Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 21]

Er is een plek
door Bastiaan Bommeljé

De relatie tussen de dood van de roman en de bloei van de mobiele telefoon zal weinigen zijn ontgaan. Elk verblijf temidden van moderne bellers in een treincoupé, concertzaal of ijssalon is genoeg om te beseffen dat voor de moderne mens de grens tussen openbare ruimte en zijn huiskamer is vervaagd - en daarmee de grens tussen de wereld en het zelf. Meer hoeft men niet te weten: zonder het onderscheid tussen het ik en de ander is de literatuur uiteindelijk gedoemd. De mobiele telefoon heeft een einde gemaakt aan de notie dat de anderen de hel zijn en het ik een onaantastbaar domein, en daarmee is ook een grondslag verdwenen van de beschaving zoals wij die in de vorige eeuw begrepen.

Ik weet niet of dit erg is, maar enigszins jammer blijft het wel. Ik bedoel dat mobiele bellers zo duidelijk aantonen dat het een abuis is te menen dat er vooruitgang schuilt in de opvatting dat intimiteiten openbaar kunstbezit vormen. Als in onze tijd een paradox schuilt, dan is het deze: nimmer tevoren hechtten wij zoveel waarde aan onze eigen persoonlijkheid, en nimmer tevoren hadden wij daarvan zo weinig in voorraad.

Behalve bij mobiele bellers blijkt dit nergens zo pijnlijk duidelijk als op de eigentijdse muziekzenders mtv en The Music Factory. Indien ik socioloog zou zijn - godzijdank ben ik dat niet - zou ik uren achtereen naar deze kanalen kijken om onze tijd in de ogen te staren. Hier blijkt immers in al zijn naakte eenvoud het beschavingsideaal dat wij hebben opgedrongen aan de nieuwe generatie: jezelf zijn zonder een zelf te hebben.

Geen wonder dat de muziek van de privacyloze generatie vrijwel volslagen liedloos is. Housemuziek, techno, dance en zelfs R&B zijn de tonen van een cultuur die wil dat men zijn ik verliest, niet dat men het koestert in het privé-domein als de enige plek waar de rest van de wereld niet bij kan. De essentie van een lied - een dionysische hymne, een Byzantijnse kerkzang, een chanson, een cantate, een song - is juist dat het bezit wordt van het ik, of men nu kan zingen of niet, neen sterker: of men dat lied nu zingt of niet. Een lied dat men beluistert, nestelt zich als afgerond geheel in de hersens en wordt onvervreemdbaar deel van het zelf. Is een lied opgenomen in het ik, dan zijn twee tonen genoeg om dat geheel te voorschijn te toveren, tot in het einde der dagen. Een lied is een persoonlijk mnemotechnisch wonder, een muzikale instantkoppeling tussen het zelf en wat Karl Popper noemt Wereld iii: het tijdloze domein van de menselijke scheppingen en gedachten. Daarmee bevestigt het tegelijk de scheiding en de relatie tussen het ik en de wereld, tussen privé en publiek, tussen Ego en Id.

Trendy muziek daarentegen is kort gezegd bonk-bonk-bonk: met z'n tachtigduizenden tegelijk op Dance Valley in een ik-loze trance opgaan. Niks nestelt zich ergens. Als de muziek ophoudt, is het weg. De enige remedie is meer van hetzelfde liedloze bonk-bonk-bonk. Geen mnemotechnische wonderen te bekennen op Dance Valley, laat staan een scheiding van Ego en Id. Geen wonder dat housemuziek met name bijzonder populair is onder extreem rechtse jongeren: dit zijn de tonen van de volkomen depersonalisatie, een eigentijdse variant van de onderwerping aan de massa. De menselijke, al te menselijke strijd tegen de eenzaamheid wordt door bonk-bonk-bonk niet verzacht door de incorporatie van muziek in het privé-domein, maar van het privé-domein in de muziek.

