Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 11]

De schilder door zijn model
door Natasja Rietdijk

De eerste keer dat ik voor Aat Veldhoen poseerde, was in de zomer van 2000 in het atelier van Rembrandt. Een wederzijdse vriend had mij al eens naar Veldhoens huis meegenomen, waar ik een rondleiding kreeg door het sprookjesland van polaroids en fotokopieën, slingers, bronzen beelden, poppenkoppen, wereldbollen en fel gekleurde schilderijen. Sommige daarvan bleken fluorescerend toen hij blacklight tl-buizen aandeed.

Ik kreeg de catalogus van zijn vroege grafische werk in handen gedrukt en keek een uur lang gefascineerd naar de portretten. De vrienden praatten over wat Aat zou gaan doen in het Rembrandthuis waar het atelier die zomer een tijd tot zijn beschikking zou staan. De maand juni etste en schilderde hij daar onder grote publieke belangstelling en ik mocht een keer zijn model zijn. Met de tong uit zijn mond en bezweringen prevelend kraste hij die middag kleine lijntjes in een etsplaat, terwijl hij steeds weer opkeek onder het loephoofddeksel door naar zijn werk en dan weer door de loep en daarna weer naar mij. Het werd een ingetogen beeltenis van de bovenste helft van mijn lichaam en we waren beiden zeer tevreden met het resultaat.

‘Wil je nog een keer voor me poseren?’ had hij gevraagd. Ik zei ja en beloofde hem te bellen.

Een paar maanden later kwam ik voor de tweede keer bij hem thuis. De open haard brandde terwijl de deuren naar het terras openstonden. Het geluid van klaterend water in de fontein buiten vermengde zich met de muziek van ‘De Dodendans’ van Liszt. Na het einde klonk die opnieuw, en weer opnieuw, want de cd-speler stond op de herhaalstand. Hij begon die dag aan een schilderij van mij waar hij lang aan zou werken. Sindsdien ben ik een van zijn vaste modellen.

Voor we aan het werk gaan - hij zegt altijd ‘we’, als in ‘Wat hebben we hard gewerkt, hè?’ - drinken we in zijn keuken thee en eten taartjes van het door hem met echt goud beschilderde servies. Hij drinkt dapper met mij mee van de sterrenmixthee die hij in huis heeft voor types als ik die geen koffie drinken.

‘Wat is het leven ingewikkeld, hè,’ zegt hij vaak terwijl hij bordjes en schone vorkjes haalt uit de vaatwasser, de kast en een klemmende lade.

‘O-o-o-o-o-o-o, het-leven-is-niet-zo-maar-zo,’ dicht hij ook regelmatig.

‘Vind je niet, Natas?’

‘Ja.’

‘Toch?’

‘Ja.’

Ik bekijk intussen de tegeltjes met Oudhollandse tafereeltjes, opgevrolijkt door neukende stelletjes, straaljagers en harlekijnen ‘naar Tiepolo’ die een gouden drol doen in een weiland. In de hoek bij het fornuis hangt een schilderij van likkebaardende zwervers bij een hoopje vuilniszakken op een stoep. Aan een andere muur lees ik onder een doek van twee parende leeuwen: ‘Neukende leeuwen bijten niet.’

Beneden babbelen we door terwijl hij het doek klaarzet, het ‘verforgel’ (een bij-

[p. 12]

zettafeltje op wieltjes dat vol ligt met tubes verf) naar achteren rijdt en de reusachtige keukenrol binnen handbereik zet die de redding is bij menig ongelukje. Soms is hij het kacheltje kwijt, soms de haspel en ik help mee zoeken door het hele huis waarbij ik word afgeleid door een poppenhuis dat ik tegenkom en foto's van hem en zijn kinderen en hun moeders, en een prent van koningin Juliana als glimlachend middelpunt van een erotisch tafereel met enkele ministers uit haar tijd. Toen ik jaren geleden nietsvermoedend op deze prent stuitte tijdens een formele receptie in de Agnietenkapel, was ik al in lachen uitgebarsten.

