Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 18]

Schröders stagnatie
De Duitse crisis bedreigt Europa
door Willem Wansink

Net als miljoenen Duitsers heeft Gerhard Fritz Kurt Schröder een afkeer van oorlog. Dat komt omdat hij zelf een oorlogskind is. Hij werd geboren op 7 april 1944, toen het bommen regende en bittere armoe troef was, in het dorp Mossenberg dat tegenwoordig in Noordrijn-Westfalen ligt. Drie dagen later sneuvelde zijn vader als Duitse frontsoldaat in Roemenië. Later stierf zijn stiefvader aan tbc. In de jaren na de oorlog had zijn moeder (die hij nog steeds liefkozend ‘leeuwin’ noemt) vijf schoonmaakbaantjes tegelijkertijd om haar vijf kinderen te voeden.

Steevast wijzen de biografen van de kanselier op zijn eenvoudige afkomst, het leven als zwoegende voetballer, zijn werk in een porseleinwinkel, de studie tot meester in de rechten, zijn bezigheden als half-marxistisch advocaat (onder meer van raf-terrorist Horst Mahler) en zijn ambities als jong politicus in de provincie. Want Schröder is een Aufsteiger, een sociale klimmer die volhardend te werk gaat. Hij put zijn inspiratie uit zijn achtergrond en de ervaringen van zijn jeugd. Hij is het symbool van een generatie, de Achtundsechziger, die het nie wieder Krieg tot adagium maakte en uiteindelijk met de rood-groene coalitie in Berlijn aan de macht gekomen is.

Schröder is eveneens een Dickkopf, een eigenzinnig figuur. Vasthoudend en koppig; wanneer hij ergens zijn zinnen op heeft gezet, laat hij niet gauw los. Dat blijkt uit zijn opstelling tegenover de Verenigde Staten in de Irak-crisis. Terwijl Frankrijk zich plots heeft opgeworpen als spreekbuis en gevierd aanvoerder van de anti-oorlogslanden, lijkt Duitsland door de afwijzende houding tegen gewapende interventie in een soort internationaal isolement te zijn gekozen, maar dat deert Schröder ogenschijnlijk niet. Misschien omdat het hem electoraal geen windeieren legt. Waarschijnlijk omdat hij ervan overtuigd is dat hij het gelijk aan zijn kant heeft. Toch is het niet onbegrijpelijk dat zijn tegenstanders hem verwijten zich in het nieuwe Kanzleramt als in een schuttersputje te hebben ingegraven. De tegendraadse troubadour Wolf Biermann beschuldigde Schröder zelfs onomwonden van ‘nationaal-pacifisme’.

Die kritiek is niet te horen uit de mond van de meeste Duitse schrijvers en intellectuelen. Zij zijn de afgelopen maanden ijlings achter hun kanselier gaan staan. Zo sprongen Günter Grass, Martin Walser en Ingo Schulze publiekelijk voor Schröder in de bres. Ze stelden petities op, schreven open brieven en hielden vlammende betogen. Zelfs conservatieve media als het dagblad die Welt werden benut om adhesiebetuigingen te publiceren. Schröder kon de steun goed gebruiken, want de sociaal-democratische bondskanselier die onlangs aan zijn tweede ambtstermijn begon en sinds viereneenhalf jaar in Berlijn regeert, heeft zich danig in de nesten gewerkt. Misschien niet eens zozeer door openlijk afstand te nemen van de Amerikaanse oorlogsplannen tegen Irak, maar wel vanwege de chaos die dit tot gevolg had in de Europese Unie en de Navo. En vooral vanwege het feit dat zijn regering in de tussentijd de greep op de Duitse economie volkomen kwijt is geraakt.

