Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 21]

Witteboordenmediocriteit
Op de universiteiten moet meer bezuinigd worden
door Bastiaan Bommeljé

Gelukkig werden de saaie en voorgekookte algemene beschouwingen van afgelopen september opgevrolijkt door een politieke heldendaad. Reeds onmiddellijk nadat de miljoenennota uitlekte, zette D66-leider Boris Dittrich zich voor het oog van de camera's met heroïsche onverzettelijkheid schrap tegen twee beoogde maatregelen: het stopzetten van de extra subsidiëring van Nederlandse films en de verhoging van het universitaire collegegeld met honderd euro per jaar.

Nog voordat de Tweede Kamer bijeen was gekomen voor debat over de rijksbegroting 2005 (met 2,4 miljard euro extra ombuigingen die de totale bezuinigingen van overheidswege volgend jaar doen oplopen tot 19 miljard euro), haalde hij bij zijn coalitiepartners de buit binnen. Het schrappen van onder meer deze voorgenomen ingrepen werd met veel vlagvertoon gevierd.

Aan de uit het vagevuur geredde 20 miljoen euro subsidie voor de Nederlandse film zou men diepgravende gedachten kunnen wijden. Vooral wanneer men cinematografische meesterwerken van vaderlandse bodem zoals Ellis in Glamourland met Linda de Mol projecteert tegen de achtergrond van de maatregelen die de regering in petto heeft voor chronisch zieken, gehandicapten, ouderen met alleen aow, bijstandsmoeders, middeninkomens en wao-ers. Maar eerlijk gezegd is het gejuich waarmee in politiek en media het terugdraaien van het plan voor de verhoging van het collegegeld werd verwelkomd nog veel interessanter om over te piekeren.

Bij het schrappen van juist deze maatregel doemen een aantal vragen op. Zou de voorgenomen verhoging van het collegegeld de ‘toegankelijkheid’ van het wetenschappelijk onderwijs inderdaad ernstig in gevaar brengen, zoals de tegenstanders betoogden? Zou de honderd euro extra wellicht een aanslag betekenen op de ambitie van Nederland om een ‘kennissamenleving’ met een ‘kenniseconomie’ te worden, zoals ook alom werd vernomen? En ook anderzijds: hoe verhoudt het verzet van de Tweede Kamer zich met het pleidooi voor hogere collegegelden dat een jaar geleden klonk uit kringen van universiteit- en hbo-besturen zelf (toen Hogeschool Fontys-voorzitter Norbert Verbraak pleitte voor een algemene collegegeldverhoging, en Hogeschoolraadvoorzitter alsmede aankomend lector ‘Kenniscirculatie’ Frans Leijnse de overheid zware verwijten maakte over de ‘politieke onwil’ om over een hoger collegegeld dan wel differentiatie van collegegeld te praten)?

Of is er wat anders aan de hand?

De beantwoording van deze vragen wordt geholpen door drie recente publicaties. Het gaat om de zojuist gepubliceerde jaarlijkse oeso-rapportage Education at a Glance 2004 over het onderwijs in westerse wereld, om het Onderwijsverslag 2002/2003, het jaarlijkse onderzoeksverslag over de staat van het Nederlandse onderwijs door de Onderwijsinspectie, en om het vorig jaar verschenen overzicht Kerncijfers 1998-2002 van het ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen. Ongetwijfeld hebben de leden van de Tweede Kamer deze onderzoeken gestudeerd alvorens zij tot hun besluit over het collegegeld kwamen. Het navolgende zal voor hen dan ook geen nieuws bevatten. Voor een ieder die zich afvraagt waarom op de thuiszorg 100 miljoen wordt bezuinigd, maar de collegegelden van aankomende academici onaangetast blijven, ligt dat wellicht anders.

