Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 14]

Een leerzame affaire
De schriftelijke liefde van Adriaan Morriën
door Beatrijs Ritsema

Adriaan Morriën was een vrouwenliefhebber. Niet op de voortvarend-agressieve manier van iemand die achteloos verleidt, gebruikt en weggooit, maar subtieler vanuit een zelf aangenomen underdogpositie van grenzeloze bewondering en eerbied. Zowel in persoon als op schrift heeft hij zijn leven lang eer betoond aan de vrouw, aan haar verschijning, aan haar anders-zijn dan de man, aan haar gevoelsleven, en vooral aan haar lichamelijke bekoorlijkheden.

Wat voor Morriën inneemt, is zijn bereidheid om ook in onaanzienlijke vrouwen nog wel een lieftallig aspect te ontdekken, al is het maar de sierlijke manier waarop een elleboog op een armleuning kan rusten. Dat geeft iets onvoorwaardelijks aan zijn liefhebberschap. Mooi of lelijk, jong of oud, arm of rijk, slecht gekleed of goed gekleed, het maakt niet uit, Morriën herkende in iedere vrouw steeds opnieuw de afspiegeling van een mythische godin, voor wie hij buigt in ridderlijke reverentie.

Tegelijk is dat alle-vrouwen-zijn-bijzonder-gedoe ook vreselijk irritant. Een bevolkingsgroep ophemelen op basis van fysieke kenmerken (in dit geval komt toch uiteindelijk alles neer op vaginabezit) is even vervelend als een bevolkingsgroep minachten wegens fysieke kenmerken (zoals vaginabezit). De fijnzinnige vrouwenvereerder is uit hetzelfde hout gesneden als de ruwgebolsterde macho-charmeur. Don Juans lopen rond in vele uitvoeringen.

Adriaan Morriëns belangrijkste tactiek jegens vrouwen was het compliment. Zijn oeuvre is ervan doordesemd, en een hoogtepunt werd misschien wel gevormd door de bewonderende stukjes over vrouwen, die hij in de jaren negentig schreef op de Achterpagina van NRC Handelsblad (hij was toen zelf al een eind in de tachtig). Die vormden een doorlopende serie complimenten aan het adres van de archetypische Vrouw, wier dagelijkse vlees-en-bloed manifestaties hij meestal gadesloeg vanaf een afstandje - drie plaatsen achter haar in de tram of vanaf de overkant van de straat.

Het compliment is een dubieus middel. Aan de ene kant is het wat het is: een oprechte uiting van bewondering, van plezier in de ander scheppen, of van onder de indruk zijn. Aan de andere kant worden veel complimenten uitgedeeld met voorbedachten rade. Het zijn helemaal geen spontane opwellingen van enthousiasme, maar weloverwogen strategische opmerkingen die in dienst staan van een verborgen agenda. We hebben dan te maken met vleierij. Iedereen heeft een hekel aan vleierij, maar bijna niemand is in staat een compliment aan het eigen adres te onderscheiden van op hem/haar gerichte vleierij. Wij mensen zijn nu eenmaal geneigd het goede dat over ons tegen ons wordt gezegd, op te vatten als eerlijke en oprecht gemeende uitspraken.

Dat is ook de reden waarom de meest schaamteloze versierders het meeste succes hebben. Tandenknarsend moet de minder behendige prater toezien hoe Don Juan met een stroom van doorzichtige complimentjes de buit binnenhaalt. Hoe kan dat mooie, intelligente en zo onbereikbare meisje in die geliktheid trappen? ‘Dat ze de mooiste ogen heeft die hij ooit gezien heeft... dat haar gezicht doet denken aan de madonna's van Botticelli... dat ze (wacht, laat me raden) vast wel model van beroep is?... dat haar lach als een zilveren klokje klinkt.’ Hoe is het mogelijk dat iemand dat allemaal voor zoete koek slikt? Terwijl het meisje bij zichzelf denkt: ook al meent hij maar de helft van wat hij allemaal uitkraamt, hij zegt het toch maar, dus schuilt er waarheid in, waarom zou hij anders die moeite doen?

En dat is ook zo. De beste vleierij heeft noodzakelijk een kern van waarheid, ook al is het een waarheid met een beperkte houdbaarheidstermijn - soms strekt die termijn zich niet verder uit dan het strikte hier en nu van een avondje uitgaan. Botte leugens leiden niet tot het gewenste effect. Hoewel - het blijft een kwestie van for-

[p. 15]

muleren. Misschien moet een man tegen een lelijk meisje niet zeggen: ‘O, wat ben je mooi’. Maar zegt hij daarentegen: ‘Ik vind je mooi’, dan gaat ze alsnog voor de bijl.