Nu weet ik wel dat de nieuwe muzikale vormen sedert mensenheugenis zijn bekritiseerd door ouderen, en dat het gevaar ridicuul te klinken zeer reëel is sedert alle waarschuwingen voor de verloederende invloed van melodische noviteiten die onder meer Bach, Stravinsky en Elvis Presley introduceerden. Toch ligt het in dit geval anders. Onze samenleving aanbidt jeugdigheid als haar mammon, en bij middelbare babyboomers zit geen angst zo diep als de paniek om niet hip te zijn. Dit is de reden dat niet langer afwijzende kritiek de maatschappelijke reflex is op nieuwe muziek, maar onmiddellijke culturele goedkeuring. Zie hoe liefkozend de media - die leven in een permanente staat van hysterie om trendy te zijn - steevast berichten over The Love

[p. 22]

Parade, Dance Parade en andere evenementen waar het eigentijdse bonk-bonk-bonk de depersonalisatie van onze tijd op volle sterkte begeleidt. Wie een minder zonnig wereldbeeld heeft dan ik, zou kunnen menen dat hieruit blijkt dat niet zozeer de multinationals maar onze cultuur zelf hunkert naar gelijkschakeling, maar dan van hippe en eeuwig jeugdige snit.

Gelukkig denk ik dat niet. Ik beklaag jongeren slechts dat zij het zonder lied moeten stellen. Wij hebben hun beroofd van hun onschuld, van onderwijs op enig niveau, van de kans te rebelleren tegen de oudere generatie - en nu ook al van het lied. Natuurlijk lukt dit niet voetstoots, en onder de jeugd zijn min of meer Nederlandstalige songs van Acda en de Munnik, De Kast, Guus Mevis & Vagant en andere traditionele liedjesgroepen behoorlijk populair. Maar de grens tussen het zelf en de wereld is geslecht, en zulks betekent dat dit achterhoedegevechten zijn. Natuurlijk is de hoop nog niet geheel vervlogen dat er ooit nog een lied wordt gemaakt dat het ik als onneembaar territorium bezingt - beter nog: waarin het ik het zelf toezingt. Zo'n lied zou onmiddellijk mijn lied worden.

Vooralsnog zou ik misschien toekunnen met een song als ‘Foolin' Myself’ van Billy Holiday en Lester Young, of met ‘That's Life’, in 1964 geschreven door Dean Kay en Kelly Gordon, beroemd gemaakt door Frank Sinatra in 1966, en nadien opgenomen door onder meer Aretha Franklin, James Brown, Van Morrison en recentelijk nog tieneridool Robbie Williams. Dit laatste lied heeft als eerste couplet weinig minder dan een wijsgerige en morele plaatsbepaling die het ik tegenover het zelf aflegt:

That's life (that 's life), that's what all the people say
You're ridin' high in April, shot down in May
But I know I'm gonna change that tune
When I'm back on top, back on top in June

Dit is de onbreekbare wil getoonzet, het individualistisch optimisme van de Amerikaanse poëzie à la Longfellow in liedvorm, opstandigheid gepaard aan levenswijsheid, de frontier-mentaliteit in een akkoordenschema. Dit lied gaat kortom over het ik dat zich verzet tegen de wereld, niet erin opgaat noch ervoor capituleert, maar zichzelf aanspoort tot wederopstanding vanuit een besef dat het zelf een levensweg dient te zoeken tussen hybris en realiteitszin.

Nu ja, ‘That's Life’ is dat alles bijna. Er is een aardig kalendarisch contrast met The Waste Land van T.S. Eliot (‘April is the cruelest month’), maar melodisch gezien raakt de song na het eerste couplet de weg kwijt in een wat amorfe brug, en behalve de melodie eindigt ook de tekst in mineur:

But if there's nothin' shakin' come this here July
I'm gonna roll myself up in a big ball a-and die

Dit lied is het dus niet helemaal. Ik ben immers geenszins van plan mijzelf mnemotechnisch eigen te maken dat ik mezelf moet oprollen tot een bal, laat staan dat ik reeds na vier lentemaanden de hoop dien op te geven dat er geen wending ten goede mogelijk is in de herfst.