Het staat overigens buiten kijf dat het onderwijs in Nederland in een weinig florissante positie verkeerd. Ondanks alle ‘extra’ investeringen van de aflopen jaren wankelen de totale uitgaven aan onderwijs al meer dan een decennium tussen 4,7 en 4,9 procent van het bruto binnenlands product (bbp). Dat is veel minder dan het gemiddelde der eu-landen van zo'n 5,4 procent, en van de oeso-landen dat tussen 5,6 en 5,8 procent schommelt. Bezien als percentage van de to-

[p. 22]

tale Nederlandse overheidsuitgaven bedraagt het onderwijsbudget 10,7 procent, terwijl het eu-gemiddelde 11,8 procent bedraagt.

Deze onderinvestering heeft vooral in het secundair onderwijs (inclusief het vmbo waar meer dan 60 procent van alle leerlingen schoolgaan) tot pijnlijke achterstanden geleid. In het secundair onderwijs zijn de Nederlandse uitgaven per leerling beduidend lager dan in alle omringende landen (op het Verenigd Koninkrijk na), en vooral veel lager dan in landen met een overeenkomstig bbp per inwoner (zoals Oostenrijk en Denemarken). En dat ondanks het feit dat tussen 1995 en 2001 in een inhaalslag de uitgaven voor het primair en secundair onderwijs met bijna 30 procent zijn gestegen, terwijl het aantal leerlingen in die periode met slechts 3 toenam.

Het is dan ook waarschijnlijk geen toeval dat men nergens in West-Europa zoveel 25-34 jarigen aantreft zonder startkwalificatie als in Nederland (bijna 25 procent tegen 15 procent in Duitsland en Denemarken). En het deel Nederlandse 20-24-jarigen die geen onderwijs meer volgen en geen startkwalificatie hebben, is met zo'n 33 procent een van de hoogste in de eu (het gaat om ruim een vijfde van alle 20-24 jarigen in Nederland). Bijna eenderde van deze groep is in het buitenland geboren.

Vergeleken met het secundair onderwijs, baadt het tertiair onderwijs in Nederland in relatieve weelde. Hoewel de uitgaven op dit terrein het afgelopen decennium achterbleven bij de groei van het bbp, werd 10 procent meer uitgegeven aan instellingen in het tertiair onderwijs, terwijl het aantal studenten slechts toenam met 5 procent. Hierbij dient te worden aangetekend dat bij het bereiken van het totaalbedrag van de onderwijsbegroting voor hbo en wetenschappelijk onderwijs van ruim 3 miljard euro de publieke uitgaven met 7 procent groei minder toenamen dan de private uitgaven (24 procent groei).

Thans wordt in Nederland door de overheid per jaar ruim 5000 euro betaald per deelnemer aan het tertiair onderwijs. Ter vergelijking: in België geeft de overheid 4000 euro per student uit en in Frankrijk 3500 euro (maar in de VS 8000 euro, hoewel dat land moeilijk vergelijkbaar is). De uitgaven voor onderwijsmiddelen per student steeg in Nederland van 6500 euro in 1998 naar meer dan 8000 euro.

Kort gezegd: Ondanks jaren van ‘bezuinigingen’ geeft Nederland per student in het hoger onderwijs van alle oeso-landen het meeste uit per jaar, op de VS na. Ook bezien per student per studieverblijfsduur zijn de uitgaven van de Nederlandse overheid aan tertiair onderwijsinstellingen aanzienlijk hoger dan het eu-gemiddelde en ook substantieel hoger dan die van omringende West-Europese landen, met uitzondering van Zweden en Denemarken. En dat is gerekend zonder de extra middelen, oplopend tot 40 miljoen euro structureel vanaf 2006, die zijn gereserveerd door de overheid als tegemoetkoming voor de financiering van de huisvesting der universiteiten.

