Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 38]

Een huishoudboekje met rozijnen
Dirkje Kuik

1. Het kerkhof van Parma

De schrijver Crone liet ons twee verhalen na, die uiteindelijk zijn bescheiden oeuvre bepalen. Welke dat precies zijn zoekt een lezer die belangstelling heeft voor zijn werk zelf maar uit, misschien komt hij dan terecht op de Noordpool als ik op de Zuidpool zit.

Het zijn, de verhalen, pendanten zoals de twee Van Scorel-schilderijen in het Utrechts Centraal Museum, die de schenkers van een drieluik voorstellen, een man en een vrouw. Ze spelen in de crisistijd van de jaren dertig en tekenen het leven van twee mensen, hun kleine burgerdroom en de vernietiging daarvan door miezerigheid en benepenheid. Op de achtergrond staat nog het noodlot dat ieders leven bepaalt, doorkruist, het niet te ontlopen kerkhof.

Het ene verhaal is geschreven uit het gezichtspunt van een man, het andere gaat over het kapotte leven van een vrouw. Bij het lot van de laatste voel ik me het meest betrokken, die stukgelopen droom raakt me het scherpst.

In de levensgeschiedenis van ‘Lieve Leentje’ speelt meen ik een huishoudboekje een belangrijke partij. Het is het symbool van de schrale geesteloze rekenmachine, waarin haar huwelijksleven verzandde, op een wijze zoals ze zich dat als jonge vrouw met de haar eigen verwachtingen niet had kunnen indenken.

Tussen twee bladzijden van dat boekje kleven een paar krenten. Ik heb als kind eveneens met zo'n kruideniersboekje kennis gemaakt, zij het op een afstand.

Halverwege de Herenstraat, voor de oorlog in Utrecht een deftige straat met pleisterhuizen, het is trouwens nog steeds een mooie straat, bevond zich een kruidenierswinkel, en de eigenaar heette Roozen. Een vriendelijke man, hij was wat je noemt een heer in zijn optreden, rustig, beleefd, beschaafd, gedienstig zonder serviel te zijn. Heel de buurt deed in zijn zaak de boodschappen. Dat werd mede aanlokkelijk gemaakt door een uiterst coulant betalingssysteem door de heer Roozen ingevoerd. Hij begreep de moeilijkheden van de tijd. Zijn vaste betrouwbare klanten hadden daarom crediet. Je kreeg dan een klein zwart boekje van hem, waarin uiterst trouw en nauwkeurig de aankopen werden genoteerd en aan het einde van de maand kon je betalen.

Ons gezin hoorde niet bij die categorie betrouwbare klanten. De inkomsten van mijn vader waren iets te ongeregeld en ons bestaan iets te weinig doorzichtig om een maandelijks crediet te geven.

Mijn ouders vonden het best, want ze hadden zelf ook een uitstekende kijk op hun financiële positie en een broertje dood aan schulden, hoe zigeunerachtig en excentriek ze zich ook voordeden in de ogen van buurtbewoners.

De reeks essays die ik gewoontegetrouw voor mijn plezier geschreven heb, zullen voor een deel gaan over die crisistijd, herinneringen uit mijn jeugd, aan mijn ouders, het huis in de Oude Kamp waar ik nu nog woon; ook echter over de voettochten en korte reizen die ik gemaakt heb tussen mijn twintigste en mijn veertigste jaar; mijn esthetische uitkijk op literatuur en beeldende kunst; de wat meer recente ervaringen die ik met mijn medemensen opdeed; het doorbladeren van een gebruikt balboekje.

Ik houd het toch nog liever op een huishoudboekje, zoals dat door de heer Roozen werd verstrekt, zoals het in één van de verhalen van Crone beschreven staat.

Alleen ik trof geen krenten tussen de verschoten bladen aan, maar, geheel passend in mijn geval, rozijnen.

Het is al weer jaren geleden op reis in Italië, dertig jaar oud, achteraf voor mijn gevoel viel deze reis op de drempel van de volwassenheid, dat ik de stad Parma aandeed. En toch nog steeds staat het beeld van die stad in mijn geheugen gegrift, viooltjes van Parma, het zoete Parma.