Complimenten zijn effectief, omdat de inhoud ervan ook altijd enigszins afstraalt op de bron. Als iemand iets waarderends zegt over hoe jij eruit ziet, over jouw verrichtingen of over jouw persoonlijkheid, dan stijgt die persoon vanzelf in je achting. Ook als hij je van tevoren onverschillig liet, zelfs als je lichtjes op hem neerkeek. Het compliment zorgt ervoor dat je denkt: hé, die X is zo gek nog niet - hij ziet de dingen toch wel scherp, iemand met een zuiver oordeel.

Verliefdheid is het grootste compliment dat je kunt maken. In deze gemoedstoestand gaat het niet meer om onderdelen of aspecten van iemand, maar om de gehele persoon tegelijk. Met verliefd zijn (althans met het bekennen daarvan) levert men zich uit aan de ander. Over je geluk beschik je niet meer zelf. Jouw lot ligt in handen van de ander. In een wederzijdse verliefdheid overweldigt men elkaar met complimenten. Betrokkenen werpen zichzelf voor elkaars voeten en stellen alles in het werk om hun autonomie over te hevelen.

Dit kan alleen goed gaan, zolang er met gelijke munt wordt terugbetaald. Wie zich zonder voorbehoud uitlevert zonder een gelijkwaardige portie terug te krijgen, komt bedrogen uit. En dat doet pijn.

Vanaf begin 1956 tot najaar 1957 onderhield Adriaan Morriën een liefdesaffaire met een studente Frans, genaamd Lotus Schipper. Morriën was toen 44 jaar, getrouwd, en had twee dochters. Lotus was 23. In Lotus-brieven; het verslag van een betovering (Van Oorschot, 2001), zijn laatste boek, bundelde Morriën de brieven van zijn hand die de verhouding begeleidden. Het boek kreeg bij verschijning weinig aandacht - de omstandigheden waren ten tijde van de wtc-aanslag niet ideaal voor recensies van liefdesbrieven.

Toen ik voorjaar 2004 bij toeval op dit boek stuitte, werd ik getroffen door de intensiteit van de toon en door de hoeveelheid pagina's (224; veel voor brieven van één correspondent). Het is nogal vanzelfsprekend dat liefdesbrieven hartstochtelijk zijn getoonzet (wat moet je er anders dan hartstocht in zetten?), maar dit ging maar door, oeverloos en grenzeloos. Zo'n onafgebroken monomanie roept vragen op bij de lezer, in ieder geval bij de niet-persoonlijk betrokken lezer. Hoe houdt hij het vol? Is het wel echt? En zo ja, waarom zijn die twee niet samen gelukkig geworden?

Alleen de laatste vraag wordt beantwoord - door Morriën zelf in een nawoord. Hierin schrijft hij dat deze buitenechtelijke affaire tot een abrupt einde kwam doordat zijn vrouw een brief van Lotus aantrof in de zak van een jasje, hem ermee confronteerde en hem vervolgens voor de keuze stelde: zij eruit of ik eruit. Een even klassieke als banale ontknoping, die door Morriën geheel conform het basisscenario voor dit soort driehoeken werd afgewikkeld. Hij koos voor z'n gezin. Lotus trouwde kort daarna met een leeftijdgenoot, kreeg twee kinderen en overleed in 1965 aan een hersentumor. Net als Morriëns moeder! Lotus' zeer vroege overlijden (ze was nog geen 32 jaar) in combinatie met de doodsoorzaak tilt de verhouding op een hoger niveau. Hun liefde krijgt er niet alleen iets noodlottigs en eeuwigs van, maar ook een dieptepsychologisch cachet.

In diverse interviews - het meest gedetailleerd wellicht in zijn gesprek met Arjen Visser in Trouw van 10 juli 1999 - had Morriën zich al uitgelaten over zijn relatie met Lotus. Zij was een vriendin van Joke Smit, met wie hij destijds in de redactie van Tirade zat, en die zijn collega was op het Instituut voor Vertaalkunde. In die interviews vertelde hij dat er aanvankelijk nog was geprobeerd een compromis te sluiten waarbij hij thuis bleef wonen, maar met Lotus kon blijven omgaan. Maar dat veranderde haar positie. Een huwelijk met Morriën was nu uitgesloten. Na een paar maanden vertelde Lotus aan Morriën dat een jongeman haar het hof maakte en met haar naar de bioscoop wilde. Even later stelde ze hem zelfs aan Morriën voor. Die vond hem ‘aardig, gevoelig, intelligent en als jongeman heel aantrekkelijk - een heel geschikte huwelijkskandidaat’.