Wat betreft Irak is de houding van Schröder begrijpelijk. Tenslotte wil de meerderheid van de Duitse bevolking niets van een oorlog weten. Twee wereldoorlogen in een eeuw is genoeg. Met vredesoperaties in zowel de Balkan als Afghanistan en 10.000 Duitse soldaten in het buitenland is de grens bereikt die publiekelijk verdedigbaar wordt geacht. En Schröder weet als geen andere politicus wat zijn Duitsers willen. Niet pas bij de Bondsdagverkiezingen van afgelopen herfst toonde hij zich de betere populist dan zijn politieke opponenten. Doordat hij zich om electorale redenen al vroeg vastlegde op een pacifistische koers, kreeg hij de vrouwen, de Oost-Duitsers en de Turkse gemeenschap achter zich en kon hij zijn christen-democratische uitdager Edmund Stoiber verslaan. Weliswaar met een mini-

[p. 19]

male voorsprong van 6000 stemmen, maar George W. Bush deed het twee jaar eerder in Florida niet veel beter.

Het buitenlandse beleid, waarmee Schröder sindsdien zowel de toekomst van de Europese Unie, de navo als de relatie met Washington op het spel heeft gezet, mag buiten Duitsland vragen oproepen, in eigen land stuit het veelal op instemming. Behalve bij de oppositionele cdu/csu, die hem bij monde van buitenlandwoordvoerder Wolfgang Schäuble verwijt Duitsland uitgeleverd te hebben aan Frankrijk en een diepe kloof met de Verenigde Staten te hebben geschapen. Daarmee is, stipuleerde Schäuble bijvoorbeeld tijdens een bijeenkomst van de Bertelsmann Stiftung, begin maart in Zuid-Duitsland, noch het Duitse belang gediend, noch dat van de EU, laat staan van de nieuwe leden die in 2004 willen toetreden tot de Unie.

Optimisten gaan ervan uit dat het uiteindelijk wel losloopt met de trans-Atlantische betrekkingen. Zodra de oorlog tegen Irak achter de rug is, zijn Washington, Berlijn en Parijs vanzelf weer op elkaar aangewezen. Daarvoor is de internationale economische en politieke onderlinge afhankelijkheid te groot. Pessimisten menen, dat er een blijvende verwijdering tussen de VS en Europa is ontstaan die grote gevolgen heeft voor de economische voorspoed in het Westen en de door de VS gedomineerde mondialisering. Een terugtrekking van Amerikaans kapitaal in Duitsland wordt niet uitgesloten geacht. Realisten daarentegen tellen hun knopen. Zij beweren, dat elke relatie aan spanning onderhevig is en een krachtig weerwoord onder vrienden altijd mogelijk moet zijn.

Dit neemt niet weg dat Duitsland zich momenteel in een diepe crisis bevindt. Binnenlands gaat het erbarmelijk. De conjunctuur beweegt zich opnieuw bergafwaarts, er dreigt een tweede recessie binnen twee jaar (de gevreesde ‘double dip’). De Duitse auto-industrie, de motor van de economie, ziet zijn afzetten teruglopen. Zelfs bij Volkswagen, de grootste autobouwer ter wereld, daalde de winst in 2002 met 12 procent. Ondernemers tonen weinig animo om te investeren, de afwachtende houding bij de consument begint zijn sporen na te laten.

En bovenal begint de afwachtende houding van Schröder pijnlijk te worden. Het afgelopen jaar groeide de Duitse economie in het geheel niet. Internationale economische en financiële organisaties tonen openlijk hun ongeduld over het uitblijven van maatregelen die zij al enige jaren als oplossing aanbieden: het dereguleren van de arbeidsmarkt en het bezuinigen op de sociale zekerheid.