Ik was op zoek naar Napoleon, ik zocht naar de sporen van de eerste Italiaanse veldtocht, Lodi Arcole, Rivoli, Dego, ik ondernam de tocht met de geschiedenis van deze veldtocht beschreven door Stendhal in de hand - romantischer kan het niet - ik had overigens nog wat meer dode reisgenoten in mijn mantelzak, maar zij kwamen pas in Toscane, waar ik ook doorheen trok,

[p. 39]

fluisterend tot leven: Montaigne, Bourget, Gregorovius.

Maar Stendhal wees me de weg in Parma, ik vond er zijn roman terug: La Chartreuse de Parme, een roman die me nog steeds niet verlaten heeft en waar ik de eerste editie van bezit, gevonden op de oude markt te Utrecht in een derderangs boekenstalletje, een stukgelezen exemplaar, ik moet het werkelijk eens laten binden.

Ik deed gedurende deze reis ook nog eigen ervaringen op. Ik denk aan een parkgezicht te Parma, het park met de hoge notebomen, achter het hertogelijk paleis, gebouwd door een Farnese; het wordt als museum gebruikt, want de Farnese familie is al lang uitgestorven.

Oktober, doodstil, een paar tuinknechten snoeien de bomen, ik herinner me het beeld van een ladder naar het niet - een beeld waar voor mij de dood achter schuilging - en hoog in de top tussen het fijn gebladerte zat een heer in een blauw katoenen pak en zaagde aan een dorre tak, een ets van de Utrechtse graficus Charles Donker, die lag toen echter nog in de wieg met zijn werk.

Ik heb herhaaldelijk nog na jaren in dichtvorm getracht een souvenir te schetsen van dat sombere melancholisch aandoende park waar de stilte slechts verbroken werd door het piepen van de zaag, het bleef steken in flarden en regels, het zal te wijten zijn aan het beklemmende beeld van die ladder naar het niet.

Ter plaatse tekende ik wel, ‘de toren met het horloge’, het grote plein, de bedding van de rivier de Taro die toen droog stond.

Parma is eigenlijk een stad waar een zekere treurigheid tussen de architectonische resten uit een groot verleden hangt, of ze nu uit de vijftiende of de negentiende eeuw stammen.

Het zal zeker versterkt zijn, dit gevoel, omdat ik Stendhal op zak had; het zal ook wel aan de komst van de herfst gelegen hebben en niet te vergeten aan mijn eigen karakter, maar het was toch een sfeer die je door de stad werd aangegeven, ondanks dat het niet zoals Brugge een dode stad te noemen is, o nee, tussen al die antiquiteiten, wegwijzers naar een verleden, was er beslist leven en bedrijf genoeg, ijstentjes, terrassen, café's, eethuisjes, schreeuwerigheid, een druk gemotoriseerd verkeer.

Ik weet nu waarom deze stad een zekere treurigheid voor me uitstraalde. Het kwam door de kleur die er overheerste: gedempt grijs, vervloeiend groen-grijs, zij culmineert, deze kleur, in het park achter het museum.

Alleen het kerkhof, een eindje buiten de stad, heeft een andere toon. Ik trok er heen door de droge bedding van de Taro, hoog boven me de bruggen van de oude stad. Ik vond het precies zoals men mij het verteld had, ongeveer een kilometer gaans, ik meen links van de rivier aan het einde van een stoffige landweg. Daar lag het tussen het geboomte, een fel okergeel fort, Alamo.

Slechts de wrakke karretjes bij het grote ijzeren hek, mobiele winkeltjes waar je bloemen en andere onduidelijke aardigheden die de doden op prijs schijnen te stellen kunt aanschaffen, wezen er op dat er geen gladloops kanonnen achter deze muren stonden opgesteld, slechts graven, onaanzienlijke èn zeer versierde.

Er bleek als ik mezelf even vergeet slechts één bezoeker op de begraafplaats te zijn, een oude heer in een smetteloos wit zomerpak, een strooien hoed op het hoofd.

Hij wandelde me tegemoet op het grindpad en vroeg me vriendelijk: Wat zoekt u hier, mevrouw?

Ik zei: Het graf van Paganini.