In Trouw zei Morriën ook over Lotus: ‘Zij heeft in gedachten de grootte van mijn moeder gekregen; ik heb mijn moederideaal geërotiseerd en in deze vrouw gevonden. Ze had dezelfde kleur ogen, dezelfde heldere vriendelijkheid, dezelfde glimlach.’ Over de liefde voor zijn moeder (‘Ik fantaseer vaak dat ik met mijn moeder naar bed ga; zij is dan 26, en ik ben ook een jongeman.’) en haar spiegeling in zijn paramour

[p. 16]

schreef Morriën later het autobiografische stuk ‘Twee blauwe honden’ dat verscheen in Plantage Muidergracht (1988), een van de twee delen Privé-Domein die hij publiceerde.

Iedereen construeert zijn eigen verleden door middel van de verhalen die hij erover vertelt. Schrijvers zijn hier nog beter in dan andere mensen, omdat zij al schrijvende op toepasselijke details komen, die het geheel pregnanter maken. Wat niet ter zake doet, laten zij weg, wat betekenisvol is, geven zij extra nadruk. In ‘Twee blauwe honden’, een droomanalyse, doet Morriën zijn best om van deze episode uit zijn verleden een afgerond en betekenisvol verhaal te maken, dat door de spiegelingen tussen moeder en paramour, beiden door de dood van hem afgesneden, uitgesproken tragische dimensies krijgt.

De brieven die hij aan Lotus schreef, bevestigen dat beeld. Morriën vergelijkt haar inderdaad met zijn moeder in uiterlijk en noemt haar een enkele keer zelfs ‘mamma’. Zoals op 11 december 1956: ‘Lieve mamma, ik aanbid je. Je bent mij dierbaar en ik heb je lief. Niemand is zo begeerlijk als jij en niemand heeft ooit zo naar regenwater en poezen geroken. Ik denk bevend aan je handen, je ellebogen, je armen en schouders. Ik neem voorzichtig je tepels in mijn mond en steek mijn tong in je navel. Ik wil niet meer leven als ik niet van jou mag houden. Adieu, denk aan mij en geef een kus mee aan de zuidenwind, wanneer die waait. Schattige Lotus, ik zal je nog mooier maken. Ik kus je wijze bips.’

Het ‘mamma’ is niet exemplarisch, maar de passage zelf verder wel voor de rest van de brieven. Anderhalf jaar lang gaf Morriën blijk van zijn niet-versagende liefde en onwankelbare toewijding. De brieven maakten overigens zo'n belangrijk onderdeel uit van hun liefdesaffaire, omdat Lotus in het studiejaar 1956/1957 voor haar studie Frans in Poitiers verbleef. Vanzelfsprekend worden de blijken van affectie afgewisseld met inkijkjes in Morriëns dagelijkse leven als schrijver en hardwerkend free-lance journalist, in zijn gescharrel om aan geld te komen (het was waarlijk geen vetpot), in zijn gezinswederwaardigheden en in de gedetailleerde logistiek om de afspraakjes aan te sturen. Het zijn de gewone elementen van een intensieve correspondentie tussen geliefden.

Dit dagelijks-leven-aspect is onmisbaar, willen brieven die voor één persoon bedoeld zijn ook voor buitenstaanders jaren later nog een beetje interessant zijn om te lezen. De jaren vijftig liggen nog niet lang genoeg achter ons om je echt te verbazen over hoe het eraan toeging (ze lijken heel veel op onze eigen tijd), niettemin is het aardig om kennis te nemen van Morriëns alledaagse beslommeringen, heet van de naald, gevangen in het tijdsgewricht. Een goed geschreven brief is altijd een plezier om te lezen, bijna ongeacht het onderwerp.