Voor die relatief hoge Nederlandse uitgaven per student zijn diverse oorzaken aan te wijzen. In de eerste plaats is de gemiddelde studieverblijfsduur in Nederland een stuk langer dan in het buitenland. In de tweede plaats zijn de onderwijsuitgaven per student opvallend hoog op het gebied van ‘research & development’. Wat dit betekent is niet helemaal duidelijk, maar wellicht heeft die ‘development’ te maken met het feit dat geen enkel universitair bestel in de oeso-landen zoveel mensen in dienst heeft die niet direct met onderwijs of onderzoek te maken hebben als het Nederlandse. De Raad voor Maatschappelijk Onderzoek heeft enige jaren becijferd dat bij de universiteiten in ons land meer dan 50 procent van de fte's alleen te maken hadden met beheer en management. En hoewel sindsdien nieuwe titulatuur is ingevoerd (‘onderwijsdirecteur’ of ‘onderzoeksdirecteur’ klinkt al onmisbaarder dan ‘beleidsmanager’), zijn er geen aanwijzingen dat deze situatie structureel is veranderd.

Tegenover de directe bijdrage per jaar van de staat per student van ruim 5000 euro (met indirecte bijdragen erbij groeit dit bedrag tot zo'n 10.000 euro) draagt de student zelf 1476 euro collegegeld bij. De afgelopen zes jaar is het collegegeld afgezien van inflatiecorrectie in het geheel niet gestegen. In totaal is het sinds 1994 gestegen van 975 euro naar 1476 euro, maar met de inflatie daarvan afgetrokken blijft een reële stijging in het afgelopen decennium van 232 euro over.

In dit perspectief lijkt een verhoging met 100 euro ineens misschien veel, maar men kan dit bedrag ook bekijken in het perspectief van de circa 8 procent achteruitgang in koopkracht die de minima alleen al de afgelopen jaren voor de kiezen kregen. En ten slotte kan men het eveneens

[p. 23]

bekijken in het perspectief van het rendement dat collegegeld uiteindelijk oplevert: een afgestudeerde aan hbo en universiteit verdient gemiddeld al gauw veertig tot zestig procent meer dan de gemiddelde Nederlander.

Blijft over ter bestudering de argumenten dat de beoogde verhoging van het collegegeld de ‘toegankelijkheid’ van het wetenschappelijk onderwijs ernstig in gevaar zou brengen, en dat de 100 euro extra een grove aanslag op de ‘kennissamenleving’ zou vormen. Nu laat ik even de tegenwerping dat de gemiddelde student zo'n 100 euro per week verbelt op z'n mobiele telefoon voor wat ze zijn, en wijs erop dat in Nederland de doorstroom van vwo naar het tertiair onderwijs nog nooit zo hoog is geweest als nu: het nadert de 100 procent - en het grappige is dat de toename in de richting van die optimale toegankelijkheid precies plaatsvond in de periode dat het collegegeld steeg van 975 euro naar 1476 euro. Van alle Nederlandse jongeren zal meer dan de helft ooit instromen in het tertiair onderwijs van het ‘langjarige’ type. Deze percentages liggen veel hoger dan de oeso-gemiddelden.

De toegankelijkheid van het hoger onderwijs is zelfs al zo lang zo groot in Nederland dat het aandeel 25-64-jarigen met een afgeronde opleiding op tertiair niveau thans veel minder hard toeneemt dan in de andere oeso-landen (waar de toegankelijkheid dikwijls pas veel recenter is toegenomen). Het lijkt alsof de ongeveer 25 procent van de bevolking met een tertiaire opleiding Nederland in de achterhoede van Europa plaatst, maar dat komt omdat elders een groot aandeel van die tertiaire opleidingen bestaan uit de bij ons veel minder gebruikelijke korte hogeschooltrajecten. Indien men kijkt naar het aandeel in de bevolking van mensen met langjarige hbo-scholing en universitaire scholing kijkt, kan geen enkel oeso-land aan Nederland tippen.

In het kort: de toegankelijkheid van het hoger onderwijs is in Nederland optimaal en geenszins gerelateerd aan de hoogte van het collegegeld.

