Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 18]

Muziek met een verhaal
Het geheim van Anna Enquist
door Margriet de Koning Gans

Sommige musici stellen dat muziek altijd een verhaal vertelt. Muziek, zo heet het dan, spreekt immers de taal van de ziel. Omgekeerd zijn er ook schrijvers die menen dat het schrijven van literatuur alles met het componeren van muziek te maken heeft.

Anna Enquist is zo'n schrijver. Dat is misschien geen wonder; naast psychologie studeerde zij immers piano. Meer dan eens heeft ze in interviews verteld dat ze bij de compositie van haar romans uitgaat van wat ze leerde over de opbouw van symfonieën en pianosonates. Ze is gewend zeer gedetailleerde ‘partituren’ van haar boeken te maken, schema's en tekeningen waarin de hele structuur klaar ligt, compleet met hoofdstuklengtes, thema's, onderliggende thema's en muziekmotieven. Het schrijven daarna is voor haar een eenvoudige invuloefening, die ze zo van het kladblok bij de uitgever inlevert.

Het werk waarin Enquist deze opvatting het meest radicaal lijkt te hebben gehanteerd, is waarschijnlijk Het geheim uit 1997. Dit was haar tweede roman en het boek vertoont overduidelijk de klassieke structuur van een pianosonate. Het verhaal over een pianiste die teruggetrokken leeft in de Pyreneeën en een groot geheim koestert, heeft drie onderscheiden delen (begin; midden; eind), die men zonder moeite kan benoemen als allegro, vivace, allegro ma non troppo. De roman volgt hiermee de oervorm van elk verhaal: er was eens (situatie), en toen (ontwikkeling), en ten slotte (nieuwe situatie). Die structuur sluit meteen andere mogelijke vertelvolgordes uit: het verhaal dat in medias res begint, het verhaal dat heen en weer springt of wordt onderbroken door flashbacks, of het verhaal dat achterstevoren wordt verteld.

Er is bij mijn weten in de compositieleer geen enkele vorm van muziek waarbij de volgorde van de delen kan worden losgelaten, behalve de jazz. Uiteraard is het wel mogelijk heen en terug te springen in de partituur of delen te herhalen. Iedere musicus kent de dubbele strepen tussen series maten, en het da capo al fine. Dikwijls wordt het eerste deel, dat het Leitmotiv bevat, ook nog eens aan het eind gespeeld. Maar ik heb nog nooit gehoord van muziek die achterstevoren moet worden gespeeld, van het laatste deel terug naar het eerste, of van muziek die in het midden begint, waarna het eerste deel wordt gespeeld, laat staan van muziek die meandert tussen flashbacks en flashforwards.

Hier stuiten we op een probleem. Omdat Enquist zo strak de structuur van een muziekstuk volgt voor haar roman, is zij gedwongen meteen aan het begin het Leitmotiv te openbaren. Dus leert de lezer meteen na de opmaat van de introductie wat het belangrijkste geheim van Het geheim is, dat daarmee uiteraard geen geheim meer is.

allegro - Het Leitmotiv van het boek wordt in dit deel gepresenteerd. Het gaat om een ondergeschoven kind, een muzikaal meisje, wier ware oorsprong verzwegen moet worden. En het gaat om haar natuurlijke vader, wiens identiteit ook verzwegen moet worden. Althans, verzwegen tegen de wettelijke vader en de buitenwereld in de roman, niet tegen de lezer. Die natuurlijke vader komt oorverdovend het boek binnen: hij heet Max de León en wie goed luistert, hoort in zijn naam de eerste maten van Beethovens Eroica. Max, Maximus, de hoogste, de beste. En bovendien een leeuw. Een spannende man bij wie het kind zich thuis voelt. En zo prachtig als hij op zijn Bösendorfer speelt! Hij is ook een jood, en verdwijnt bij een razzia in 1943 uit haar leven. Zijn lange donkere jas en de hoed die hij voor haar afneemt, blijven voorgoed op het netvlies van het meisje achter.

Met deze entree hebben we meteen de climax bereikt, die in de rest van het verhaal niet meer geëvenaard zal worden - net als bij Beet-

[p. 19]

hoven. Wat volgt, zijn de variaties op het Leitmotiv: het minder schokkende oorlogsleed, puberleed, huwelijksleed, en dan eindelijk in de vorm van een anticlimax: de onthulling. Bij de climax is meteen sprake van een conflict: de tegenstelling tussen de natuurlijke en de wettelijke vader, die in zekere zin als tegenmelodie en tweede Leitmotiv dienstdoet. Dit conflict komt in alle drie de delen terug, maar in steeds zwakker vorm.

