Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 24]

Eindspel
door Bas van Putten

verteller:

‘Denkend aan de dood, denk ik aan Slauerhoff: “Wanneer men even gemakkelijk als de liefde de dood door de gedachte eraan kon oproepen, dan zouden elke nacht velen blijven liggen om nooit meer op te staan.” De woorden staan in Het Verboden Rijk. Hoe goed dat boek is, weet ik niet, maar de gedachte heeft grandeur. De zin heb ik onthouden.

Nu moet ik zeggen hoe ik denk over de dood. Dat doe ik vaak en altijd kom ik in gedachten uit bij het vertrouwen dat de dood is als een bewuste overgave van het leven aan de wil het op te geven. Dat komt omdat ik wil geloven dat het leven sterker is. Zoals ik het van mijn geloof moet zien, is doodswil levenskracht en dat lijkt logisch. Alleen het leven zou de dood kunnen bezweren. De dood is immers dood, en dood heeft niets te willen. De dood, die komt en gaat, maar niet met voorbedachten rade. De dood waait willekeurig als de wind in alle richtingen. Tenzij wij anders konden willen, zegt Slauerhoff ons dromend voor. Als we hem konden oproepen. Kunnen we dat?

Als voorbeeld dient een interessant verhaal over de dood van een vergeten Nederlandse dirigent. Tijdens een repetitie, op het programma staat de Eerste Symfonie van Brahms, maant hij tot stilte om zijn eerste hoboïst een pluim te geven. Je probeert je voor te stellen hoe dat toen in het Concertgebouw moet zijn gegaan. Het is eind jaren vijftig. De schone schijn toont ons het beeld dat mensen uit die tijd zich graag herinneren. De maestro, type herenboer, lijkt met landelijk gezag nog kalm de baas. Zijn orkest betoont zich dienstbaar; hij kan nog rekenen op dankbaarheid. En zie, hij maakt geen misbruik van zijn macht. Hij gaat er uit menslievendheid eens goed voor zitten en kijkt zo stralend als hij met zijn lieve, dorpse ogen kan, de uitverkoren speler aan. Hij zucht nadrukkelijk: als je die solo nog eens zo speelt, dan blijf ik erin.

Dit is een zin waarvan je weet dat hij je nooit meer los zal laten. Maar hoe kijkt de dirigent, als hij hem zegt? Wat is het dat we in zijn ogen kunnen lezen? Misschien een onvoorstelbaar drama. Vermoedelijk spreekt hij de waarheid. Hij maakt de waarheid zelfs groter om zijn manschappen ervan te overtuigen dat in de muziek de deugd nog wordt beloond. Maar hij hoedt zich ervoor de waarheid zo groot te laten worden dat hij topzwaar kantelt, zodat alsnog de leugen zichtbaar wordt die hij met de waarheid camoufleert: dat zijn eerbied voor de muziek geldt en de mensen.

Nee, zijn lof is zelfverdediging. Een maestro in het kielzog van de oorlog loopt op eieren. Heeft zich te wapenen tegen een dichtheid van verzet van honderd man, bezeten van een door de nazi's opgepookte achterdocht tegen het krabben en het aaien van de macht. Die argwaan is nog vers, wat voor een dirigent als onze man niet ongevaarlijk is; hij is die macht. Hoe zuiver was hij in de oorlog en, omdat van vragen altijd nieuwe vragen komen, hoe zuiver kunnen mensen zijn? Vandaar dat hij als leider van het peloton vandaag niet falen mag, al kan van opstand in het eensgezind herboren Nederland van toen natuurlijk nog geen sprake zijn, en heeft hij rationeel gesproken niets te vrezen.

Het staat wel vast dat hij zich in de bedoelde periode min of meer beschaafd gedragen heeft. Tweemaal in Dresden opgetreden in een kwalijk jaar, 1941, het kan echt erger. En aan de andere kant van de balans heerst ter vergoelijking het goede. In no-

[p. 25]

vember '40 heeft hij nog bezorgd gepoogd Seyss-Inquart aan de telefoon te krijgen om te vragen wat er met de joodse musici gebeuren zou; concerten in het Duitse Rijk geweigerd. Mooi genoeg - maar je moet sterk zijn om het van jezelf zo zorgeloos te durven weten.