Voor al degenen die hopen op wonderen van een ‘kenniseconomie’ is er evenwel een veel ernstiger punt ter overpeinzing. Nederland loopt op het gebied van de technische of exacte studies ver achter op alle landen die de oeso ter vergelijking gebruikt. Slechts 18,3 procent van alle Nederlandse studenten studeert af in deze richtingen, tegenover een eu-gemiddelde van 27 procent en een oeso-gemiddelde van 25 procent. Bovendien is van alle Nederlandse afgestudeerden en gepromoveerden in een technische richting is niet meer dan 13 procent vrouw (oeso-gemiddelde: 23 procent), en in de studierichtingen wiskunde en informatica is dit aandeel 16 procent (oeso: 30 procent).

Het maatschappelijk effect van deze achterstand is dat in Nederland slechts ongeveer 6 promille van onze bevolking tussen de 20 en 29 jaar is afgestudeerd in techniek. Dat is een stuk minder dan het Europees gemiddelde van 9 promille en enorm veel minder dan in Frankrijk (20 promille). Het totaal aandeel bèta's en technici in de bevolking in Zweden en Groot-Brittannië is twee keer zo groot als in Nederland. En op de duizend mannelijke inwoners tussen de 20 en 29 jaar bedraagt het aantal afgestudeerde bèta's en technici ongeveer 9,5, waarmee Nederland in de Europese Unie alleen Portugal en Italië nipt voor blijft.

Veel hoop op verbetering van deze situatie is er niet, alleen al gezien het feit dat het aandeel jongens dat naar de universiteit gaat sterk daalt (tot nu al minder dan 46 procent) ten opzichte van het aandeel meisjes (die ruim 70 procent van de studenten in medische studierichtingen, onderwijs, talen, gedragswetenschappen en cultuur vormen). Het tekort aan bevoegde bètadocenten bedraagt thans 36 procent (bij de talen is dit 30 procent). Voor natuur- en wiskunde wordt respectievelijk 40 en 33 procent van de uren vervuld door een onbevoegde of onderbevoegde leraar. Bijna 20 procent van de lesuren in de exacte vakken op middelbare scholen blijft helemaal onvervuld. De toekomst zal nog veel somberder worden, want thans is een kwart van de eerstegraads bètadocenten 55 jaar of ouder.

In dit perspectief is het ook jammer dat de universiteiten de afgelopen jaren zelf ook hebben bezuinigd op de bètastudies. Zo voerde de Vrije Universiteit een ‘efficiëntiekorting’ van 7,5 procent door voor de ‘impopulaire’ bètastudies, terwijl de ‘populaire’ studies slechts 2,5 procent ‘efficiënter’ hoefde te werken, en het management geheel buiten schot bleef.

In Nederland trekken de studierichtingen rechten, economie en sociale wetenschappen de meeste studenten: ruim één derde van alle Nederlandse afgestudeerden heeft zijn opleiding in

[p. 24]

deze vakgebieden afgerond. Daarnaast kies zo'n 14 procent eerstejaars voor ‘taal & cultuur’.

Helaas zijn dit nu net de studies met de laagste studierendementen. En hier doemt de vraag op wat de Nederlandse samenleving terugkrijgt van de studenten die het meeste kosten van alle oeso-landen uitgezonderd de VS? Het antwoord is dit: van alle universitaire studenten die hun vierjarige opleiding beginnen, is na acht (8) jaar 60 procent in het bezit van een universitair diploma (bij mannelijke studenten is het 56 procent). Na vijf jaar studie heeft nog maar slechts een derde dit einddoel bereikt. Bij studierichtingen rechten en vooral degene die vallen onder ‘taal & cultuur’ haalt zelfs meer dan de helft helemaal nooit de eindstreep. De gemiddelde universitaire studieduur in maanden van een Nederlandse afgestudeerde ligt rond de 70 maanden, ofwel 5,8 jaar.