Hij heeft intussen een doek voor de achtergrond gehaald en de verwarming op 29 gezet. Als de ezel en de stoelen op hun plaats staan, kunnen we beginnen. Hij doet beleefd alsof hij nog iets te doen heeft als ik mijn kleren uittrek en ze op de kruk leg, bij de vleugel.

Aatje - hij wil graag dat ik hem zo noem omdat hij Aat geen mooie naam vindt - geeft weinig instructies over de positie die ik moet innemen, is gauw tevreden en gaat aan het werk. Het kacheltje aan mijn voeten blaast warme lucht naar mij en ik zeg nee als hij vraagt of ik het koud heb.

‘Wat een gezellig kutweer buiten, hè,’ zegt hij.

En dan: ‘Ik ben begonnen! Ik ben begonnen!’

Is het een ets, dan is de inspanning van zijn gezicht af te lezen en maakt hij me af en toe deelgenoot van zijn lijden. ‘Je ziet wel dat ik totaal in paniek ben, hè’ of ‘De schilder is helemaal gèk geworden!’

Als hij schildert of met pastel werkt, is hij ook geconcentreerd maar lijkt het hem minder zwaar te vallen. Hij hoeft dan niet zo'n moeilijke, voorovergebogen houding aan te nemen als bij het etsen waarbij hij een loepbril nodig heeft om de lijntjes in de plaat goed te kunnen zien.

‘Je zegt het hè, Natas, als je even wil stoppen. Jíj moet het zeggen. Ja?’

‘Ja.’

‘Zul je het echt zeggen?’

Ik knik.

Tijdens het werken wordt er niet veel gepraat al blijft de schilder prevelen, blazen en steunen. Ik wil zijn concentratie niet verstoren, die hem vanaf het moment dat hij zijn eerste lijn zet als een soort geobsedeerde zenuwachtigheid overvalt.

Als we even pauzeren, becommentarieert hij het werkstuk. ‘Die mond moet anders,’ zegt hij bijvoorbeeld. ‘Vind je niet? Hij is iets te wulps.’ En hij zet nog wat streekjes.

‘Zo. Zo is het beter, toch? Je leek wel een temeier - Hoe vind je het?’

‘Oooooh,’ kreunt hij ook vaak tijdens het werken. ‘Het is zóó móeilijk.’ Maar daarna weer: ‘Wat een leuk beroep heb ik, hè?’

Nadat we zijn opgehouden, kijkt hij lang naar het werk en loopt er daarna steeds weer naar toe. Soms is hij tevreden maar het komt ook voor dat hij me opbelt als ik alweer thuis ben en zegt: ‘Het lijkt wel of het door een mongóól geschilderd is!’

‘Ik vind je heel mooi hoor,’ zegt hij geruststellend. ‘Maar ik zeg altijd, hoe mooier, hoe moeilijker.’

Intussen leer ik de schilder steeds beter kennen; hij vertelt vaak openhartig over zijn leven. Meestal welt een verhaal bij hem op door een werk dat ik aanwijs - soms naar aanleiding van een telefoongesprek dat hij in mijn aanwezigheid voert. Zo hoor ik over een feest bij Xaviera Hollander, dat in enkele minuten in een orgie veranderde en waar hij naar eigen zeggen veel geleerd heeft over de menselijke natuur. Hij vertelt ook over zijn poging zich vermomd tussen junks en dealers op de Zeedijk te begeven. De avond begon met een opgewekte groet van een klasgenootje van zijn

[p. 13]

dochter dat hem moeiteloos herkende en eindigde met een vlucht voor zijn leven. Zowel de orgie als de junks en de dealers zijn op zijn doeken vastgelegd.

Soms wordt Veldhoens levensgeschiedenis ook op andere wijze geïllustreerd. Als ik op een dag naar hem op weg ben, staat Robert Jasper Grootveld dicht bij zijn huis op de brug met een plastic tas vol blikjes bier. Hij is in die periode een plaag voor zijn omgeving en vijandig tegen Aatje en houdt zich behalve op de brug ook vaak bij de ingang van supermarkten op.