Hij glimlachte, hij had een oud beminnelijk gezicht. Daar ligt het, zei hij beleefd, wees op een praalgraf, met een zuil een twintig meter verderop, nam buigend zijn hoed af en wandelde rustig door, vertrouwd met doden scheen hij mij.

Een praalgraf, zo moet je het zeker noemen, maar niet in de sentimentele stijl waar de Italiaan uit de negentiende eeuw van hield, dan maakt het eerder een sobere indruk. Rondom groeide er gras tussen het grind, het werd dus niet druk bezocht; het was begrensd door een hardstenen opstand als mijn herinnering me niet bedriegt.

Ik heb daar een tijd gezeten in de ochtenzon, het opschrift ontcijferd, een paar schetsjes gemaakt die verloren zijn gegaan, nagedacht over de wonderlijkheid van een reputatie die de tijd heeft doorstaan en toch berust op van horen zeggen.

Wat weten we werkelijk van Paganini, de meester-violist, de grootste aller tijden, een man waarvan men vertelde dat de duivel hem bijstond in zijn onovertrefbaar spel. Een musicus waar zoveel duistere en fantastische verhalen over gaan, dat je er Hoffmanns vertellingen mee kan vullen, hij zou er een figuur uit kunnen zijn.

Maar er bestaat geen hoogwaardige geluidsopname of zelfs een onvolkomen wasrol, die iets van zijn spel kan laten herleven ter beoordeling.

We geloven slechts op gezag van zijn tijdgenoten, en horen de toon van zijn spel in onze verbeelding.

Als componist is hij niet groot te noemen. Paradestukken, geschreven om zijn virtuositeit te bewijzen, hoe speelde hij ze echter, niet als de romantische Stehgeiger, denk ik, hoewel mijn verbeelding roept dat op, wenst zijn spel te zoeken in de buurt van de Harry Janos Suite, waar de viool eigenlijk een ondergeschikte rol heeft, achtergrond is bij een van de meeslependste cymbaalsolo's uit de Hongaarse muziek-

[p. 40]

literatuur, erotisch vervoerend.

Mijn verstand zegt me echter dat dit onzin is.

Het Italiaanse vioolspel heeft zich niet ontwikkeld op deze manier.

Het ging uit van zuiverheid, helderheid, mathematiek, en soms daarbij een stuk bravour. Paganini's composities wijzen daar op. Nog veel beter is dit echter te beluisteren in het versleten stuk muziek, veelvuldig afgedraaid op culturele partijtjes in de jaren vijftig, liefst met landwijn en bij kaarslicht, gelukkig ontbraken toen nog de visnetten; ik bedoel de Jaargetijden van Vivaldi, muziek versleten door een verkeerd gebruik.

Maar toch, als men, hoe blasé geworden ook, toevallig weer eens na jaren deze getijden beluistert op de radio of in de concertzaal, dan onderkent men in de helder klinkende vioolsolo, haast retorisch sprekend, dansende tonen, ze komen van over het water, het ideaal van de Noord-Italiaanse viooltechniek in een uitgelezen vorm, een vorm waaraan de mathematiek ten grondslag ligt.

Tonen die van over het water komen, dat kan niets met Parma te maken hebben, hetgeen ook zo is, ze behoren bij een geheel andere stad met een nog indrukwekkender verleden: Venetië.

Venetië, de stad die ik tijdens mijn reis eveneens had willen bezoeken; vreemd, het kwam er niet van.

Ik bezocht Verona, Mantua, een aantal dorpen rondom deze havenstad, zij echter bood me geen onderdak. Laten we aannemen, het kwam door tijdgebrek, dat houdt het duidelijk en simpel.

En in al die volgende jaren kwam het er ook niet van, hoewel ik juist met Venetië in gedachten een vrij grote reeks prenten en tekeningen maakte die haar moesten verbeelden en ik mijn gehele leven, zij het op een hap en snap-manier, haar geschiedenis bestudeerd heb, vooral de periode die tussen de laat-achttiende en de vroeg-negentiende eeuw ligt.