Ook Nederland krijgt zijn trekken thuis van de stagnatie van de Duitse economie. Afgelopen jaar zakte de Nederlandse export naar Duitsland met bijna zeven procent tot 57,5 miljard euro, terwijl in 2000 nog een stijging van 21 procent werd geregistreerd. De import daalde in 2002 naar bijna 40 miljard euro. Ooit bedroeg de in- en uitvoer van en naar de Bondsrepubliek een kwart van de totale Nederlandse handel met het buitenland. Dat is verleden tijd; de Duitse import bedraagt thans nog geen 17 procent. Het afgelopen jaar, tot en met november 2002, nam de uitvoer naar de economisch belangrijke deelstaat Beieren met liefst 15,2 procent af. Alleen omdat Nederlanders vanwege een tijdelijk belastingvoordeel nog snel even meer dure Beierse auto's kochten, steeg de import volgens de voorlopige handelscijfers voor 2002 tegen de trend in met 8,4 procent.

De vraag is welke maatregelen Den Haag in petto heeft om het tij te keren. Het probleem is dat de politieke en diplomatieke contacten met Berlijn tot een absoluut minimum zijn beperkt vanwege het chaotische laatste jaar, de twee parlementsverkiezingen op rij en de langzame formatie. Premier Balkenende mag van veel markten thuis willen zijn, de directe band tussen Wim Kok en partijgenoot Gerhard Schröder ontbreekt bij de huidige regering ten enenmale.

Toch is het tijd voor maatregelen B vooral in Berlijn. De economische balans in Duitsland is desastreus. De internethausse heeft vele bedrijven het faillissement ingedreven en miljoenen kleine beleggers zwaar gedupeerd. Deutsche Telekom boekte zojuist een verlies van 24,6 miljard euro (een Europees record). Banken durven geen enkel risico meer te nemen, de Duitse staat stapelt schuld op schuld en het begrotingstekort overschrijdt ook dit jaar vermoedelijk de Europese drie-procentsnorm. De werkloosheid is gestegen naar 4,7 miljoen personen ofwel 11 procent van de beroepsbevolking. Indien de verborgen werkloosheid en de vele tijdelijke Duitse Melkert-banen (ABM-Stellen) worden meegerekend, staan ruim zeven miljoen Duitsers buitenspel. Twintig procent van de Oost-Duitse beroepsbevolking -

[p. 20]

tegen negen procent in het Westen - heeft geen baan. Afgezet tegen de bevolkingsdichtheid betekent dit, dat veertig procent van alle geregistreerde werklozen uit het oosten komt. Dat kan geen enkele staat blijvend betalen.

Het Duitse model is allang geen voorbeeld meer; een realistische strategie om het oosten uit het economisch moeras te trekken is er niet. Omdat alleen al de Duitse gemeenten een gezamenlijke schuldenberg hebben opgebouwd van omstreeks 50 miljard euro, waart inmiddels het spook van de publieke armoede door het land. Daar komt bij dat de lokale overheden binnen het sociale zekerheidsstelsel de grootste uitkeringslasten dragen. Aangezien veelal de bodem van de schatkist is bereikt, worden overal in het land openbare zwembaden gesloten, sportcomplexen verkocht, regionale busbedrijven geprivatiseerd en wordt het onderhoud van schoolgebouwen uitgesteld. Zo steekt de publieke armoede overal de kop op in wat eens het rijkste land van de Europese Unie was.

Koploper in Duitsland wat betreft privatisering en publieke armoede is Berlijn. Dat komt doordat de Duitse hoofdstad min of meer bankroet is. Veel tafelzilver is reeds van de hand gedaan. Eerst was de dierentuin in het oosten aan de beurt; die werd al in 1994 verkocht aan de Zoologischer Garten in het westen. Daarna volgden de helft van het gasbedrijf Gasag, het elektriciteitsconcern Bewag en, in 1999, het Berlijnse waterleidingbedrijf. Het onderhoud van de straatlantaarns is uitbesteed. Woningbouwverenigingen staan in de uitverkoop. Eerder dit jaar ketste de verkoop van één corporatie af, omdat het bod van 215 miljoen euro weliswaar marktconform was, maar niet aan de verwachtingen van het stadsbestuur voldeed.

