Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 47]

Beterschap, Trollope
Paul van 't Veer

Paul van 't Veer, jarenlang vast medewerker van Hollands Maandblad, is op 14 mei overleden. Een paar weken voor zijn dood stuurde hij dit stuk, over de boeken van Anthony Trollope, die hij las in de herstelperiode na zijn ziekte van vorige zomer.

Het verband tussen ziekte en lezen is even bekend als dat tussen schrijven en ziekte. Ook ik heb in de loop van de jaren menig griepje doorgebracht met P.G. Wodehouse, Guy de Maupassant en Von Kleist, al naar gelang de koorts week. Voor het zwaardere werk is meer nodig. Ik spreek dus niet van een korte maagkater (Maarten 't Hart), een darmkrampje midden in de nacht (F.B. Hotz en Maarten Biesheuvel) of een eenvoudige slapeloosheid (Vestdijk). Ik bedoel nu een acute appendicitis waarbij Der Zauberberg uitstekend bleek te passen - tegenwoordig sta je na vijf dagen alweer buiten - of een redelijke longontsteking waarvoor ik, althans in de koortsvrije periode, Proust van harte kan aanbevelen.

Onlangs had ik tot mijn spijt ruimschoots gelegenheid Trollope tegen een wat langduriger huisarrest in te zetten. Natuurlijk niet meteen voor de echt moeilijke momenten. Het zou dwaasheid zijn dan met onbekende recepten te experimenteren, want voor mij was 't een eerste kennismaking. Eerst moest het herstel op gang worden gebracht met een beproefd middel. Ik koos Dickens. Als opknappertje lukte het met Pickwick al heel aardig, maar de grote sprong voorwaarts kwam met David Copperfield. In tientallen jaren had ik die jongen niet meer ontmoet, nu werd het een ontroerend weerzien. Meer dan vroeger - toen ik Dickens vooral las om de bizarre avonturen, de humor, het sociale protest en de vernederingen die nooit ongewroken blijven - begreep ik Dickens nu als hij bij de beroemde voorlezingen uit zijn eigen werk in snikken uitbarstte en soms minutenlang niet verder kon. Net als Elsschot, ook zo'n ontroerd voorlezer, geeft Dickens dwars door de caricatuur heen een beeld van het menselijk tekort dat even aangrijpend is als lachwekkend. Het wordt hem verweten dat hij nooit een werkelijk aanvaardbare oplossing weet te vinden om tot een happy ending te komen. Altijd moeten er vrolijke, Pickwickachtige oude heertjes aan te pas komen of oude tantes met een bars uiterlijk maar een gouden hart, om de hoofdpersoon het geluk te geven waarop wij allemaal aanspraak maken. De mensen op wier liefde we ‘recht’ hebben, laten ons bij Dickens juist in de steek. Vooral de moederliefde ontbreekt. Moeders zijn bij Dickens buitengewoon dom, zoals die van Nickleby, of zo zwak dat ze door een strenge stiefvader worden overheerst, zoals bij David Copperfield, of ze ontbreken geheel, zoals bij het weeskind Oliver en bij al die andere weeskinderen in z'n boeken. Vaders zijn ook niet veel zaaks, maar de moeders zorgen toch voor het grootste tekort. Ziek, zwak, liefdeloos, dom - kortom, geen ‘normale’ moeders zoals ze in Victoriaanse romans zouden moeten zijn. ‘Er komt bij hem geen normaal mens in voor’, zegt Trollope, in iets andere bewoordingen, over Dickens in zijn autobiografie. Dickens is niet echt realistisch, zoals Thackeray, Trollope's favoriet. Die man wist de maatschappij te beschrijven zoals ze werkelijk is.

Thackeray is zijn voorbeeld, zo had hij willen schrijven als hij het gekund had. Maar dit wist ik allemaal nog niet toen ik Trollope ter hand nam, de Palliserromans, zes tweedelige pillen, tezamen de compleetste serie politieke romans die er schijnt te bestaan. Aangezien ik de eerste drie delen in de Oxford Paperbacks kocht en de laatste drie in een Pantheruitgave, had ik het voordeel bij elkaar niet minder dan vier verschillende Engelse inleiders te kunnen raadplegen.