Het aantal studenten dat binnen vijf jaar de eindstreep haalt, is in het hbo gemiddeld 50,9 procent. Misschien geen wonder wanneer men bedenkt dat het aantal uren dat hbo-studenten wekelijks besteden aan studie sinds 2000 afnam van 38 uur per week tot 33 uur per week, terwijl de uren die werden doorgebracht met bijbaantjes toenamen van 11,3 in 2000 tot meer dan 16,4 nu.

Universitaire studenten studeren nog minder: vanaf 2000 is het gemiddelde aantal studie-uren per week teruggelopen van 32,3 naar 28,8, terwijl de bijbaantjes toenamen van 11,4 uur per week naar 16,2 uur per week. En deze cijfers zijn zwaar vertekend door het feit dat hierbij de door studenten opgegeven uren ‘zelfstudie’ zijn meegerekend. Bij studies als rechten en ‘taal & cultuur’ schommelt het aantal door de universiteit aangeboden uren studie per week niet zelden tussen 6 en 8 uur. Bij deze studies is dan ook te zien dat het aantal uren betaald werk het aantal universitaire studie-uren dikwijls verre overtreft. Geen wonder dat een collegevoorzitter onlangs sprak van een aanzienlijke groep ‘horecamedewerkers die er een studie bij doen’ binnen het studentenbestand van zijn universiteit.

Zo'n collegevoorzitter heeft overigens zelf geen bijbaantjes nodig. De collegeleden van universiteiten zijn - op hun collega's bij ziekenhuizen na - de best betaalde bestuurders in de publieke sector. Omdat aan universiteitsbestuurders gemiddeld meer dan twintig procent bovenop het basisloon wordt betaald, is menige bestuurder beter bezoldigd dan de eigen minister. Gelukkig, zult u zeggen, dat bij zoveel misstanden de studies in Nederland tenminste van impeccabele kwaliteit zijn. Zulks blijkt althans uit het systeem van visitaties dat de universiteiten jarenlang zelf uitvoerden. De onderwijsinspectie heeft veel lof voor deze inspanningen, behoudens dan het detail dat zij dikwijls op geen enkele wijze kan controleren hoe al die positieve oordelen tot stand zijn gekomen. ‘Wij bemerkten,’ schrijft de inspectie droogjes, ‘een discrepantie tussen de oordelen en kritische opmerkingen in de beschrijving [...] enerzijds en het totaaloordeel [...] zoals uitgedrukt in een cijfer anderzijds. Het cijfer valt frequent hoger uit dan men op grond van de beschrijving zou verwachten.’

De inspectie ‘verbaasde’ zich eveneens over het feit dat bij de visitaties het aspect ‘kwaliteit afgestudeerden’ in 94 procent van alle gevallen een voldoende kreeg. Bovendien verwonderde men zich over het feit dat visitatiecommissies met hetzelfde protocol en in een vergelijkbare situatie toch tot ‘een geheel andere beoordeling’ komen.

Binnenkort worden de beoordelingen van de studies overgenomen door de Nederlands-Vlaamse Accreditatieorganisatie (nvao) en de daaraan gelieerde Visiterende en Beoordelende Instanties (vbi's). Het is nu reeds duidelijk dat de kosten van dit Zelfstandig Bestuursorgaan enorm zullen zijn: in totaal per jaar zo'n 4 miljoen euro die grotendeels aan de universiteiten worden doorberekend.

Oog in oog met deze werkelijkheid is het onontkoombaar dat binnenkort een parlementaire enquête zal worden gehouden over het Nederlandse onderwijs. Dan zal men spijt hebben dat men nu niet met gerichte bezuinigingen en straf overheidstoezicht de universiteiten de nodige schoktherapie heeft toegediend om niet nog verder weg te zinken in lachwekkende treurigheid.

Aldus komt de interventie van D66 om de eerste verhoging van het collegegeld in zes jaar terug te draaien in een ander daglicht te staan. Het blijkt dat hiermee de meest geprivilegieerden van onze samenleving schaamteloos werden beschermd door de zeer geprivilegieerden voor de mediabühne van de bijzonder geprivilegieerden ten koste van de minst geprivilegieerden.