Maar het draait in deze brievenserie natuurlijk om de liefde. Tezamen vormen de epistels een monument in woorden voor een gestorven geliefde en ze dienen ook te worden beoordeeld op hun kwaliteit als liefdesbrieven. En een imposant monument is het, hoewel ik toch enige twijfel koester. De liefdesbrief als genre heeft een beperkt register. De schrijver zingt voornamelijk op meer of minder extatische wijze de lof van de geliefde. Het gaat over de voortreffelijkheid van haar (of zijn) lichaam en de superioriteit van haar (of zijn) geest. Het zijn reflecties op genoten hartstocht en verwachtingen van toekomstige passie. Het gaat over missen en verlangen, over standvastigheid en trouw, over hoe de geliefde zich in alle vezels van de briefschrijver heeft genesteld. En altijd over kussen.

Tot zo ver niets aan de hand. Morriën beheerst het schrijversambacht goed genoeg om zich met soepel gemak te redden uit de niet eenvoudige opgave om een hartveroverende liefdesbrief te schrijven, die niet al te veel de platgetreden paden afloopt. Zo is hij onder de indruk van Lotus' nagels, spreekt hij op een gegeven ogenblik zijn ingenomenheid uit met de lengte van haar okselhaar (niet te kort, niet te lang) en beschikt hij over een onuitputtelijk arsenaal van kooswoordjes: bruinvis, fee, godin, Doornroosje, lieve onsterfelijke, zaligmaakster, enzovoort. Ik geloof ook niet dat er een lichaamsdeel is dat niet in de loop van deze brieven ten minste een keer wordt gekust. Zo gaat dat eraan toe in het genre.

Gaandeweg het boek beginnen zich evenwel enkele vragen op te dringen. Vragen zoals: hoe heeft de ontvangster van deze brieven zich gehouden onder deze massieve uitstorting van onvoorwaardelijke affectie (tot en met de verzekering dat Morriën zijn echtgenote met geen vinger meer had aangeraakt sinds hun liaison)? Zou dit verbale vertoon niet ook tot lichte gevoelens van ongemak hebben kunnen leiden, al was het al-

[p. 17]

zich in bochten wringende vrouw

leen maar omdat Lotus, een studente van meer dan twintig jaar jonger, begrijpelijk genoeg minder virtuositeit in haar schrijven aan de dag kon leggen? Werd de liefde eigenlijk wel in dezelfde mate beantwoord? Hoe zag zij de toekomst in?

Deze vragen kunnen alleen beantwoord worden door haar aandeel in de correspondentie te lezen. Rob Molin, biograaf van Morriën, was zo vriendelijk mij deze brieven ter beschikking te stellen. Lezing ervan ruimt elke twijfel over de wederzijdsheid van de idylle uit de weg. Lotus was wel geïmponeerd maar werd niet platgeslagen door de oudere schrijver. Ze deed in blijken van hartstocht niet onder voor haar geliefde (‘Ik zou je rug willen kussen en de schijnselen op je tanden’), ook niet in expliciet seksuele referenties. Als Morriën uitweidt over de smaak van haar ‘tweede mond’ (‘zoet, niet de zoetheid van suiker of chocola, eerder een beetje gepeperd, zoals biefstuk’), dan heeft Lotus het erover dat ze na een ontmoeting (op een aangename manier) ‘gehinderd wordt door een holle hand’. Al vrij vroeg in de corrrespondentie vertrouwt ze hem toe: ‘Ik ben zo geladen dat ik bloos bij de kuiste lectuur.’ Zijn vererende koosbenamingen worden door haar gepareerd met even zoveel keer ‘liefje’, ‘liefste’, maar ook ‘Dag mijn schepper, verleider, verlosser’.

Toch is er wel een verschil tussen zijn brieven en haar brieven. Dat heeft te maken met perspectief. Elke briefschrijver, dus ook de liefdes-

[p. 18]

scribent, zit noodgedwongen opgesloten in het heden. Je schrijft over je gemoedstoestand in het hier en nu, over wat er vandaag door je heen gaat. In een toestand van verliefdheid is het heden zo overweldigend dat je je handen vol hebt om dat een beetje fatsoenlijk op papier te krijgen.

Op het moment dat de verhouding zich continueert, dan sluipt er meestal ook iets anders binnen, wat samen te vatten valt met de vraag ‘Hoe nu verder?’ Wordt de verhouding niet door externe factoren belemmerd, dan raakt ze bestendigd en vervalt al heel snel de noodzaak voor correspondentie, tenzij de geliefden zich permanent ver van elkaar bevinden. Is het echter een geheime obstakelliefde die in omstandigheden van ontrouw en overspel wordt botgevierd, dan valt op zeker moment niet te ontkomen aan nadenken over de toekomst.