Ze waren het eens over één ding dat ik ook in Nederland wel eens over Trollope had gelezen voordat ik een blik in zijn eigen boeken had geslagen. Trollope had zichzelf de das omgedaan met zijn Autobiography, die na zijn dood geheel volgens zijn eigen instructies door zijn zoon in 1883 is uitgegeven. Zolang hij leefde en produceerde was hij zeer populair maar toen hij in zijn nagelaten

[p. 48]

autobiografie had onthuld hoe hij zijn romans eigenlijk schreef, was het meteen afgelopen, zo ontluisterend was zijn zelfbeschrijving. Hij schreef als een boekhouder, of liever: als de PTT-ambtenaar die hij was. Elke ochtend precies zoveel pagina's tot hij naar kantoor ging en dat was dan om de zoveel tijd een nieuwe roman. Was hij op een dag een beetje vroeg klaar met een roman, dan begon hij nog even met een nieuwe. Niks geen inspiratie of hoge kunst, gewoon schrijven voor geld. Hoeveel het hem opbracht rekende hij nauwkeurig voor. (Zijn cijfers bevestigen weer eens dat schrijven vroeger wel degelijk grote baten bracht. Tweeduizend pond voor een roman toen vierhonderd pond een heel behoorlijk jaarsalaris was en de junior ministers in zijn eigen boeken duizend pond per jaar verdienden. Laatst las ik in de brieven van Du Perron kritiek op Querido die hem geen duizend gulden voorschot op een roman wilde geven, terwijl Ter Braak het wel van Nijgh en Van Ditmar had gekregen. Duizend gulden in de crisisjaren, dat moet toch wel tienduizend gulden nu zijn. Welke schrijver krijgt op 't ogenblik tienduizend gulden voorschot op zijn eerste roman?)

Sommige inleiders op Trollope komen nog met het argument dat juist in de jaren van Trollope's ontnuchterende autobiografie de symbolisten naam begonnen te maken. De beurt was weer eens aan de inspirationalisten, de romantici en de estheten - allen precies het tegendeel van Trollope. Akkoord, maar dan was er ook geen cententellende autobiografie voor nodig om de romans van Trollope van het toneel te vagen, die óók altijd over geld gaan. Ook zonder de autobiografie zou er na 1880 tijdelijk geen belangstelling voor het werk van Trollope zijn geweest. Het is het lot van de meeste romanciers van ‘eigentijdse’ werken die de volgende generatie niet meer herkent, maar een latere generatie misschien juist als tijdsbeeld van vroeger weer kan appreciëren. Niet pas de laatste tijd, al omstreeks de tweede wereldoorlog begon Trollope weer populair te worden in Engeland en nu zijn z'n Palliserromans als 19e eeuwse kostuumstukken voor de televisie over de hele wereld gegaan. Niets met z'n Autobiography te maken, alles met de belangstelling voor de 19e eeuw. Dickens bleef al die tijd onverminderd populair, juist doordat zijn caricaturen ‘van alle tijden’ zijn, herkenbaar voor iedereen in elke generatie opnieuw. Zo zal ook zijn thema van de mens die niet de liefde krijgt waarop hij ‘recht’ heeft voor elke generatie gelden, al bestaan er bij ons geen armenhuizen meer en geen terreur-weeshuizen en geen schoensmeerfabrieken waar je als tienjarig jongetje aan het werk werd gezet, in de steek gelaten door je eigen moeder - zoals Dickens zelf was overkomen. Niet de sociale ellende van zijn tijd, hoe schitterend ook beschreven (Multatuli heeft er voor zijn Woutertje Pieterse heel wat van geleerd), maar de tijdeloze kwelling van de afgewezen liefde is Dickens' hoofdthema.

Zulke psychologische kernthema's ontbreken bij Trollope helemaal. Niet dat je hem er een verwijt van kunt maken dat hij niet het talent van Dickens bezat en gewoon een heel fatsoenlijke schrijver van het tweede plan was, maar het is een beetje irriterend in de Autobiography uit de hoogte kritiek te lezen op Dickens, de man die geen behoorlijke roman kon componeren, geen echte greep uit het leven kon geven etc. etc.

Van het tweede plan? Maar hoe dan toch zoveel duizend pagina's met zoveel genoegen gelezen? Tja, het is met Trollope net zoiets als met P.A. Daum, die ook plotseling tot in de hemel wordt geprezen zonder dat hij echt tot boven de nok van een Indisch landhuis reikt. Als je één roman van Trollope of Daum leest ben je verrukt, vooral als je het geluk hebt bij Uit de suiker in de tabak of The Eustace Diamonds binnen te vallen. Als je de tweede roman van Daum of Trollope leest, bijvoorbeeld The Prime Minister of Aboe Bakar, herken je wel een aantal situaties die ook al in de eerste voorkwamen, maar je blijft tevreden. Pas als bij de derde, vierde of vijfde roman er altijd weer dochters eigenzinnig zijn en hun vaders tot wanhoop brengen door met de verkeerde man te willen trouwen, altijd weer knappe jongemannen door adellijke dames in de politiek vooruit worden geholpen (zoals bij Trollope), of altijd weer Indische njais zich wreken op de man die ze in de steek heeft gelaten, altijd huwelijken naar buiten toe wat lijken maar eigenlijk niets betekenen en van toegelaten overspel aan elkaar hangen (zoals bij Daum) - dan moet je schoorvoetend toegeven dat we hier hoogstwaarschijnlijk met een schrijver van het tweede plan te maken hebben.

