Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 29]

Journaal
J.J. Peereboom

Gisteravond stroomden de wolkenvlokken over op de storm, tegen een achtergrond van donkerblauw met sterren. Zij leken mij zo licht wit dat er een maan moest zijn, maar ik keek tevergeefs tussen de huizen en de zwaaiende bomen door, of hij ergens laag stond. Af en toe was er een open plek in de wind, dan bleef het even rustig en hoorde ik het geraas in de verte, dat soms dichterbij kwam zonder mij helemaal te bereiken, zoals de branding gehoord van achter een duin. Opzij bij een huis met één verlicht raam hoorde ik een slordig ritmisch gekletter, alsof een zwijgende bewoner keukengerei naar buiten wierp. Een man die met schuifpassen liep alsof hij op ski's stond kwam voorbij, dicht bij de lantaren maar er was toch niets te zien van een gezicht.

Honderd jaar geleden waren zulke tafrelen in zwang. Nu komen ze zelden meer voor. Het was negentiende-eeuws weer. Terug in huis vroeg ik mij af, wie ben ik, degeen die hier zijn jas ophangt of degeen die nog buiten naar de maan loopt te zoeken. Ik weet dan wel dat dat hetzelfde is, maar probeer het niet dadelijk toe te geven.

De stemming was toeschietelijk aan het diner eergisteren, tenminste op mijn hoek van de tafelreeks. Toch was ik de volgende morgen bij het opstaan zo treurig dat ik de gedachte aan mensen liever niet meer toeliet. De schuld daarvan lag deels bij de drank die nog door mijn ingewand siepelde; maar in oorsprong bij herinneringen zoals aan F., die ik zag toen ik omkeek omdat van achteren twee handen even op mijn schouders gelegd waren en er een verheugd Hallo werd uitgeroepen.

Dag, hoe gaat het! zei ik welgemoed. Toen was zij al bijna weer verder, en het gesprek is ook later op de avond niet voortgezet - geen woord meer met haar, noch met haar man met wie ik geloof ik niet eens een knikje gewisseld heb. Een jaar geleden nog had je kunnen denken dat wij met z'n vieren, twee aan twee, een heel vriendelijke relatie zouden onderhouden, gesterkt door gedeelde belangstellingen en belangen. Hoewel onze uitwisseling al bedreigd werd door als-zij niet-dan-wij-ook-maar-niet waren er nog redenen voor optimisme, en ik kon mij slecht voorstellen dat die ongegrond zouden blijken. Toch is dat gebeurd. Er is nu haast niets meer over.

Dat was het ergste geval, maar er omheen groepeerden zich de gevallen van enkele andere aanwezigen met wie iets is misgegaan of niet gelukt. Nooit wordt er iets aan mij opgehelderd, en ik helder zelf ook niet op. De regels van de praktische samenleving verlangen dat wij verheugd Hallo! roepen en ons verder haasten.

In zekere mate ben ik er aan gewend, maar af en toe breekt de treurigheid uit. Dat is de grote mislukking van mijn leven: niet dat God zich verborgen heeft gehouden, of dat roem en eer buiten bereik zijn gebleven, en dat pianospelen eigenlijk te moeilijk is, maar dat het zelfs in veel eenvoudige gevallen onmogelijk is gebleken om van gedachten te wisselen.

In november en december, in de oliekrisistijd, leek het wereldgebeuren gedramatiseerd. De droge aktualiteit bestond niet meer; overal was een zin en een betekenis te beoordelen.

Waren er niet zelfs weken toen wij overwogen of de Arabieren ons in ernst en misschien van hun standpunt terecht straften voor onze pro-Israëlische uitspraken? Dat was op zichzelf pakkend, en werd nog vreemder bij de gedachte dat wij niet konden gaan uitleggen waar hun vergissing school. Een Nederlander die de internationale zaken rechtzet wil aan een binnenlands gehoor laten zien dat hij het hart op de juiste plaats draagt, en rekent er op dat hij buitenslands genegeerd zal worden. Als het buitenland hem toch opmerkt is hij in last, want zijn

[p. 30]

betoog zou maar hondegeblaf zijn zonder de fiktie dat dat juist de bedoeling was. Zo ontstond de soort situatie waarin Engelsen zich vleien met het idee dat hun eigenaardigheden baffle foreigners; maar deze zelfvoldoening is in Nederland onbekend, en bovendien, waar bleef onze olie?

