vernieuwde - Focus, de Financial Times Deutschland, Die Welt - en de collega's het kabinet kritisch bleven volgen zoals journalisten betaamt, zakte het blad weg in overwegend laf jaknikken. Hoofdredacties wisselden elkaar in hoog tempo af en elke nieuwe man bracht zijn eigen gelijk mee. Op Theo Sommer volgden de domineesfiguur Robert Leicht, de onfortuinlijke Zwitserse bankierstelg Roger de Weck en het prestigieuze duo Michael Naumann - die nota bene uit het kabinet-Schröder kwam - en de atlanticus Josef Joffe, de gerenommeerde buitenlandcommentator van de naar groen neigende Süddeutsche. Alleen Joffe sloeg de klassieke liberaal-kritische toon aan die men van Schmidt gewoon was. Maar de politieke scherpte verdween uit de kolommen en de gezichtsbepalende artikelen over binnenlandse politiek werden steeds vager. Het gevolg was dat in Die Zeit een kleverige vorm van journalistieke serviliteit begon te overheersen en dat de lezers wegliepen. Zodra de niets en niemand ontziende Joffe afwezig was, kreeg zelfs een modieus anti-Amerikanisme de overhand.

Vooral de politieke redactie in Berlijn meende de politieke berichtgeving consequent roodgroen (of althans licht-roze) te moeten inkleuren. Daarvoor bestond wellicht een plausibele verklaring, maar het is geenszins onmogelijk dat de voorkeur van de chef politiek van Die Zeit, de belezen en altijd voorkomende Gunter Hofmann, vooral werd beïnvloed door het feit dat hij bijna maandelijks kon aanschuiven bij zijn bevriende generatiegenoten Schröder en Joschka Fischer, de toen nog vrijwel heilig verklaarde minister van buitenlandse zaken.

Het journalistieke resultaat van die onderonsjes in het Kanzleramt langs de Berlijnse Spree of in het Auswärtiges Amt, het ministerie van buitenlandse zaken aan de Werderscher Markt, was meestal een positieve analyse van de politieke situatie. Sterker nog: in deze stukken leek Die Zeit kritiekloos weer te geven wat de bestuurders hadden ingefluisterd. Zelden of nooit was er daarbij sprake van citaten, waardoor autorisatie volgens de strenge Duitse regels niet nodig was. Zo scheerde het ooit zo eerbiedwaardige blad door the corridors of power maar langs de afgrond van de journalistiek.

Nu omringen Duitse politici zich wel vaker met een eigen hofhouding, een heuse coterie van hen welgezinde journalisten. Vooral uitgevers van befaamde titels en hoofdredacteuren uit het eigen kiesdistrict hebben een streepje voor - uiteraard op voorwaarde dat zij over de gewenste politieke kleur beschikken. Op gepaste momenten worden ze gevoed met informatie: ‘gericht lekken’ heet dat in vakjargon. In dit opzicht werkt de huidige coalitie niet anders dan haar conservatieve voorgangers. Ook de christen-democraat Konrad Adenauer, de eerste naoorlogse kanselier, hield in zijn tijd punctueel genotuleerde Teegespräche met zorgvuldig geselecteerde journalisten (enkele jaren geleden werden ze samengevat in prachtige verzamelbanden die zeker het lezen waard zijn). En tijdens de verkiezingscampagne van 1998 huurde Helmut Kohl zelfs een complete trein af om zo'n honderd correspondenten mee te nemen naar de Pfalz, de regio waar hij vandaan komt, waarna hij ze fêteerde op Saumagen en uitstekende wijnen terwijl hij zijn orakels verkondigde. (Veel hielp dat niet, want de kiezers waren uitgekeken op King Kohl en stemden hem honend weg).

Voor journalisten geldt: wie de regels van dit geheime genootschap schendt, heeft een probleem - tientallen deuren gaan dicht en lang gekoesterde bronnen drogen plots op. Voor politici geldt: wie dit geheime genootschap uit handen laat glippen, heeft een probleem - vriendelijke kolommen veranderen in poelen van vergif, meelevende pennen worden even zovele messen in de rug. Met Die Wende van Die Zeit heeft Schröder

[p. 30]

kortom een levensgroot politiek probleem erbij. En hij is niet de enige.