O, een realist hoor, want zulke dingen komen echt voor en ze zijn op een bepaalde manier misschien zelfs typerend

[p. 49]

voor de samenleving die beschreven wordt. Geen kwaad woord over P.A. Daum. Het beeld van het laat 19e eeuwse Nederlands-Indië is nergens anders zo fraai getekend, zijn taal is simpel en effectief en zijn levensvisie sympathiek. Maar hij herhaalt zich en komt niet buiten het milieu waarin hij zelf leefde. Zelfs daarvan ziet hij nog maar één segment. Multatuli geeft dertig jaar eerder al méér over de Indonesische samenleving dan er in al de boeken van Daum bij elkaar voorkomen. (Aboe Bakar uitgezonderd, merkwaardigerwijs haast de enige roman van Daum die de laatste jaren niet is herdrukt.)

De herhalingsdwang is ook sterk bij Trollope. Het lijkt inderdaad dwangmatig. De knappe jongeman van nette maar burgerlijke afkomst met politieke ambities Phineas Finn wordt letterlijk met één klap in een hoogadellijke familie geïntroduceerd als hij de zoon des adellijken huizes het leven redt bij een roofoverval in een Londens park. Een paar delen later komt wéér zo'n knappe burgerjongen voor die in de politiek wil en die bij de deftige familie zijn entree maakt door de zoon des huizes bij een roofoverval in een Londens park het leven te redden. Nu zal het in de 19e eeuw best niet pluis zijn geweest in de Londense parken, 's avonds laat als er ‘garrotters’ rondzwierven, maar twee zulke incidenten als hoofdintrige van een romanserie is toch tamelijk sterk. Dat in elk deel een hoofdstukken lang uitgesponnen jachtrit voorkomt, waarin altijd iemand een ernstige smak maakt, zal wel vooral te maken hebben met Trollope's eigen hobby en de smaak van het publiek voor zulke evenementen.

Als je nagaat hoeveel mensen er in de Palliserromans van Trollope gewond raken en lange tijd ‘tussen leven en dood zweven’, neergeslagen in St. James Park, aangeschoten bij een duel, in een greppel gedonderd op een vossenjacht, gemolesteerd bij een politieke betoging, is het een wonder dat er nog iemand levend uit die serie te voorschijn komt. Ziekten komen er daarentegen weinig in voor, dat is waar. Als er een hoofdpersoon sterft, zoals de Ierse vrouw van Phineas Finn die zijn politieke carrière in de weg staat, of de grote Lady Glencora Palliser zelf, dan gebeurt dat toevallig net altijd tussen twee boeken in. In Phineas Finn trouwt hij zijn Iers burgermeisje, wat hem eigenlijk ongeschikt maakt voor het grote Trollopewerk in de hoogste kringen. In Phineas Redux is ze toevallig net overleden als het boek begint.

Trollope houdt niet van zieke mensen, zoals Dickens van zieke mensen houdt, vooral om hun melancholie. Trollope houdt wel van gewonde mensen die heel flink zijn en dan ook geheel kunnen herstellen, zoals het in de Victoriaanse tijd behoorde.

En Trollope houdt van politici. Dit maakt hem, bij mijn weten, in de toch al niet uitbundig grote rij der politieke romanschrijvers tot een tamelijk eenzame figuur. Het is immers een voor politici droevig feit dat ze er in de literatuur vrijwel altijd slecht afkomen. In de Russische romans zijn ze altijd corrupt, in de Engelse worden ze meestal belachelijk gemaakt, in de Franse zijn ze pompeus, in de Nederlandse komen ze, geloof ik, helemaal niet voor. (Zijn er echt maar twee politici in de Nederlandse literatuur onsterfelijk gemaakt: Oldenbarneveldt en Duymaer van Twist, of lijkt dat maar zo?)