Hoezo booming Berlijn? Heel on-Duits worden reparaties aan het wegdek almaar vaker uitgesteld. Kuilen in stoepen en straten liggen langer open doordat voortdurend gas- en waterleidingen moeten worden gerepareerd. De universiteiten en middelbare scholen hebben geen geld meer om boeken of computers te kopen, laat staan om gebouwen op te knappen. De publieke nood wordt afgewenteld op de burger. De ouderlijke bijdragen voor de lagere en de middelbare scholen gaan drastisch omhoog. Het hoger onderwijs moet opnieuw inleveren, de kaartjes voor de drie beroemde operahuizen worden stukken duurder. Tegelijkertijd probeert spd-burgemeester Klaus Wowereit alweer het volgende gat te dichten door met spoed de aangeslagen Bankgesellschaft Berlin te privatiseren. De vraag begint zich op te werpen of Berlijn op deze wijze überhaupt een aantrekkelijke en representatieve hoofdstad kan blijven.

Met ideologie heeft deze liberaliseringspolitiek weinig te maken. Het is eerder een testimonium paupertatis, een bewijs van onvermogen. Een Armutszeugnis. En wel voor heel Duitsland. Sinds de eenwording met het oosten, in 1990, is elk jaar omgerekend 75 miljard euro naar de nieuwe deelstaten overgeheveld. Al die tijd was bekend dat dit geld bovenal diende voor de financiering van een kostbaar sociaal zekerheids- en pensioenstelsel, waarvoor de arme Ossies in de ddr nooit één D-Mark hadden ingelegd. In zekere zin zijn zowel de eenwording als de politieke stabiliteit van de jaren negentig op de pof gekocht, want zonder alle miljardentransfers had de vroegere cdu-kanselier Helmut Kohl, de koning van de chequeboekdiplomatie, nooit tot 1998 kunnen blijven regeren.

Kohl beweerde dat enkele jaren na de val van de Muur als vanzelf ‘bloeiende landschappen’ zouden ontstaan die een tweede Wirtschaftswunder zouden inluiden. Zijn voorspelling is slechts gedeeltelijk uitgekomen. In de praktijk bleek de theorie van de Oostenrijkse econoom Joseph Schumpeter, waarop Kohl zich baseerde, niet overtuigend genoeg te werken. In de jaren veertig van de vorige eeuw introduceerde Schumpeter het begrip creatieve destructie: schöpferische Zerstörung. Volgens hem is het een essentiële voorwaarde van het kapitalisme dat het oude onophoudelijk wordt vernietigd en tegelijkertijd het nieuwe wordt geschapen. Een permanente revolutie: op de puinhopen van het oosten, zo werd verondersteld, zouden moderne fabrieken worden gebouwd waar de nieuwste machines komen te staan.

Dat gebeurt ook, maar in een hoger tempo dan Schumpeter had verwacht. Oude banen zijn massaal verdwenen, nieuwe banen ontstaan slechts mondjesmaat. De moderne machines zijn er gekomen. Volkswagen, bmw en Porsche hebben prachtige nieuwe fabrieken in de neue Länder neergezet. Maar terwijl een gering aantal winnaars van de Wende in weelde baadt, telt het oosten overwegend verliezers. Wie per trein door

[p. 21]

de vroegere ddr rijdt, komt niet voorbij aan de vergelijking met het arme Italiaanse zuiden, de mezzogiorno B maar dan in de jaren vijftig. In Oost-Duitsland heeft een ongekende industriële kaalslag plaatsgehad. Tussen Bitterfeld en Jena, in de deelstaat Thüringen, volgt de ene lege fabriekshal op de andere omgevallen schoorsteen. Succesvolle Oost-Duitse ondernemingen zijn kleine oases in een woestijn van economische droogte. Talloze Oost-Duitse steden en dorpen zijn leeggelopen bij gebrek aan perspectief voor de arbeidswillige jeugd. De zonderlinge luxe van de periferie: anderhalf miljoen huizen in de vroegere ddr staan leeg.