De gure wind die thans door de Berlijnse Republiek waait, geldt ook het groene idool Joschka Fischer. Deze held van '68, die jarenlang bovenaan de lijst van populairste politici stond, is hevig in opspraak geraakt door de visa-affaire. Duitse consulaten in Oost-Europa bleken onder Fischers verantwoordelijkheid massaal visa te hebben verstrekt, ook aan criminelen. Iedereen die dat wilde, werd toegelaten in Duitsland, zonder dat antecedenten werden gecontroleerd. Volgens de Groenen konden de deuren niet ver genoeg open staan voor immigranten. Op Buitenlandse Zaken wordt nu gesuggereerd dat de hoogste baas, Fischer, persoonlijk opdracht had gegeven om het immigratiebeleid te versoepelen. Dat druiste dwars in tegen de koers van de spd die gezien de werkloosheid juist kopschuw is geworden voor immigranten. Het schandaal is zo hoog opgelopen dat Fischer nu onderwerp is geworden van een parlementaire onderzoekscommissie. Daar komt bij dat hij vanwege zijn barse bestuursstijl op het eigen ministerie onder vuur is komen te liggen van een groeiend deel van het corps diplomatique.

Het was vooral door Fischers deconfiture dat de nauwe liaison tussen pers en politiek pijnlijk begon te worden voor Die Zeit. Nu Fischer afbladdert en Schröder er maar niet in slaagt de vruchten van zijn (voorzichtige) hervormingsbeleid te plukken, lijkt rood-groen definitief voorbij zijn hoogtepunt. Het zenit is overschreden, daarover zijn alle waarnemers het eens. Zelfs de veranderingsresistente politieke redacteur van de koppig-linkse Frankfurter Rundschau, liet zich eind maart voorafgaand aan een Internationaler Frühschoppen, een live discussie van journalisten op de Duitse televisie waaraan wij beiden deelnemen, ontvallen: ‘Het wordt niets meer met die twee.’

Tempora mutantur, nos et mutamur in illis: de tijden zijn veranderd en wij zijn mee veranderd. Dit verklaart waarom de leiding van Die Zeit het raadzaam heeft geacht om op tijd enige distantie te betrachten tegenover het voormalige koningskoppel in Berlijn en de banden met de christen-democratische oppositie aan te halen. Daarmee heeft het blad geprobeerd weer aansluiting te vinden bij het merendeel van de opinieleiders in Duitsland. In augustus 2004 nam alweer een nieuwe hoofdredacteur het heft in handen: dit keer de snelle Giovanni di Lorenzo, een Italiaanse Duitser, afkomstig van de links-liberale Der Tagesspiegel in Berlijn.

Sinds de komst van de 46-jarige, maar nog altijd jeugdig ogende Di Lorenzo, worden de grote interviews en analyses in Die Zeit veelal mede door de hoofdredacteur zelf en diens adjunct Bernd Ullrich gemaakt - ook hij komt van de Tagesspiegel. Deze wisseling van de wacht is een vooruitgang. Die Zeit oogt levendiger, en de kritische geest is teruggekeerd in de kolommen. Beide hoofdredacteuren durven, al dan niet gesecondeerd door ‘gewone’ redacteuren, Schröder wezenlijk harder aan de tand te voelen dan voorheen het geval was.

Ondertussen weet de kanselier heel goed dat het tij verloopt en dat hij de bakens dient te verzetten. Net als Die Zeit heeft ook de regering vorig jaar gekozen voor vernieuwing: met de introductie van ‘Hartz iv’, het nieuwe werkloosheids- en uitkeringsstelsel, is na jaren praten eindelijk de aftrap gegeven voor een echt hervormingsprogramma (Agenda 2010). Het klinkt goed, maar de cijfers liegen er dan ook niet om. De reële werkloosheid in Duitsland, inclusief alle werkverschaffingmaatregelen voor langdurig werklozen (ABM-Stellen), bedraagt op jaarbasis geen 5,2 miljoen zoals de officiële statistieken willen, maar allang 6,5 miljoen personen, meer dan tien procent van de beroepsbevolking. Intussen kwakkelt de economie voor het zoveelste jaar op rij, zonder uitzicht op herstel. (Het enige dat nog groeit, is de export, maar de binnenlandse consumptie stagneert hopeloos.)

Volgens een recent rapport van de Europese Commissie is de Bondsrepubliek wat betreft economische groei afgezakt naar de laatste plaats van de eu. Daar komt bij dat Berlijn voor de vierde keer op rij de stabiliteitscriteria geschonden heeft. Tandenknarsend moeten Duitse politici van alle partijen erkennen dat de vroegere locomotief van Europa nu als achterste slaapwagen mee sukkelt, met alle gevolgen van dien voor buurlanden zoals Nederland die economisch afhankelijk zijn van de economische prestaties in Duitsland.

Geen wonder dus dat Die Zeit op het gebied van de binnenlandse politiek de steven heeft gewend.

[p. 31]

Maar op buitenlands politiek terrein is het blad nog altijd van slag - net als Duitsland zelf. Ten aanzien van Fischer is het moeilijk voorgoed afscheid te nemen. Dat blijkt uit de brave volzinnen over hem waarin het nog altijd aanwezige politiekcorrecte pacifisme en de restanten van de linksige Untertanenmentalität doorklinken. De voormalige links-militante Fischer heeft ook bij veel journalisten van Die Zeit nog altijd een status die vergelijkbaar is met een sekteleider. De minister mag een enorme duikeling hebben gemaakt in de publieke opinie ten faveure van Christian Wulff, de christen-democratische minister-president van Nedersaksen, slechts een op de drie Duitsers wil echt van hem af.