‘Arie Geldpoen!’ schreeuwt hij daar een keer naar Aatje als die hem niet op tijd gezien heeft. ‘Dat is niet leuk, toch?’ peinst de schilder als hij het mij vertelt. Hij vindt het vooral naar voor zijn oude vriend ‘Grootje’. ‘Hij is heel belangrijk geweest in mijn leven. Ik heb veel aan die man te danken gehad.’

Met Grootveld gaat het intussen beter en hij is naar verzorgingshuis St. Jacob verhuisd. Veldhoen is hem daar al een keer gaan bezoeken. De oude vrienden kunnen (de anti-rookmagiër inmiddels met rollator) weer redelijk goed samen door één deur.

Ik heb niet alleen veel over maar ook veel van de schilder geleerd. Ik weet nu dat olieverf wel over acryl kan maar niet andersom en hoe de kleuren en diktes verschillen. Ik snap hoe een rotaprent gemaakt wordt en een litho en wat het procédé is van een ets. Ik leer van hem dat je witte loodverf beter niet aan je handen kunt krijgen ter-

[p. 14]

wijl hij het spul afveegt van zijn vingers en handpalm en vergeefs van zijn mooie nieuwe broek.

Geboren uit een schooljuffrouw die ervoor koos in de vroedvrouwenschool te bevallen - een feit dat zijn pedagogisch elan moet verklaren - probeert hij ook op het gebied van de klassieke muziek, de sterren en planeten, de literatuur, de mythologie en de kunst de gaten in mijn kennis te vullen. Zijn lessen vallen in vruchtbare aarde, al heb ik Bukowski nog steeds niet gelezen en Céline's Reis naar het einde van de nacht nog maar half uit. Ik deel zijn ontzag en verrukking voor Rembrandt en Ingres en kijk enthousiast met hem in het Daumier platenboek mee.

Vaak drinken we na afloop van het werk een biertje bij café Maritiem of in zijn voorkamer. We praten dan over zijn alcohol-, en rookverslaving en over andere dingen die hij erg vindt, zoals de monarchie en het christendom (‘die nare Jezus, zegt-ie dat-ie de zoon van God is. Wat een trút!’), over Spinoza en Socrates. ‘Hij dronk wel die gifbeker! Omdat hij niet geloofde in die God op die berg!’

‘Ik geloof wel dat er een God is,’ zei ik toen, op het gevaar af weer voor ‘innocent’ te worden versleten. ‘Volgens mij moet jij dat als kunstenaar toch ook voelen.’

‘Maar hij zát er níét!’ riep Aatje triomfantelijk.

Op een keer ging de deurbel toen we daar zaten na te praten. Een groepje allochtone jongetjes uit de buurt wilde weten waarom Veldhoens koperen deurknop de vorm van een penis heeft.

‘Dat is een grapje,’ zei hij. Tevreden met dit antwoord liepen ze verder.

Bij het afscheid vraagt hij altijd bezorgd of ik mijn fietslampjes wel bij me heb en of ik nog wil bellen als ik thuis ben en zwaait hij mij nog een tijd lang na. Eén keer was hij zo geconcentreerd aan het werk dat ik mezelf maar uitliet. ‘Trek je de deur goed dicht?’ vroeg hij nog. Beneden trok ik met beide handen de deur achter me in het slot, liet toen weer gauw los en haalde lachend het slot uit mijn wiel.

De afgelopen vier jaar heb ik geposeerd voor veel van Veldhoens tekeningen, etsen en schilderijen. De schilder noemt mij één van zijn ‘Rembrandtmodellen’. De standen zijn in die tijd vrijer en onconventioneler geworden en van mijn lichaam blijft bijna niets ongezien.

Ik protesteer een beetje als een stand in mijn ogen een onflatteus beeld van mij geeft - terwijl hij niet ophoudt de lof erover te zingen: ‘Die ónderkant van die vóéten, dat is zó móói!’ - maar doe er niet moeilijk over als ze een onbelemmerde kijk geven op mijn anus of mijn ‘kut’, zoals hij het noemt. Ik blijf zelf stug ‘vagina’ zeggen en schiet nog altijd in de lach wanneer hij dingen zegt als ‘Die kut is ook goed geworden’, op precies dezelfde toon als een ander zegt ‘Dat oor is ook goed’.

