Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 26]

De lange weg naar Wiener
door Pieter Waterdrinker

Misschien is het in Winsum, Winterswijk of Zwolle niet veel anders, maar door welk een wanhoop wordt een mens overmand wanneer hij als jongeling voor het eerst van zijn leven kennismaakt met de literatuur en in Zandvoort woont!

Als kind was ik altijd buiten, zwierf bij weer en wind over het strand en tussen de bunkers in de duinen, wist mij voortdurend ondergedompeld in een warm bad van geluk. Ik las mijn eerste boek pas bijzonder laat: op mijn veertiende, of vijftiende. Maar daarna waren de riemen los.

Omdat ik de jeugdliteratuur oversloeg, wandelde ik al snel via de bordelen van Guy de Maupassant moeiteloos door naar het Petersburgse appartement van Oblomov, waar zijn dienstknecht Sachar mij waarschuwde om voor zijn heer ‘toch vooral geen kou’ mee te brengen. Ook bracht ik menige avond door in de feestzaal van Villa des Roses en tussen de dienstmeisjes, oplichters en psychoten met trillende neusvleugels van Boedapest en Wenen, waarna ik op gezette tijden nog wel eens een ommetje maakte naar huize ‘Het Gras’ en daar wegdroomde in het reviaanse universum.

Als ik van mijn bladzijden opkeek, zag ik echter de Louis Davidsstraat, voorheen de Tramstraat, die er onveranderlijk verregend bijlag. Zelfs wanneer het hoogzomer was, de zon scheen en de moffen - roodverbrand en puffend van de hitte - doelloos door het dorp dreven, hing buiten mijn raam een grauwsluier van uitzichtloosheid. Wat had het lot met mij een gruwelijk geintje uitgehaald dat ik niet in Rio de Janeiro, Londen of Berlijn ter wereld was gekomen, maar uitgerekend hier, in zo'n ordinaire badplaats!

Op mijn zestiende probeerde ik, rammend op de toetsen van mijn Blickman & Sartorius als op een harmonium, zelf iets op papier te zetten. Het waren pogingen die jammerlijk mislukten. Geen wonder! Als ik niet hier in de vroegere Tramstraat, maar in gezelschap van een lonkend lief, met pervers ondergoed en een wespentaille, in het zestiende arrondissement van Parijs zou wonen, waren de romans, novelles en gedichten eenvoudig uit mijn schrijfmachine naar buiten gerold, gelijk de leverkaas en rookworsten uit de vleesmolen bij Slagerij Burger.

Z-a-n-d-v-o-o-r-t.

Voor een adolescent die de verlokkingen kent van de literatuur is het de hel op aarde.

Amsterdam was al beter geweest, maar u zult me op mijn woord moeten geloven dat ik die stad in mijn jeugd hooguit drie keer heb bezocht. We gingen nooit op vakantie. Mijn vader bezat wel een eigen zaak, maar geen auto. En zo geviel het dat het tot mijn tiende duurde eer ik, als Hollandse jongen, voor het eerst met mijn volle bewustzijn een koe in een weiland zag staan; een ervaring die ik eigenlijk nooit meer te boven ben gekomen.

Nadat ik eenmaal geroken had aan de literaire wereld, maakte ik natuurlijk wel eens een wandelingetje door het dorp naar de villa van Herman Heijermans aan de Kostverlorenstraat. In het huis met de markante kap en adembenemende tuin (inmiddels ook allemaal verdwenen) was hij gestorven en had hij zijn beroemde toneelstukken geschreven. Dat was evenwel in een tijd toen heren met Nietzschesnorren en ampele vrouwen, die in hun gestreepte badkleding de indruk gaven zojuist te zijn ontsnapt uit een gevangenis, nog met koetsjes de zee in werden gereden; toen

[p. 27]

het scheermes van de nazi's nog niet langs de kuststrook was gegaan; toen niet alleen Christopher Isherwood, maar ook Klaus Mann en zijn zuster Erika met de trein naar Zandvoort-Bad kwamen om te flaneren over de boulevard en koffie te drinken in Hotel d'Orange of in de uitspanning Groot Badhuis.

Maar dat was voorbij, voorgoed voorbij. Nee, ik moest me verzoenen met een verschrikkelijk lot: iemand die na de oorlog in dit gesloopte kustdorp was grootgebracht, zou nooit een schrijver worden.