Venetië, de stad waar Byron verbleef, gevlucht uit Engeland, Stendhal vertoefde en de Salon van de eens schone Benzon bezocht, die ondanks haar ouderdom nog steeds een van de geestigste vrouwen was die hij had ontmoet,

‘Ja, dat vindt je in heel Parijs niet, zo'n vrouw niet en zo'n Salon!’

Venetië, waar Rosalba Carriere haar pastelportretten maakte, Longhi zijn als aristocraten vermomde medeburgers afbeeldde, Guardi zijn ansichtkaarten in olieverf, nu onbetaalbaar, voor de toeristen op bestelling schilderde.

Het zijn kunstenaars waar ik in mijn werk wel iets mee te maken heb, die bij me horen.

Whistler mag ik niet vergeten, al kwam hij er pas aan het einde van de negentiende eeuw terecht, hij liet ons een prachtige serie etsen en litho's na, voortgekomen uit die kennismaking, al was hij er niet gelukkig, het was ook een vluchtreisje.

Eén naam noemde ik nog niet, en toch is zijn persoonlijkheid onafscheidelijk verbonden met Venetië. Je kunt hem zelfs zien als verpersoonlijking van het 18de eeuwse Venetiaanse levensideaal, zij het dat het hiet gaat om een levensstijl die slechts door een élite gehanteerd werd, élite geheel tussen haakjes bedoeld; als mensen waren ze geen slag beter dan de kleine conservatieve Venetiaanse burger of de eenvoudige kadearbeider, glasblazer, kantwerkster, gondelier. Deze mensen hielden er veel simpeler levensgenoegens op na, waren vaak oprechter, in zoverre een mens oprecht kan zijn; de uiterst speelse materialistische levensvisie van genoemde half-aristocratische bovenlaag, waar ook Casanova toe behoorde, daar hadden ze geen boodschap aan, ze keken een beetje ironisch gestemd toe, de theaterstukken van Goldoni geven dit bijzonder goed aan.

De filosofie waar die Venetiaanse bovenlaag zijn levensstijl aan ontleende, ontwikkelde zich niet uitsluitend in Venetië. Hij werd beleden in Parijse Salons, door Franse, Engelse en Italiaanse filosofen; er zijn een paar Nederlandse figuren te noemen, een handjevol 18e-eeuwse Duitsers, Lichtenberg b.v.; benamingen als rationalisme en verlichting dekken voor een klein deel de lading, het woord sensualisme raakt het breder.

De rede, het verstand heeft een belangrijke plaats in deze filosofie, maar in diepste zin ging het om de erkenning dat het leven op deze aarde het belangrijkste gegeven was in het bestaan van de mens, en dat hij dit leven slechts kon benaderen en bestuderen met behulp van zijn zinnen.

Het was een a-metafysische filosofische reactie op het dogmatisch Christelijke boete- en doem-denken, dat reeds eeuwen de Europese beschaving beheerste.

Het is niet de eerste reactie geweest, die kunnen we aantreffen in de vroege Renaissance, maar deze reactie verwaterde onder invloed van een uitgekookte vooral katholiek-christelijke kerkpolitiek.

Werd deze filosofie van het sensualisme in heel Europa door een hoger ontwikkelde bovenlaag beleden en verspreid, in Venetië werd hij volmondig in praktijk gebracht; en het is de tot in deze tijd legendarisch gebleven figuur van Casanova, die men in hoge mate de verpersoonlijking van deze levensvisie mag noemen.

Casanova, even legendarisch als Paganini, zij het om geheel andere redenen, avonturier van professie, Venetiaan, geboren in 1725, gelegenheidsdiplomaat, gelegenheidsdichter, mathemaat, historicus, en zoals hij zich zelf vooral zag: filosoof. Ik voeg daaraan toe: het is zijn meest ongunstige kant: oplichter.

[p. 41]

Hij zag er geen enkel been in om lichtgelovige, goed gelovige en bijgelovige dames en heren-tijdgenoten in hun stupide zwakheden te treffen en ze voor hun domheden financieel te laten bloeden, hij moest ergens van leven, de filosofie geeft een droge boterham.

Toch zijn het niet de bovengenoemde eigenschappen, die hem zijn faam tot ver over het graf bezorgden, een slechte faam.