Het vrouwelijk ‘ruimteschip’ blijft hem biologeren en die opening in het vrouwelijk lichaam waar kinderen uit worden geboren en die de poort is naar het orgasme intrigeert hem oprecht.

Misschien is Veldhoen niet de vrouwenschilder die hij het liefst zou willen zijn of waar anderen hem voor zouden kunnen houden. Zijn themakeuze is in elk geval veel breder dan vrouwelijk naakt. Hij schildert winnaars en verliezers, skeletten en monsters, ridders op paarden en afweergeschut. Natuurlijk ook een heleboel vrouwen, met politieagenten en kinderen en mensen met maskers en beschermende pakken, en altijd een vliegtuigje hoog in de lucht.

Op de vraag wie een persoon is op een schilderij of een foto, antwoordt hij dikwijls dat die dood is, jong gestorven bij een auto-ongeluk, dan wel aan een snel of langzaam moordende ziekte. Johnny van Doorn, de zus van zijn tweede vrouw, sommige dierbare vrienden. Doordat hij de dood zo vaak in zijn lelijkste vorm van dichtbij heeft gezien (zoals in het ziekenhuis waar hij eind jaren vijftig maandenlang

[p. 15]

etste en tijdens zijn omzwervingen met ambulancepersoneel) is hij er bang voor geworden. Niet voor het dood zijn, zegt hij en citeert ‘Men moet niet van het lieve Doodzijn ijzen...’ van Willem Kloos, maar voor het dood gaan, een thema dat hij met enige regelmaat aansnijdt.

Veldhoen geeft bloemen in zijn huis altijd stervensbegeleiding in de vorm van een plastic roos in de vaas (die bloem heeft nooit geleefd, wil hij ermee zeggen), maar voor mensen ziet hij in deze tijd maar weinig troost. Hij heeft het idee dat, als hij nu asiel zou aanvragen op een andere planeet met alleen een voorpagina van de krant als zijn documentatie, hij zonder omhaal verwelkomd zou worden. Maar hij is geen cultuurpessimist. ‘Het wordt wel een keer beter, denk ik. Niet over honderd jaar of duizend, maar over dertigduizend jaar of zo.’

Het is november 2004. Op de eerste dag van deze maand, zijn zeventigste verjaardag, was de feestelijke opening van een tentoonstelling van een selectie van Veldhoens schilderijen en tekeningen in Het Rembrandthuis. De maanden die eraan vooraf gingen, waren uiterst dramatisch voor de kunstenaar. Midden augustus werd hij getroffen door een beroerte waarna hij wekenlang moest revalideren in een kliniek aan de Overtoom. Zijn schildersarm raakte verlamd en aanvankelijk praatte hij met grote moeite. Met enige scepsis is hij met zijn linkerhand gaan tekenen, in het ziekenhuis al. Hij portretteerde in potlood zijn ernstig beschadigde mede-revalidanten. De resultaten waren verrassend goed en deden denken aan zijn etsen van ongevallenslachtoffers uit de vroege jaren zestig. Er zijn er op de tentoonstelling enkele van te zien.

Het is voor hem geen aangename tijd geweest, al wordt hij door zijn vriendin Hedy d'Ancona en zijn kinderen met alle liefde en zorg ondersteund. Inmiddels kan hij zelfstandig lopen en zelfs weer een trap op en af. Hij is vooral erg blij dat hij weer thuis is. Een week geleden heb ik ook weer voor het eerst voor hem geposeerd.

‘Het is heel erg goed!’ roep ik enthousiast als ik de aardewerk schaal bekijk waarop hij mij geportretteerd heeft. Hij is ook niet ontevreden en glimlacht naar me met een lach die al iets meer meeneemt van de verlamde kant van zijn gezicht. Als hij opstaat, hangt zijn rechterarm slap langs zijn lijf en hij gaat op zoek naar zijn mitella. In de rechterduim zit al weer wat beweging en er is goede hoop dat zijn schildersarm zich, net als zijn been, weer herstelt. Tot die tijd werkt Veldhoen gewoon door - met links.