In een periode dat ik nauwelijks nog illusies koesterde, geschiedde er een klein wonder. Ik was zestien jaar. Op een herfstmiddag kuierde ik over de Botermarkt in Haarlem waar ik bij een kraampje een halfverregende bananendoos met boeken aantrof. De koopman, met zijn handen diep in zijn zakken, gromde: ‘Voor een gulden per stuk mag je die rommel meenemen.’

Ik graaide wat tussen de bidbreviertjes, vogelalmanakken en stadsgidsjes van diverse jaargangen, toen mijn oog werd getroffen door een boek met een witte omslag en de merkwaardige titel: Man met ervaring. Een besnord heerschap staarde mij vanaf de witte kaft aan. Hij had de verbaasde blik van een zeehondje dat nog niet kon vatten dat hij zojuist was gevangen.

Het boekje was uitgegeven door Van Oorschot, dezelfde reisorganisatie waarmee ik in die tijd vrijwel dagelijks - geheel verzorgd - per trein, trojka of huurkoets over de verschroeide steppes of sneeuwwoestijnen van Rusland trok. De schrijver met de zeehondenblik heette Lodewijk Henri Wiener.

‘Kost dit ook een gulden?’ vroeg ik aan de koopman.

‘Nou, drie kwartjes dan. Omdat mijn jongste dochter volgende week gaat trouwen.’

Ik stopte het boek weg in mijn windjack en raasde op mijn fiets terug naar huis, niet bevroedend dat deze aankoop een wending zou geven aan mijn leven. Toen ik Man met ervaring diezelfde avond opensloeg, werd ik vanaf de eerste bladzijde bevangen door een dubbele euforie. Het was deels dezelfde euforie die goede literatuur eerder bij mij had teweeggebracht. Maar tegelijkertijd was er een ander gevoel van hevige opwinding: ik las hier een boek van een sterveling die, net als ik, in Zandvoort was opgegroeid. Hoe was het mogelijk! Hij had gewoond in een oud vissershuis op de Duinweg; op nog geen driehonderd meter van het hotelletje waar ik de eerste jaren van mijn leven had doorgebracht. En nu was hij schrijver!

Vanaf dat moment werd L.H. Wiener voor mij weinig minder dan een obsessie.

Ik wilde hem ontmoeten, snakte ernaar om uit zijn mond te horen hoe men vanuit Zandvoort in de literatuur geraakte. Het probleem was dat ik uit zijn werk niet kon opmaken of hij na zijn kustjaren in Haarlem dan wel in Amsterdam was gaan wonen. Daarbij was ik veel te angstig en te verlegen. Ik was dan wel zestien, maar durfde nog nauwelijks vreemde meisjes aan te spreken, laat staan een auteur.

Uiteindelijk vroeg ik aan mijn vader of hij ooit van de naam Wiener had gehoord, waarna hij knikte en mijn moeder meteen inviel: ‘O ja, mevrouw Wiener. Een keurige dame. Die kwam vroeger altijd bij ons in de zaak, met de operette...’ Want mijn ouders dreven een hotelletje met een feestzaal en een toneel waar tot ver in de jaren zeventig de jaren vijftig nog ongestoord doorgingen. Daar, in de feestzaal, liep het spoor dood.

Twee jaar later las ik evenwel op een dag in de krant dat er in Rotterdam een literair festival werd gehouden, met medewerking van onder anderen L.H. Wiener. Ik was intussen wat steviger in mijn schoenen komen te staan (zo was ik ook geen kind meer in de boosheid van de liefde) en besloot met de trein naar het festival te gaan om de schrijver met de zeehondenblik dan toch eindelijk te ontmoeten. Reizen was ik nog steeds niet zo gewend, ik maakte in Leiden een verkeerde overstap en derhal-

[p. 28]

ve kwam ik veel te laat binnen. Op het podium ontwaarde ik geen zeehondenblik, maar een baardige Léon de Winter in gezelschap van een adonis in wie ik - in retrospectief - niemand anders dan A.F.Th. kan herkennen. Ze waren oeverloos speekselkundig aan het lullen.

Ik vernam dat L.H. Wiener reeds had opgetreden en zojuist was vertrokken.