Viereneenhalf jaar heeft Schröder om de hete brij heen gedraaid en elke wezenlijke hervorming voor zich uit geschoven. Dat is onverantwoord lang. Temeer omdat ieder gerenommeerd Duits economisch instituut, en ook de EU, het imf en de oeso hem jaar in jaar uit ertoe aanspoorden in te grijpen en structurele maatregelen te treffen om de haperende Duitse economie vlot te trekken. Al die tijd wilde Schröder zijn kiezers ontzien. Nu kan hij geen kant meer op.

Wat betreft buitenlandse politiek mag hij de gevierde Duitse Michael zijn die zich aan de Franse Marianne heeft uitgeleverd en het heeft opgenomen tegen de cowboys uit Amerika, wat betreft binnenlandse politiek is zijn imago in razend tempo gekelderd. Zijn persoonlijke populariteit bevindt zich op een historisch dieptepunt: 26 procent. Zijn partij, de spd, doet het met 27 procent amper beter in de peilingen. Intussen blijft Joschka Fischer, de groene minister van Buitenlandse Zaken, met 79 procent onbedreigd de populairste bewindsman van het land en scoort de cdu/csu 49 procent. In Duitsland is dat de absolute meerderheid.

Het is een publiek geheim dat Schröder na zijn herverkiezing doodop was en het bijltje erbij wilde neergooien. Een concreet plan om de economie te herstellen, ontbrak. Pas nadat de kanselier na lang aandringen Wolfgang Clement, de vroegere minister-president van de deelstaat Noordrijn-Westfalen, tot superminister voor Economische Zaken en Werkgelegenheid in zijn tweede kabinet had benoemd, ging het roer om. Halverwege maart was Schröder eindelijk zover dat hij de bevolking met een als ‘bloed-zweet-en-tranen-’rede aangekondigde verklaring in de Bondsdag kon klaarstomen voor het wellicht ingrijpendste hervormings- en disciplineringsprogramma sinds decennia. Daarbij schetste hij de contouren van een anticyclisch investeringsconcept van 15 miljard euro voor de bouwsector en voor armlastige (Oost-Duitse) gemeenten. Maar als het aan Schröder ligt, gaat tegelijkertijd de vanzelfsprekendheid van de allesomvattende sociale zekerheid op de helling. Hij wil dat het ontslagrecht wordt versoepeld, dat werkweigeraars harder worden aangepakt, dat de uitkeringen aan langdurig werklozen dalen en dat zowel het ziektekosten- als het pensioenstelsel worden aangepast aan de eisen van de tijd.

Dat hierbij geheel terloops de criteria van het Europese stabiliteitspact met voeten worden getreden, is Schröder om het even. Niet eerder vocht de kanselier zo hard tegen het gevoel van crisis in zijn land. Gezien de prompte negatieve reacties van zowel de bonden, de werkgevers, de oppositie als de media, is het evenwel de vraag of hij ooit succes zal kunnen boeken.

Toch is dit pas het begin voor Duitsland. Slechts als de factor arbeid substantieel goedkoper wordt, de enorme zwarte economie wordt aangepakt en de welvaartsstaat op termijn de omvang krijgt van een nachtwakersstaat met minimumgaranties in plaats van maximale rechten, kan de gevallen Teutoonse reus overeind komen. Dit zou niet alleen goed zijn voor Duitsland. Het is ook van groot belang voor Nederland, dat op export drijft en met belangstelling zou moeten volgen hoe de Duitsers de buikriem aanhalen. Voor de Europese Unie, die een derde van haar kracht ontleent aan de Duitse economie, zou een echte Duitse perestrojka zelfs een zegen zijn. Want als Schröders wanhoopsactie mislukt, dreigt een heel continent in een economisch en politiek drijfzand vast te raken.