Trollope houdt van de politiek en van de mensen die haar serieus nemen. Hij begrijpt er ook iets van. Het voornaamste milieu van zijn Palliserserie is dat van de Pallisers zelf, de familie van de Duke of Omnium. De hertog is een der leidende Whig aristocrats, die invloedrijke groep van schatrijke ‘liberale’ en excentrieke grootgrondbezitters uit de vorige eeuw, de grote tegenstanders van Disraeli.

Voor Palliser zelf, het Lagerhuislid dat zijn oom als Duke of Omnium (flauw naamgrapje) opvolgt, moet de achtste hertog van Devonshire, Spencer Compton Cavendish model hebben gestaan, minister onder Gladstone, Lagerhuislid zolang hij nog geen hertog was, want Lords mogen geen zitting in het Lagerhuis hebben. De oom beantwoordt in de boeken van Trollope nog meer aan het Cavendish-model dan de neef. Het bakbeest van een kasteel, Gatherum Castle (weer zo'n flauw naamgrapje), waar de Pallisers hun grote feesten geven als Palliser Prime Minister is geworden, lijkt als twee druppels water op Chatsworth, het onmetelijke kasteel van de Dukes of Devonshire in het Peak District.

De zesde hertog liet er, met verspilling van miljoenen ponden, alles aan verbouwen wat er maar verbouwd kon worden. Toen hij tenslotte de monumentale voordeur had laten bouwen op de plaats waar eerst de keuken en de achterkant van het kasteel waren, merkte hij dat je zo op het dorpje Edensor uitkeek. Wat

[p. 50]

was zijn hertogelijke oplossing? Het hele dorp werd afgebroken en even verderop, uit het zicht, weer opgebouwd. De man die dit allemaal voor onze hertog klaarde werd tenslotte in Engeland zeker even bekend als de zesde hertog zelf. Het was zijn chief gardener Joseph Paxton, de man die later het Londense Crystal Palace ontwierp en zich nog weer later spoorwegmagnaat mocht noemen. Een 19e eeuwse carrière voor de gunsteling van een Duke. Trollope beschrijft hem niet zonder humor en inzicht: een man die zich niets van een of andere publieke zaak aantrok, nooit iets goeds in zijn leven deed wat niet hemzelf of zijn naaste familie ten voordeel strekte, nooit trouwde maar er meningvuldige maîtresses op nahield en in alle opzichten spotte met de Victoriaanse moraal. Desondanks werd hij meer dan zijn neef, de Prime Minister, beschouwd als ‘een echte hertog’. (Dankzij hem, en Paxton, is Chatsworth toeristisch misschien 't mooiste museumkasteel in het mooiste park van heel Engeland.)

De Palliser van Trollope is een man die zich geen leven buiten het Lagerhuis kan voorstellen. Lid zijn van het Lagerhuis is voor Trollope zelf het mooiste en eervolste wat een man kan bereiken. In de eerste van de Palliserromans, Can you forgive her?, tweede deel, bekent de schrijver zelf geprobeerd te hebben Lagerhuislid te worden maar zonder succes. En dan, volkomen serieus: ‘It is the highest and most legitimate pride of an Englishman to have the letters M.P. written after his name. No selection from the alphabet, no doctorship, no fellowship, be it of ever so learned or royal a society, no knightship, - not though be it of the Garter, - confers so fair an honour.’

Verkiezingen komen diverse malen in de serie voor. Al weet Trollope heel goed duidelijk te maken dat daarbij het nodige werd afgeknoeid, hij maakt er toch nooit een Pickwickiade van als Dickens' bekende verkiezingen van Eatanswill. Hijzelf kan voor een liberaal doorgaan, hoewel van steeds conservatiever snit naarmate de serie doorloopt (de boeken verschenen tussen 1864 en 1880), maar hij verklaart zich fel tegenstander van de ballot. Het duurde even eer ik, al lezend doorhad, dat het hier de strijd om de geheime, schriftelijke stemming betrof. Nog in Trollope's tijd was het gebruikelijk dat er, om zo te zeggen, ‘op z'n Zwitsers’ werd gestemd, dus in 't openbaar en bij handopsteken. Een man moest voor zijn mening durven uitkomen, vond ook Trollope. Wat al geknoei zou je krijgen als je in het geheim je stem kon uitbrengen.

Trollope's verzet mocht niet baten. De ballot kwam er en de liberale lords verloren langzaam maar zeker aan invloed in hun eigen kiesdistricten, d.w.z. in de landstreken die hun eigendom waren. Er is een aardig verhaal in de serie over de moeilijkheden die Palliser ontmoet als hij in zijn district geen invloed meer wil uitoefenen op de kandidaatstelling. Niemand gelooft dat zodat er grote verwarring ontstaat en uiteindelijk de verkeerde man wordt gekozen.