Ik was inmiddels student in het Russisch. Overdag bekwaamde ik mij in de plof- en sisklanken, tegen de avond spoorde ik terug naar huis om Wienerschnitzels te paneren en om borden af te wassen in ons familiebedrijfje waarmee het rap bergafwaarts ging. Melkboeren, bakkers en kruideniers gingen de één na de ander in de op volle toeren draaiende welvaartsstaat over de kop; en ook over ons gezin hing het zwaard van Damocles, maar dat is een verhaal op zich.

Toen ik na een jaar studie Poesjkin en Tsjechov aardig in het origineel kon lezen en mij werd verteld dat het nu tijd werd om mij te richten op het Pools en Oud-Kerkslavisch, spoedde ik mij snel heen naar de rechtenfaculteit. Ik werd nog liever gekielhaald dan dat ik advocaat moest worden, maar wilde - als eerste sinds twee generaties die het weer eens tot de universiteit had gebracht - mijn ouders geen verdriet doen.

Zoals dat gaat, eindigde ik uiteindelijk op een hok in de Pijp, samen met vier medische studenten. Hier werd niet over literatuur gepraat, maar vooral over vrouwen, drank en het zagen in menselijke lichamen. Op een winteravond - er kraakte vorst achter de ramen - kwam een groep ongeregeld binnenvallen, met ijsmutsen op hun hoofd, de kratten bier als baby's in hun armen. Na een tijdje had iemand het nummer Hit me with your rhythm stick van Ian Dury opgezet, een ruige popheld van wie pas later bleek dat diens wilde dansbewegingen voortkwamen uit het feit dat hij spastisch was.

‘Weet je nog wat voor voorstelling Wiener bij het woord rhythm stick altijd gaf?’ hoorde ik plots iemand met een geprivilegieerde haarlok tegen een ander zeggen. Deze geaffecteerde lok had kennelijk in Haarlem op het Stedelijk gymnasium gezeten. Mijn oren spitsen zich, als die van een ree in een natuurfilm, terwijl in mijn inmiddels benevelde hersenpan razendsnel een aantal verbindingen werd gelegd.

Ik vroeg ze of ze soms les van L.H. Wiener hadden gehad, de schrijver en leraar.

‘Ja, en ondertussen altijd maar loeren naar de grieten in de klas!’

Ik had het idee dat ik onverwacht een stap dichter bij de graal was gekomen. En dit gevoel werd versterkt toen ik me een paar maanden later voorbereidde op een tentamen strafrecht. Ineens dook ook hier de naam Wiener op. Het stond er zwart op wit in een rechterlijke uitspraak over het leerstuk der belediging: Lodewijk Henri Wiener.

De auteur had in zijn debuutbundel Seizoenarbeid de uitbater van het restaurant op de Zandvoortse watertoren in scabreuze houding met een serveerster opgevoerd. Mijn vroegere plaatsgenoot was, als eerste schrijver in de Nederlandse literatuurgeschiedenis, het treurige voorrecht ten deel gevallen om vanwege een werk van fictie voor de Hoge Raad te moeten verschijnen, daar waar Hermans en Reve bij het Gerechtshof jammerlijk waren blijven steken.

L.H. Wiener was voor de rechtenstudent tegen wil en dank die ik was ineens ook leerstof geworden.

Ik maak nu een grote stap; zowel geografisch als in de tijd. Het is jaren later en inmiddels had ik naast mijn gewone werk als correspondent in den vreemde - een leuk vak, ik kan het iedereen aanraden - zelf een romannetje geschreven. Door omstandigheden waarmee ik u niet verder zal vermoeien werd dat, na aanvankelijk een aantal aardige recensies, een grote flop.

[p. 29]

Op een dag in het voorjaar van 1999 werd ik in mijn woonplaats Moskou gebeld door een journalist van het Haarlems Dagblad, de Oprechte Haerlemse Courant sedert 1656. Hij vroeg me of hij mijn reactie mocht hebben.

‘Altijd,’ zei ik opgewekt, terwijl ik door het raam met enige bewondering gadesloeg hoe de sneeuw, als op stille muziek, uit de tingrijze hemel naar beneden dwarrelde. Maar waarop?

Wist ik het dan niet? Ik was een uur daarvoor door de rechtbank van Haarlem ‘bij verstek’ veroordeeld vanwege een antisemitische passage in mijn bewuste debuutroman Danslessen die zich te Zandvoort afspeelde. Ik moest een geldboete betalen of een paar dagen de bak in.