Desalniettemin durfde Die Zeit het onlangs aan de bewindsman, die inmiddels is gestopt met joggen en weer veel te dik is geworden, in een vraaggesprek te verwijten net zo te argumenteren als Kohl. Volgens de ondervragers geldt voor hem, net als destijds voor Kohl: ‘Wie mij schaadt, schaadt Duitsland.’ Ofwel: ik ben onschendbaar.

Nog bevindt Die Zeit zich in een overgangsfase. Intussen zijn andere kranten en weekbladen op het gebied van de buitenlandse politiek wél stukken beter geworden. Wie wil weten wat er politiek en maatschappelijk in de Bondsrepubliek aan de hand is, kan misschien zelfs beter de gematigd conservatieve Die Welt lezen - en niet alleen vanwege de heringevoerde eminente zaterdagse boekenbijlage Die literarische Welt. Ook deze krant heeft een draai gemaakt, want van de reactionaire redactionele lijn die een paar jaar geleden nog overheerste is weinig meer te bekennen.

Intussen worstelt Die Zeit met het feit dat hoofdredacteur Di Lorenzo geen buitenland-expert is en dat de bejaarde uitgever Schmidt lang niet meer zo nadrukkelijk zijn stempel op het blad drukt. Bovendien houdt mede-uitgever Joffe zich liever op in het academische milieu van de Verenigde Staten dan te schrijven voor het eigen blad. Zijn boutades tegen het Duitse vazallengedrag vis-à-vis Parijs, tegen de doelbewuste ondermijning van het stabiliteitspact door Parijs en Berlijn, of tegen de onverholen pretenties van Schröder in de Veiligheidsraad zijn zelden meer te lezen.

Helaas besteden Nederlandse media door gebrek aan een gevoel voor serieuze machtspolitiek weinig aandacht aan de Europese koers van de grote landen in de eu. Daardoor wordt het vluchtgedrag van Schröder - de bekende Ablenkungspolitik om zich op het buitenlands beleid te storten als binnenlands weinig te behalen is - onvoldoende aan de kaak gesteld. Toch is het kritisch volgen van Berlijn meer dan interessant voor Nederlands, want Duitsland was altijd de grootste pleitbezorger van de Europese integratie en met name Kohl hield de belangen van de kleinere lidstaten nauwlettend in de gaten. Schröders gebrek aan visie en zijn inconsistente optreden worden juist op dit gebied pijnlijk duidelijk. Binnen Europa wordt thans de intellectuele afwezigheid van Berlijn node gevoeld.

Dit alles maakt het des te urgenter dat Die Zeit haar positie bepaalt. Voorlopig loopt de redactie nog erg vaak achter de feiten aan. Zo kwam zij pas in maart - een half jaar ná Welt am Sonntag - tot de conclusie dat Schröder met zijn maatregelen om de arbeidsmarkt vlot te trekken, eerder tégen dan voor de eigen clientèle regeert. En terwijl Die Zeit nu aarzelingen over de kanselier formuleert, heeft de conservatieve Frankfurter Allgemeine Zeitung allang het begrip Kanzlerdämmerung uit de mottenballenkist gehaald - het Wagneriaanse woord dat eerder werd gebruikt om afscheid te nemen van Kohl.

Formeel heeft Schröder nog twee jaar te gaan. Zelfs als de spd bij de deelstaatverkiezingen van eind mei in Noordrijn-Westfalen wordt weggevaagd - en alle opiniepeilingen wijzen daarop - kan hij met de Groenen doorgaan. Ook Joschka Fischer zal niet onmiddellijk zijn post willen ruimen. Eigener beweging doet hij dat vermoedelijk nooit. Bovendien lijkt het uitgesloten dat de Groenen een aansprekende opvolger kunnen leveren die over evenveel charisma, machtswellust én botheid beschikt als Fischer. Vermoedelijk zal dus niemand het lef hebben om hem de fatale zet te geven.

Voor de veerkracht van de Duitse democratie is het hoopgevend dat Die Zeit althans de indruk wekt niet langer slaafs achter Schröder aan te lopen. Misschien durft het blad hem er binnenkort wel fijntjes aan te herinneren dat hij bij zijn aantreden beloofde de wet te zullen veranderen, zodat niemand langer dan twee termijnen als kanselier kan aanblijven. Net als in de Verenigde Staten. Typisch Schröder: sinds hij regeert, heeft hij die belofte niet meer herhaald.