De muzikale structuur wordt ten overvloede nadrukkelijk aangegeven in de namen van de personages, die natuurlijk de orkestleden met hun bijbehorende instrumenten zijn. De ondergeschoven dochter is pianiste, krijgt bij haar geboorte de mooi allitererende naam Wanda Wiericke. Haar wettelijke ouders zijn Egbert en Emma, wat ook aardig assoneert en bovendien tweemaal twee lettergrepen telt. Een tweekwartsmaat waarmee haar twee blonde ouders haar een opgewekte omlijsting voor haar leven bieden. Maar niets is minder waar, en bovendien: het kind is donker. - ‘Een boos meisje,’ vindt de dokter onheilspellend.

Egbert Wiericke is in alle opzichten het tegendeel van Max de León: een bangelijk raadslid te Leiden, die al vele generaties tot de gegoede burgerij behoort. Zijn naam heeft wel iets ouds en chiques, met die ck, maar is ontleend aan twee kaarsrechte boezemwaters vol stilstaand water, die het Hart van Holland doorkruisen. En met het mongoloïde stamhoudertje Frank is zijn geslacht gedoemd tot uitsterven.

De drielettergrepige achternaam met de bleke i-klanken en de toonloze e-klank horen niet bij Wanda's tweelettergrepige voornaam met a-klanken, noch bij haar hartstochtelijk temperament. De enige verbinding met Wiericke is de W. - Wanda heeft niet alleen een hekel aan haar vader, maar ook aan haar voornaam. Ze zou liever Laura heten. Daarmee verbindt ze zichzelf onbewust met De León, de pianoleraar (en meer) van haar moeder. Laura de León is haar ware, maar verborgen identiteit.

Wiericke komt uiteindelijk net als De Léon op een gruwelijke manier aan zijn einde. Hij sterft aan keelkanker. Mooi symbool voor zijn amuzikaliteit. Wanneer Wanda hem nog eenmaal in het ziekenhuis opzoekt, kan hij al niet meer praten. Op een papiertje schrijft hij een W. De verpleegster vraagt of hij zijn dochter wil zien, waarop hij het papiertje boos van zich af duwt. Wanda weet onmiddellijk wat hij bedoelt: ‘De W van Wanda! Van Weerzin, van Walging, dat bedoelde hij. De W van Waardeloos. En van Woedend.’

Maar Wiericke bedoelt zijn vriend Winter. Hun namen allitereren en assoneren. Zijn vriend met de kille naam moet hem komen halen voor de dood.

vivace - Nu de twee vaderstemmen zijn verstomd, gaat Wanda haar eigen leven inrichten. Hierbij wordt weer een contrasterend duo opgevoerd: een musicus en een niet-musicus. Wanda treedt samen op met Lucas Lansingh. Deze jongen vormt geen bedreiging voor de innige relatie die het ‘boze’ meisje met haar Bösendorfer heeft. Lucas Lansingh lijkt met zijn donkere ogen op Max de León. Zijn naam allitereert en assoneert, óók met de naam León, en bestaat uit twee trocheeën. Hij klinkt als een gedreven tweekwartsmaat, en zo is hij ook. Na de concerten slapen ze met elkaar. Maar er ontstaat geen relatie, omdat ze niet met elkaar kunnen praten. Zoals Wanda met niemand kan praten: haar taal is nu eenmaal de muziek.

Daardoor ook vervreemdt ze van haar jeugdvriendin Joyce. Nog even klinkt deze stem uit het eerste deel op, waar ze behoorde tot een groepje instrumenten dat terzijde van Wanda's leven commentaar leverde: mevrouw Kooi, Gonnie en Joyce. Oi, oi, oi, weeklaagden deze stemmen.

Net als de stem van Joyce, moet ook die van Emma volgens schema in deel twee klinken. En het broertje, niet te vergeten. Na de affaire met Lucas gaat Wanda eens bij Frank kijken, die al jaren in een inrichting zit. Ze trouwt met de psychiater aldaar en raakt zwanger. Dan wreekt zich de naam van de man: hij heet Bouw Kraggenburg. Een naam die volstrekt anti-muzikaal is, maar wel weer zeer symbolisch. Hij is een bouwer, een krachtige persoonlijkheid en een vaste burcht. Iets te vast, want hij wil dat ze haar carrière beëindigt of desnoods wat mindert ten gunste van een gezinsleven.