‘Bij verstek?’ Ik vertelde de man dat ik nimmer een dagvaarding had ontvangen. Die was zeker ter hoogte van Minsk met de postkoets in de sneeuw blijven steken, voegde ik er met lacherige paniek aan toe.

Maar dat geloofde deze eigentijdse journalist in het geheel niet. Was ik soms bang geworden? En o ja: waarom was ik trouwens zo'n smerige jodenhater?

‘Heeft u het boek gelezen?’ vroeg ik, terwijl ik het antwoord al kon raden.

Mijn grootvader, Pieter Waterdrinker, begon in de jaren dertig in Zandvoort een antiekzaak op de Grote Krocht. In 1941 ging daar een baksteen door de winkelruit. Aan de baksteen was een briefje bevestigd: ‘Vuile jodenvriend!’ Kort daarop werd het

[p. 30]

gezin geëvacueerd. Dat verhaal had ik als kind vaak aan tafel gehoord, en ik had in mijn boek slechts willen aantonen dat antisemitisme - uitgerekend in Zandvoort, dat na Winterswijk het hoogste aantal nsb'ers had - ook in onze tijd nog steeds aanwezig was.

Maar niemand die me geloofde; niemand die mijn boek las.

Het was het begin van een drie jaar durende juridische nachtmerrie die mij mijn zenuwen, bijna het laatste restje geloof in de medemens en vele tienduizenden guldens heeft gekost. En waarin ik me nog nooit zo eenzaam heb gevoeld. Zo zat ik voor het Gerechtshof aan de Prinsengracht in Amsterdam twee uur lang als een misdadiger in het verdachtenbankje, met tegenover mij drie rechters en een wijf in een toga met uilenbril die mij - om haar juridische gelijk te halen - op één lijn stelde met ‘holocaustontkenners’.

De Nederlandse literaire wereld keek toe en zweeg als het graf, want de auteur bleek - oren dicht, veiligheidsgordels vast - in het dagelijks leven in Moskou werkzaam te zijn als correspondent voor De Telegráááááf.

Maar natuurlijk. De vuile fascistoïde flikker.

Nederland is een prachtig land, als ik er maar niet hoef te wonen.

Het wijf in de toga verloor de zaak in hoger beroep overigens, maar ging in cassatie bij de Hoge Raad waar ik uiteindelijk werd vrijgesproken.

Ondertussen heb ik L.H. Wiener twee keer ontmoet. Bij onze eerste kennismaking in Amsterdam, gearrangeerd door de lieve schat en his masters voice Wim Noordhoek, staarden wij elkaar aan met de blik van zeehondjes die weten hoe de knuppel voelt. Toen we elkaar enige tijd later op een middag in Zandvoort troffen, keken we vanaf tien hoog op een flatje aan de boulevard lange tijd uit over de woelige zee, wijn en bier drinkend, vol vertedering vloekend op de betonnen en uit fantasieloze bakstenen opgetrokken ellende aan onze voeten.

Tegen de avond stapten we, met onze handen in onze zakken en inmiddels enigszins wankel op de benen, zwijgend door de straten van het dorp, op zoek naar een kroeg met wellicht een kleine kaart om iets te eten. Ineens draaide Wiener zijn hoofd woest naar mij om en sprak: ‘En meneer, mag ik u nu eens wat zeggen? Ik loerde niet naar de meisjes in de klas. De dames staarden naar mij!’

Wiener en Waterdrinker - ze zullen als auteurs van debacledebuten en ex-verdachten tot in lengte van dagen samen moeten optrekken in strafrechtelijke leerboeken, voetnoten bij arresten en in collegedictaten. Als zaaiers van liefde en oogsters van haat. Weet u soms wat het is?

Ach, misschien heeft het ook allemaal wel gewoon te maken met Zandvoort, dat zevenhonderd jaar oude gemolde dorp in de duinen, waar inmiddels de geest van mijn vader rondwaart tussen die van de andere mensen die mij intens dierbaar waren. Voor hun heil brand ik elke week in het orthodoxe kerkje hier op de hoek bij mij in Moskou een kaarsje, terugverlangend naar de warme zomers uit mijn jeugd die nooit meer terugkomen, en onderwijl denkend: ‘Zou het ooit nog goed komen?’

Als het zover is, hoort u het van me.