Derhalve moet een ander lied mijn lied zijn. Het duurt slechts 1 minuut en 47 seconden, het is bijna dertig jaar oud en pas na verloop van tijd ontdekt als een meesterwerkje, maar het biedt een tijdloze ode aan het privé-domein waarin het ik levenslang toevlucht kan zoeken. Ik heb het over ‘There's A Place’, het voorlaatste nummer op de eerste Beatles-lp Please Please Me uit maart 1963.

Wellicht is de tekst van deze vroege Lennon-McCartney-compositie (van de hand van John Lennon) geïnspireerd door Leonard Bernsteins ‘There's A Place For Us’, maar dat is een traditioneel liefdesliedje, en in deze song gaat het om iets geheel anders. Dit is een Declaratie van Persoonlijke Onafhankelijkheid, een manifest van individualiteit als condition humaine, een rock-'n-roll Verklaring van de Rechten van het Ik in een vijandige wereld. Uiteraard zijn dit thans gemeenplaatsen geworden, maar wat mijn lied onderscheidt van al die andere muzikale declaraties, manifesten en verklaringen is het diepe besef van ambivalentie. Zowel de muziek als de woorden van ‘There's A Place’ worden beheerst door een spanning tussen trots en tragedie, tussen eigenzinnigheid en eenzaamheid, tussen verlangen en onzekerheid. Ambiguïteit is kortom de toonsoort waarin dit lied klinkt.

Ian MacDonald heeft ‘There's A Place’ in zijn Revolution in the Head; The Beatles' Records and the Sixties (1997²) ‘a minor milestone in the emergence of the new youth culture’ genoemd, terwijl Tim Riley in zijn Tell Me Why; A Beatles Commentary (1988) opmerkt dat zelfs als The Beatles nooit iets anders zouden hebben opge-

[p. 23]

nomen dan dit lied, ‘they would have secured themselves a place in pop history’. Dat moge zo zijn, maar zover was het nog niet op 11 februari 1963, om 10 uur 's ochtends, toen The Beatles in de emi-studio aan Abbey Road nr. 3 begonnen aan wat wel de 585 meest productieve minuten in de geschiedenis van de muziek zijn genoemd. Dit was de dag dat hun eerste langspeelplaat zou worden opgenomen (inderdaad, in één dag), en ‘There's A Place’ was het eerste lied dat op de rol stond.

Vanwege het vroege uur is dit dan ook het lied bij uitstek op de lp waarop goed te horen is dat Lennon die dag zwaar verkouden was. De opnamebanden die bewaard zijn gebleven bewijzen dat het arrangement van het lied nog tijdens de opnames werd aangepast. Het resultaat (take 10) biedt een typische Beatles-aanpak, die de spanning in de tekst in melodie en harmonie onderstreept.

Er is de afgesneden opmaat van een gitaarakkoord (door de 19-jarige George Harrison blijkbaar tijdens de opnamesessie uitgedacht, wellicht in navolging van dezelfde aanpak bij de precies een maand eerder uitgebrachte single ‘Please Please Me’, en later uiteraard beroemd geworden door de opmaat van ‘A Hard Day's Night’). Deze wordt doorsneden door de harmonica van Len-

[p. 24]

non in een ongemakkelijk intro van vijf maten vol opgekropte spanning. Vervolgens wordt het opmerkelijk korte A-B-A schema van het lied afgewerkt met opgejaagde twee- en driestemmige vocalen (ik houd vol dat The Beatles in feite een close-harmony groep waren met elektrische gitaren), de zeer korte drum fills van Ringo Starr (die linkshandig is waardoor zijn drumwerk ‘andersom’ loopt dan gebruikelijk), en de melodische bas-lijnen, die zo kenmerkend zijn voor Paul McCartney, maar destijds vanwege de primitieve afspeelapparatuur aanzienlijk werd onderdrukt door de opnametechnici (anders zou de naald uit de groeven van de plaat springen). De ambiguïteit van het geheel wordt vergroot doordat bepaalde akkoorden niet worden gespeeld, maar slechts worden geïmpliceerd door de context van de melodie.