In onze tijd bij het brede publiek staat Casanova vooral model voor de niets ontziende vrouwenverleider, een dergelijk type man noemt men ook nu nog ‘een Casanova’.

Hij heeft deze roep te danken aan bewaard gebleven uitspraken en verhalen van zijn tijdgenoten, maar vooral aan zijn gedenkschriften, die hij op zijn oude dag schreef. Ze kwamen pas een goede vijfentwintig jaar na zijn dood uit, 1822, te Dresden, in beknopte, bewerkte, vervalste, vorm. Ze kregen al heel snel de naam van uiterst gewaagde levensherinneringen, hoogst interessant voor gelouterde historici en heren op gevorderde leeftijd, zeker geen lectuur die je aan jongelieden laat staan dames te lezen kon geven. Kort en goed, pornografie. Ik kan me herinneren, hoe ik als kind letterlijk alles mocht lezen wat er in mijn vaders boekenkast stond, slechts dat ene paarsrood gebonden deel, daar moest ik echt van afblijven, sprak hij bijna ernstig.

Het spijt me om het te zeggen, het kamertje van Blauwbaard trekt de vrouw, toen hij zijn kont nog niet gekeerd had haalde ik het nieuwsgierig uit de kast. Het waren de mémoires van Casanova in een zeer luxe editie, bewerkt door de literator Henri Borel, het was verlucht met fraaie platen in kleur.

Schitterend vond ik het, prachtige afbeeldingen, schone dames veelal half gekleed, tussen de gordijnen en in bed, fraai uitgedoste heren, spannende avonturen, een sprookje zonder spoken, geesten, draken, gruwelijkheden - grappig, net een poppenkast maar veel vrolijker.

Men ziet het: kinderen zijn niet zo snel te bederven, ze houden er eigen vertalingen op na, lezen met eigen ogen.

Een van de belangrijkste invloeden die de 18de eeuwse filosofie van het sensualisme meebracht in het dagelijks leven van zij het dan de ontwikkelde bovenlaag, was een emancipatie van de vrouw, ook hier vindt men de treffendste voorbeelden vooral te Venetië, hoewel, er was direct reeds ontevredenheid bij de heren van de schepping over dit ‘bijverschijnsel’.

Achter iedere toga van een rechter verschuilen zich zeker een tiental vrouwen met of zonder japon aan, schreef een kennelijk hierover misnoegde Venetiaanse historicus uit die dagen.

Vrouwen bemoeien zich tegenwoordig met alles in onze stad, klaagde een andere verontruste heer, ze denken over rechtssystemen, trachten invloed te hebben op de benoeming van ambtenaren, spreken over politiek, intrigeren, in het café, te bed en zelfs op het bidet.

Iedere vrouw van stand, getrouwd en ongetrouwd, houdt er een minnaar op na en soms wel meer dan één, waar ze zich publiekelijk mee vertoont als het haar uitkomt, klaagt een derde.

De toneelschrijver Goldoni verwondert er zich over, dat te Parijs echtgenoten zich zoveel samen ophouden en public. Mevrouw Vigée-Lebrun vertelt in haar mémoires, hoe zij er stomverbaasd over was dat een vriendin die ze opzocht in Venetië, haar 's avonds uitnodigde om naar het koffiehuis te gaan, zonder begeleiding.

Het was een ontwikkeling, die in Venetië maar ook in de rest van Europa teruggedraaid werd door de Franse revolutie, Napoleontische soldaterij en een burgerdom dat eindelijk macht

[p. 42]

verkreeg, een burgerij veel behoudender ingesteld dan de kleine élite die einde 18de eeuw de geestrijke dienst uitmaakte.

Het feest was voorbij, religie hernam zijn invloed, vaste zeden vaste gewoonten herkregen hun plaats. Nationalisme, militairisme, een Staatskerk, het werden de pijlers die het burgergezag moesten schragen, en vanzelf een streng zedelijk leven, de zinnen werden haastig op stal gezet. We hebben vele namen voor die reactie op de achttiende eeuwse verlichting die zoveel vrouwelijke trekken had: Victorianisme, Restauratie, Réveil, Piétisme, het is maar een beperkte opsomming.