Blijven we ondergronds of gaan we openbaar? Springen we in het diepe of houden we het op pootjebaden? Gaat deze liefde een beslissende wending in het leven geven of blijft het een zijspoor? Het doet er niet toe wat de uitkomst van deze overwegingen is, het enige dat telt is dat betrokkenen het eens worden over de te volgen gedragslijn - anders loopt het spaak.

Blijkens hun correspondentie gaven zowel Morriën als Lotus zich over aan rozige vergezichten van het kaliber ‘en ze leefden nog lang en gelukkig in een gemeenschappelijke huishouding met bloedjes van kinderen’, maar Lotus houdt intussen de realiteit wel scherper in het oog dan haar oudere maar niet zoveel wijzere minnaar. Morriën verliest zich in irreële bespiegelingen over een huis, waarin hij zonder echtgenote maar met zijn kinderen zou gaan wonen, en waarin hij zijn geliefde moeiteloos zou kunnen opnemen. Hij zit erop te vlassen dat zijn vrouw die op een gegeven moment iets buitenechtelijks van haarzelf opbiecht (waar hij buitengewoon verheugd over is) met die ander zal willen trouwen, zodat hij zelf de handen vrij krijgt. Maar zelf tegen zijn vrouw iets zeggen over zijn eigen escapades doet hij niet, want daar is het nooit het goede moment voor.

Dit gebrek aan daadkracht of aan definitieve ‘commitment’ moet wel enigszins tot Lotus zijn doorgesijpeld, gezien haar uitingen. Over huwelijk schrijft ze: ‘Jij hebt het woord in de mond genomen in de badkamer van Richter. Ik heb er echter nooit echt in kunnen geloven. Ik zag echter ook geen einde aan de liefderijke toekomst.’ En eerder: ‘Houd rekening met mijn vele eisen, ook die ik niet zeg. Ieders berusting is maar schijn.’ Treffend is ook: ‘Maak eens twee portretten van me, één met de (doorgestreept: “pijn”) pen, en één met penseel.’

In haar laatste afsluitende brief, waarin Lotus hem verslag uitbrengt van een ontmoeting met zijn vrouw die Morriën na haar ontdekking van de affaire min of meer voor het blok had gezet, betoont ze zich onder de indruk van haar (‘Je vrouw is flink’). Ze schaamt zich tegenover het verdriet van zijn vrouw en houdt hem voor dat hij nooit zijn huis uit zou willen vanwege de kinderen en de boeken. Dit alles in zeer liefdevolle bewoordingen zonder enige toon van verwijt. Het is een bewonderenswaardige afscheidsbrief die de sympathie van de lezer sterk naar haar toetrekt, en wegleidt van Morriën, die waarschijnlijk het liefste alles had gehouden zoals het al anderhalf jaar lag: een geheel verzorgd gezinsleven thuis met twee dochters op wie hij gek was, en een vriendin om af en toe lijfelijk te ontmoeten en om smachtend een papieren liefde mee te construeren. Het is ook een brief die de lezer van het boek Lotus-brieven niet onder ogen krijgt.

Ik weet niet of Morriën veel kwalijk valt te nemen. Het construeren van een schriftelijke liefde is op zichzelf een mooie bezigheid, waar niets op af te dingen valt. Wel kan hem verweten worden dat hij niet genoeg moed kon opbrengen om op enig moment zijn eigen dubbelhartigheid onder ogen te zien. Grootste liefde van zijn leven? Ongetwijfeld geloofde hij het zelf anderhalf jaar lang. Terwijl hij tegelijk van zichzelf beseft moet hebben dat er geen denken aan was dat hij zijn kinderen niet zou kunnen zien opgroeien of überhaupt zijn dagelijkse leven in de waagschaal zou zetten.

Weinig oog voor eigen zwakheden is de kracht van de ware Don Juan. Die komt niet met leugens aanzetten, maar met oprecht gemeende complimenten die hemzelf tot steeds grotere hoogte opzwepen, zodat de rest van de werkelijkheid ineenschrompelt tot iets nietigs zonder belang. Adriaan Morriën geloofde heilig in zichzelf en in zijn eeuwige liefde, maar liep niet over van zelfinzicht. Een leerzame affaire.

Dank aan Rob Molin voor het inzage geven in de brieven van Lotus. Molins biografie van Adriaan Morriën zal verschijnen in september 2005.