Vergeet ook niet zijn eer. Een man heeft altijd schuld, oorlog of geen oorlog. Altijd wordt de schuld gezien door anderen, die bij de aanblik van een schuld zichzelf zo makkelijk hun eigen schuld vergeven. En schuld wordt zwaarder met de jaren. Dat weet een musicus, wiens opdracht is te zien en horen wat verzwegen wordt of langs omwegen wordt gesuggereerd met muzische verwijzing, de geheimen van de psyche. Hoe verhoudt zich in zijn eigen ogen, hier en nu, zijn zelfbewustzijn tot de tactische verlegenheid die voor honderd man aanvaardbaar maken moet dat hij en hij alleen het laatste woord mag krijgen? Hoe moet hij kijken? Wat moet hij doen, nadat het compliment is uitgesproken? En hoeveel tijd mag rusten tussen de intieme streling van de lof en het gebaar dat de gedwongen afstand tussen macht en massa weer herstelt?

Dat kan ons de ontknoping van de scène leren.

Kijk, de meester houdt het kort. De mannen van die tijd zijn sober in hun uitingen van liefde. Ook dat is een boodschap: nuchterheid. Hij schraapt met goedgeplaatste laconieke ondertoon de keel, ten teken dat hij niet alleen zichzelf maar ook zijn troepen wil verlossen van een zeurende verlegenheid. Hij roept zijn mannen lachend tot de orde: heren, aan het werk. En achter werk staat dan van opluchting een heel zwak uitroepteken, weggemoffeld met de onderdrukte nood van iemand aan wie tegen wil en dank de leidersrol is toebedeeld.

Als hij die uiterlijke achteloosheid aan de greep van zijn verdriet heeft weten te onttrekken, is hij echt een harde. Of loopt hij soms zo angstaanjagend op zijn tenen dat hij, lood geworden, met zijn rug tegen de muur er dwars doorheen valt? En kan het zijn dat hij zich bij het vallen van verstandsverbijstering heel even vrij waant, voor hij op de grond te pletter slaat? Dan moet het zijn op dit benauwende bevrijde ogenblik van vallen dat hij zegt: heren, aan het werk. Dat heldendom ook steeds van mannen; altijd op de vlucht.

Men neemt de instrumenten weer ter hand en alles wat men daar in het Amsterdams Concertgebouw kan zien en horen, luistert vanaf dit moment zeer nauw, dat kan ook die benauwende, voor al het wezenlijke wegkijkende kunst van Brahms niet meer verhullen. Dit lijkt muziek, maar is veranderd in iets anders. Het is een taal in psychogrammen, belast met de gedachten van de mensen die daar spelen. Overal is trots en overal is schaamte dat men zich, als volwassene, door een man op een verhoging als een kind heeft laten prijzen. De man op de verhoging weet wat daar gedacht wordt en dat het ogenblik waarop al deze gedachten zullen exploderen niet ver weg kan zijn. Hoe te ontsnappen? Met actie - daad genoemd.

Men - en men, dat was toen iedereen - begint gesticht opnieuw; het Concertgebouworkest heft beschroomd en opgetogen van de lieve vrede aan met matglanzende septembertinten van het koper en de strijkers, een geluid als late rode konen om een dubbelzinnig compliment. De hoboïst giert dat godvergeten thema nog eens lyrisch van de gêne boven alles uit en zie, de maestro blijft zo dood als dood kan zijn. Het hart. Hij had het aan zijn hart. Maar waarom dan wel dat hart? Omdat het niet meer wilde. Hij had het wel gezien. Het ging niet meer. Het was mooi geweest, draaglijk mooi dat op een dag ondraaglijk wordt van draaglijkheid, nooit mooi genoeg. Dat moet de echte reden zijn geweest, zegt mijn geloof. Een psycholoog zou zeggen: zelfmoord in vermomming. Hij dacht aan de dood en riep hem aan om ervan af te zijn. Dat kan, wanneer de wereld kunst is.