Maar waar Trollope zich werkelijk als een ‘kenner’ van de politiek laat zien is bij de paar politieke conflicten die in zijn boeken uitgebreid behandeld worden. Vooral de kwestie van de disestablishment van de Anglicaanse kerk geeft hem gelegenheid zijn hoofdfiguren, conservatieven als Disraeli die bij hem ‘Daubeny’ heet, en onze bekende liberalen, als deelnemers aan het politieke spel te tekenen. Trollope heeft zelf veelvuldig op de publieke tribune van het Lagerhuis gezeten en kende veel politici uit zijn clubs. Als directeur-generaal van de PTT, waarvoor hij grote buitenlandse opdrachten vervulde, maakte hij ook het nodige van nabij mee.

De disestablishment of the church was een oud programmapunt van de liberalen. De kerk moest los worden gemaakt van de staat, niet helemaal (dat is nóg niet het geval), maar in elk geval losser dan sinds Hendrik de Achtste het geval was. Bisschopsbenoemingen, pastorale salarissen, kerkelijke eigendommen, dat soort zaken moest niet allemaal meer door de regering worden geregeld. Sinds jaar en dag ijverden de liberalen daarvoor, sinds jaar en dag waren de conservatieven er natuurlijk tegen.

Nu is Daubeny-Disraeli weer eens minister-president, maar van een zwak kabinet dat in het Lagerhuis al enkele malen een nederlaag heeft geleden. Hij zal niet aan verkiezingen kunnen ontkomen als hij niet op een belangrijk onderwerp weer eens een flinke meerderheid in het Lagerhuis achter zich weet te krijgen. Wat doet Daubeny? Aan het begin van de zitting kondigt hij een wetsontwerp tot disestablishment aan. Doodleuk neemt hij een van de voornaamste liberale programmapunten over en met een briljante verdediging: de kerk zal pas werkelijk

[p. 51]

vrij zijn als ze niet meer met de staat verbonden is, de kerk zal populairder worden dan ooit, aan geld zal het haar niet ontbreken etc.

Grote verwarring op het politieke toneel. Moeten de liberalen tegen hun eigen programmapunt stemmen, kunnen conservatieven de kerk laten vallen? Daubeny's opzet mislukt, doordat de liberalen in meerderheid tegen het ontwerp stemmen. Wat is het argument? Dat zij zo'n op zichzelf uitstekende maatregel niet ter uitvoering durven toevertrouwen aan déze regering. Het is of je Den Uyl hoort. Niet voor niets wordt het Lagerhuis ‘de moeder der parlementen’ genoemd.

Er komt een coalitieregering, grote uitzondering in Engeland, maar op andere manier is geen meerderheid in het Lagerhuis te krijgen. Palliser wordt minister-president. Hij is er een van het type De Quay. Hij voelt er eigenlijk niet veel voor, hij vermoedt zelfs dat hij er niet bekwaam genoeg voor is maar langzamerhand begint hij er toch plezier in te krijgen. Wat hem alleen dwars zit, is dat hij door het coalitiekarakter van zijn kabinet nooit eens zijn eigen zin kan doen. Zijn politieke vrienden weten hem er altijd van te overtuigen dat iets terwille van de coalitie moet worden gedaan of nagelaten wat hij nu juist anders had gewild. Waarvoor ben je nu eigenlijk Prime Minister? Hij besluit dan op een onbelangrijk punt één keer eens zijn zin te doen, een onbetwistbaar prerogatief van de minister-president: de benoeming van een nieuwe ridder van de Kouseband. Er is iemand de ‘aangewezen’ kandidaat, maar die is volgens Palliser ongeschikt, een waardeloze vent wil hij nu eens geen Kouseband geven. Hij benoemt dus iemand anders, een zeer geschikte, eerzame man.

Wat gebeurt dus? Langs allerlei omwegen en sluipgangen wordt dit het begin van de ondergang van zijn coalitiekabinet. En Plantagenet Palliser die met zoveel tegenzin minister-president werd, wordt met nog veel meer tegenzin premier áf.

Trollope op zijn best is de kenner van het politieke spel, van de geheime en openlijke ambities der politici. Hier is hij ook, zoals bleek, zeker niet ‘verouderd’ en hoeven we hem niet te lezen vanwege die leuke 19e eeuwse kleren. Zijn flauwe grappen enstereotypen zijn hem vergeven.

Waarachtig, je zou er aardig van kunnen opknappen.