Wanda gruwt bij het vooruitzicht en moet natuurlijk aan haar vader denken. Dat nooit meer. Ook hier heeft ze dus last van de naam van haar man: ze wil hem niet. Na een miskraam is ze vrij om te blijven spelen op haar piano, voor die man in zijn lange jas van wie ze droomt dat hij haar eenmaal zal komen halen.

[p. 20]

allegro ma non troppo - Ten slotte wordt Wanda uitgenodigd door de wereldberoemde dirigent Samuel Silberman om met hem en zijn orkest op tournee te gaan. Deze al wat oudere man heeft een naam waarvan de klanken zijn samengesteld uit klinkers en medeklinkers die we ook al bij Max de León en Lucas Lansingh aantroffen, maar dan uitgebreid. Hij is de evenwichtige driekwartsmaat, wat hij overigens ook weer met Wiericke gemeen heeft. Hij is bovendien een jood die in Israël woont. In deze synthese vindt Wanda de vader die ze nooit heeft gehad.

Haar carrière komt na vele jaren ten einde en ze komt dan ook haar identiteit te weten. Zo is het verhaal van haar leven afgerond. Ze trekt zich terug in een dorp en bestelt nog eenmaal een nieuwe vleugel. Geen Bösendorfer maar een licht klinkende, Franse Pleyel ditmaal, want boos is ze niet meer.

Maar volgens de structuur van het pianoconcert behoeft de stem van Samuel Silberman nog een niet-muzikale tegenstem, al is het verhaaltje uit. Daarvoor wordt Bouw Kraggenburg door Enquist nog even van stal gehaald. We zien dan nog even hoe het verduidelijken van een Leitmotiv op het niveau van de taal werkt. In de etalages valt zijn oog op: broodroosters, breukbanden, braadsleden. En terwijl hij toeziet hoe de Pleyel naar binnen wordt getakeld, moet hij denken aan een geblakerde karbonade. Voorwaar, een prozaïsch man.

In het jaar van verschijnen werd Het geheim gelauwerd met de Trouw Publieksprijs tot ‘Boek van het Jaar’, en inmiddels zijn vele drukken verschenen. Maar in retrospectief wordt steeds duidelijker dat deze roman wel erg strak in het keurslijf is gesnoerd van de (chronologische) structuur van een symfonie of pianosonate. Er is in het boek wel een afwisseling tussen heden en verleden, maar die is zo rigide dat van perspectiefwisseling nauwelijks sprake is. Ook het spel met de namen van de personages is er erg dik bovenop gelegd, alsof romanpersonages orkestleden zijn die op afroep hun instrument oppakken en hun partij blazen.

Hoe knap dat aspect ook is aangepakt, deze roman lijdt uiteindelijk aan zijn muzikale structuur. Door die structuur is er voor de lezer geen geheim in literaire zin, en binnen die structuur wordt slechts compositorisch gewerkt met het Leitmotiv zonder dat van een literaire climax of catharsis sprake is.

Het geheim stamt uit de tijd dat Enquist duidelijk wilde bewijzen dat ze muziek kon ‘invullen’ met een verhaal. Ik denk dat deze werkwijze berust op een onjuiste premisse: de misvatting dat muziek en literatuur hetzelfde zijn, en ons in de ziel raken op dezelfde manier. Muziek raakt de ziel echter direct en opent daarmee een onvoorspelbare doos van Pandora vol met emoties, herinneringen, passies en bovenal lichamelijke reacties. Literatuur is veel cerebraler: een roman neemt ons bij de hand, voert ons heen en weer door tijd en ruimte, en presenteert een andere maar bovenal begrijpelijke wereld. De wijze waarop muziek en literatuur ons moeten overtuigen van hun kwaliteit, richt zich kortom tot een radicaal verschillend deel van onze esthetisch-receptieve vermogens.

Onlangs vertelde Anna Enquist in Trouw dat ze zich sinds de dood van haar dochter in 2001 niet meer op het schrijven van romans kan concentreren: ze krijgt geen structuur meer op papier. Om het gevoel te hebben toch iets te doen, schrijft ze elke dag twee A-4tjes vol, zonder vooropgezet plan. Haar zoon, die meeleest, constateert dat ze ‘op talent schrijft’. Misschien moet men wel concluderen dat Enquist nu pas echt is gaan schrijven. Bevrijd van de dwangbuis van de muzikale structuur zou ze ons met haar volgende boek wel eens een prachtige verrassing kunnen bezorgen.