[p. 26]

De kunst is machtig. Als je toch daaraan denkt, hoe sterk, dan zouden je de tranen in de ogen kunnen schieten. De kunst kan mensen mateloos belangrijk maken en verpulveren. Zeg niet dat deze opvatting romantisch is. Het is, zoals het is.

Van dit verhaal zouden niet alleen dirigenten kunnen leren dat ze, indien hun leven hun tenminste dierbaar is, moeten zwijgen over schoonheid die alleen in noten uitgedrukt zó spreken kan dat wij, de luisteraars, het als we konden, zouden navertellen. In de taal van het verlangen, hoe onmachtig ook in woorden, lijkt naar de letter van de anekdote onze wil nog altijd wet; de dood heeft blijkbaar scherpe oren. Daarnaast zou de geschiedenis van onze dirigent zijn dienst kunnen bewijzen als parabel van de macht. Van alle macht - de onverwerkte, de onverdiende en de onverhoopte - ook hier stuit onze anekdote steeds weer op het vraagstuk van de dood als aangelegenheid van laatste wilsbeschikking.

Is het verkeerd te denken dat de dirigent die wij ons hier verzinnen, in herinnering bezwijken moest aan de bizarre rol die hij te spelen had, die van de onaantastbare bezieler van het ongerichte dat een leger zonder generaals nu eenmaal is, al noemt het zich Concertgebouworkest of Ajax? Natuurlijk, zegt de macht. Het was uit slapheid dat hij viel; hij was niet sterk genoeg. Hij liet zich overweldigen. Nooit zullen zwakkelingen inzien wat het is met macht. De zwakke denkt: wat moet je hard en sterk zijn om de dingen, ook de leugens die noodzakelijk zijn, zo te zeggen dat ze klinken als de waarheid. Dus faalt hij. De macht zegt: kijk, wij lachen om die onmacht.

Maar dat is grootspraak. Macht is alles waar een mens tot in de eeuwigheid fataal aan lijden zal, ongeacht zijn status of positie. Hij lijdt, soms gelijktijdig, aan zijn macht en aan zijn onmacht; hij ziet, hoe beide aan elkaar geketend zijn. Misschien zou, als we konden, te bewijzen zijn dat voor de pijn die met dit lijden is verbonden in het leven geen genezing is; hij heeft geen baat bij machtsgreep of bij abstinentie. Men slaat de hand niet aan zichzelf. Een waardig man kan niet zijn eigen beul zijn. Men moet hem eervol kunnen wenken, als een ober. Er is hier geen beschaafde oplossing. Terwijl voor bijna alle overige nood tenminste de suggestie is van leniging. Voor de hongerenden is er brood, voor ongeneeslijk zieken met hun pijnen de belofte van verlossing in de dood, die dan bij leven al een troost is. Macht daarentegen blijft een straf die zonder aanzien des persoons wordt opgelegd aan alle mensen, levenslang.

Dan zou het kunnen komen dat men wil, wat ons verboden is te willen: het voorgoed vergeten in de dood. Dan vraagt men hem te komen met het tedere, uitdagende van minnaars die uit vrije wil bereid zijn zich te offeren aan het beliefde. Maar het is ons niet gegeven de dood zo aan te roepen. Wij hebben niet de moed en niet die macht. Wij zijn gevangen in het leven, dat veel sterker is.

Het misverstand is om te denken dat wij zelf het leven leiden, terwijl het ons leidt. Daarom had Slauerhoff gelijk met zijn geslepen voorbehoud dat men, wanneer men kunnen zou, massaal de doodswens zou vervullen. De analyse van de anekdote is dus fictie. Wat men ook mag zeggen - men.’