Slechts de wetenschap bleef gebruik maken van de verworvenheden uit de verlichting, daar was de ontwikkeling niet te stuiten.

Het was in die tijd van repressie, dat het portret van Casanova als de niets ontziende vrouwenverleider ontstond en zijn hoogst interessante openhartige mḿoires tot pornografie gebombardeerd werden, een vals 19de eeuws portret, een onjuiste interpretatie.

Wie was Casanova, althans in mijn ogen werkelijk? Een vrij lelijke man met een levendig krachtig gezicht, onregelmatig van trekken, geestig en beweeglijk; lang van stuk met tot op hoge leeftijd een goed statuur, zeker niet aristocratisch in zijn houding, liever speels fantasievol; men kan het leren uit de beschrijvingen van tijdgenoten en de afbeeldingen die er van hem bestaan. Hij moet een sterk erotisch gericht gevoelsleven hebben bezeten, zijn mémoires geven het aan.

Maar hij was zeker geen ongeremde sexuele veelvraat, die uitsluitend zichzelf zocht al had hij veel vluchtige en minder vluchtige affaires met vrouwen. Hij zal in het algemeen werkelijk van ze hebben gehouden, hij verkoos ze als gezelschap boven dat van de man.

Hij onderschatte ze ook niet, zag ze nooit als tweederangs mensen, beminnelijke gebruiksvoorwerpen. Veelvuldig komt het in zijn herinneringen naar voren, dat hij ook geen bezwaar had tegen een geëmancipeerd optreden van de vrouw, integendeel, hij converseert over alle mogelijke onderwerpen heel graag met ze, neemt ze in hun mening serieus, hetgeen beslist geen truc was om zo snel mogelijk in het bed terecht te komen; het staat eenvoudig in zijn mémoires te lezen, mits men ze zonder 19de eeuwse vooroordelen benadert.

Je zou moeten stellen dat Casanova niet alleen de kunst verstond van het verleiden, maar ook om verleid te worden. Niet alleen zocht hij de vrouw, de vrouw zocht ook hem, daar zal zijn reputatie als uitzonderlijk minnaar die hij tijdens zijn leven verkreeg niet vreemd aan geweest zijn. Ik kan me nauwelijks voorstellen dat een onafhankelijk ingestelde vrouw zich één dag zou laten ontgaan met een dergelijke man, gesteld



dat het om een vrouw gaat die erotisch op mannen valt.

Overigens, bisexuele verschijnselen bij de vrouw, hij krijgt er geen rood hoofd van, ik wijs weer op de mémoires, ijverzuchtig was hij niet.

Hij respecteert de vrouw in de haar eigen zinnelijkheid.

Tenslotte nog een anekdote, een van de ontroerendste uit zijn mémoires, die hem tekent als man en minnaar. In een van de Garnier-deeltjes die ik nu in mijn eigen bibliotheek heb staan, valt te lezen hoe hij op een avond in een hotel een jonge vrouw ontdekt.

Samen met een oudere begeleidster zit ze te dineren in de eetzaal. Ze is jong, ze is heel mooi en ze staat niet onwelwillend tegenover zijn aandacht.

Hij weet zich haast zeker van een ontmoeting.

In de nacht, alle gasten hebben zich te ruste begeven, verlaat hij zijn kamer en dwaalt over de gang. Ze zal komen, het staat voor hem vast. Uit het duister schiet een vrouwenfiguur gehuld in een wijde mantel te voorschijn.

Haastig vertrekken ze naar zijn kamer.

De volgende morgen wordt hij wakker, de zon schijnt door het raam, op de binnenplaats zingt een werkster. De vrouw, ze slaapt nog rustig naast hem.

Het is echter niet de jonge aantrekkelijke vrouw, het is de veel oudere begeleidster.

Het was een van de heerlijkste nachten die ik ooit met een vrouw heb doorgebracht, bekent hij zonder schroom in zijn herinneringen, ‘genomen’ voelt hij zich niet.

Wie was Casanova? Een geëmancipeerde minnaar die van vrouwen en van het bestaan hield. Een man die terecht kon schrijven: er is geluk in deze wereld.

(wordt vervolgd)