Zoals gebruikelijk in het gehele oeuvre van de Beatles is er in ‘There's A Place’ sprake van allerlei ongebruikelijke opeenvolgingen van akkoorden en voor die tijd merkwaardige harmonieën. Dit geldt bijvoorbeeld voor de laatste maten voor de fade out waarin de vocale en de instrumentale partij zich beide antifonisch presenteren, ongetwijfeld om het paradoxale karakter van het lied te onderstrepen.

Uiteraard werd het lied live gezongen tijdens de opname (alleen de harmonica werd later toegevoegd). Gelukkig was de tekst niet al te moeilijk, want wat uit de pen vloeide van de 22-jarige Lennon mag alleszins een toppunt van minimalistische pop-poëzie heten.

There is a place
where I can go
when I feel low
when I feel blue

Na deze door Lennon zo geliefde ‘blue note’ blijkt onmiddellijk (in een up-tempo tweede couplet) welke die plek is waar het ik zijn toevlucht kan zoeken.

And it's my mind
and there's no time
When I'm alone

Hier wordt de intrigerende relatie gelegd tussen de veiligheid van het eigen zelf, de heilzame tijdloosheid die daar vertroosting biedt en de existentiële eenzaamheid die daar tegelijk onontkoombaar het ik teistert. Dit is een onoplosbaar probleem dat uiteraard al gauw leidt tot gedachten aan verloren liefdes in de echte wereld.

I think of you
the things you do
Go round my head
the things you've said
Like I love only you

Desalniettemin biedt het privé-domein althans de kans op verlossing en zelfbevrijding, hoewel het ik z'n best moet doen zichzelf daarvan te overtuigen, en het menselijk levenslot nu eenmaal is dat dit nimmer helemaal lukt en de vraagtekens altijd zullen blijven hangen.

In my mind there's no sorrow
Don't you know that it's so?
There'll be no sad tomorrow
Don't you know that it's so?

Waarna een herhaling in schijnbaar nog hoger tempo van de eerste twee coupletten volgt, als ware het om de urgentie van het nijpende dilemma te onderstrepen: moet men kiezen voor verdrietloze eenzaamheid in het zelf of voor eenzaamheidloos verdriet in de wereld, en waar staat de mens tussen tijdloosheid en eindigheid?

Het zijn thema's die ook in de cantates van Bach klinken, en in liederen van Schubert, en in chansons van George Brassens, en in de tragoúdia van Níkos Papázoglou, maar nergens zo schrijnend en kaal en bondig als in mijn lied.

Het aardige is dat The Beatles ‘There's A Place’ weliswaar als eerste nummer opnamen ten behoeve van hun lp, maar als voorlaatste nummer daarop plaatsten, vlak vóór het antwoord dat zij zelf gaven op de door hen opgeworpen problematiek. Dat antwoord luidde ‘Twist and Shout’, hun precies tien uur later in één keer opgenomen briljante heavy beat-vertolking van een los-swingend feestnummer van The Isley Brothers uit Cincinati. De combinatie van de twee nummers maakt de boodschap van ‘There's A Place’ een stuk duidelijker. Vrij vertaald luidt die: besef het onderscheid tussen Ego en Id, bescherm je privé-domein, maar leef in de wereld. Maak een meesterwerk en gebruik geen mobiele telefoon in het openbaar.

Niet slecht voor een lied van 1 minuut en 47 seconden.