Die olie die zou niet meer komen, totdat wij beseften dat wij ekonomisch uit onze krachten gegroeid waren en onderworpen geraakt aan de wrede woestijnbewoners. Ach heren, het was wel een andere tijd toen onze grootvaders op de uwe neerzagen over de railing van de Johan van Oldenbarnevelt en de J.P. Coen! Nu gingen wij eindelijk voelen, dacht ik, wat het is om in de wereldgeschiedenis te staan zonder macht, overgeleverd aan de toevalligheid van delfstoffen. Baksjisj, toean, please!

Dat zou J.P. Coen nooit gezegd hebben, en wij dus ook niet. Liever keerden wij terug naar eenvoudig leven, met lauwe radiatoren en de autobus. Niet alleen zouden wij dat doen, wij verheugden ons erop. Niet alleen zouden wij het milieu voor de ondergang behoeden, wij zouden onszelf moreel herstellen. Met de weelde waarin wij ons gewenteld hadden zou ook ons stuitende materialisme verdwijnen; wij zouden ons weer net als vroeger toeleggen op het leven met waarden, en behalve beter ook aardiger worden. Ging de wereld van twee maanden tevoren niet terugkeren? Goed zo!

Nu is het februari, en daar is hij toch, de wereld van vroeger. De speknekken flikkeren weer over de hoofdwegen; de bonden sleutelen weer aan de percentages; de aktualiteit heeft geen betekenis. Alleen het verleden is te vertrouwen. Weet je nog die zondagmorgen toen wij naar het concert fietsten, onder de zon over de lege wegen tussen de bevroren velden? Dat komt misschien nooit meer.

Laatst in Londen, twee stukken gezien in het National Theatre, The Party van Trevor Griffiths en Equus van Peter Shaffer: allebei met naaktscènes.

Kom daar in de Comédie Francaise eens om! Tenminste, ik meen dat dat vergeefs zou zijn. Wij zien hieraan hoe vrij en open het jonge nationale theater van Engeland staat tegenover nieuwe ontwikkelingen; of wij zien hoe het zich beijvert om de smaak van de dag te bedienen.

Ik zag er vooral het laatste in. Een jaar of vijf geleden, toen Oh! Calcutta in première ging dachten wij nog, altijd meegaand met wat zich als nieuw aandient, dat het naakt misschien de expressie van ons gemoed zou kunnen helpen nadat de eerste opwinding bedaard was. Dat is intussen niet gebeurd, en eigenlijk bestaat er weinig hoop meer. Al veel langer dan naakten heb ik geweldig zoenen gezien in films en op het toneel, en nog steeds wordt mijn verbeelding daardoor niet opgewekt maar lamgelegd.

De verklaring is denk ik dat drama een zin probeert te geven aan handelingen (of probeert te ontnemen, dat komt op hetzelfde neer). De akteurs vertolken die zin; zij zijn niet de mensen zelf, zij zijn een interpretatie van de mensen, en als zij ons hun fysieke intimiteit gaan opdringen verstoren zij het hersenspinsel waar zij ons in wilden vangen.

Misschien zouden wij aan naakt toch wennen als alles voortdurend zo vertoond werd. Dan zou het gewoon worden, en geen verschil maken; op het ogenblik wil het juist wel verschil maken, en werkt afbrekend.

Gelukkig hadden de naaktscènes in het National Theatre de exklusieve eigenaardigheid dat in beide gevallen de mannen impotent bleken. De Old Vic blijft te onderscheiden van een sex shop; toch was het mij te vlezig.

Laten wij het niet hebben over de Nederlandse taal in ‘het 450 slaapkamer Amsterdam Marriott hotel’ zoals aan het Leidse Bosje op een bord staat, vertaald waarschijnlijk door een eerzuchtige plongeur. Dan kunnen wij ook weke anglicismen zoals ‘een wereldwijd probleem’ links laten liggen. Het heeft geen zin om het overnemen van Engelse woorden en woordorden tegen te gaan bij mensen die, in de term van Bernard Cornfeld, sincerely want to be rich.

Ik zou mijn geschut liever opstellen in het hart van Nederland, waar hoewel er niets extra's mee te verdienen valt zulke dingen geschreven worden als ‘hij had geen tijd naar tante Emilie te gaan.’ De verklaring hiervoor moet zijn dat het in sommige delen des lands als keurig beschouwd wordt om geen om te gebruiken. Ik ben van plan om dat te doen hoort niet; dat zeg je, maar het wordt niet geschreven door goede leerlingen, die vervolgens hun toewijding tonen door het ook weg te laten waar het onmisbaar is.

Even vals is een andere keurigheid, ‘de beide staatslieden onderhielden zich de hele middag met elkaar’, die een nog pijnlijker indruk geeft dat de schrijver ongevoelig is voor woorden. Wie weet krijgen wij binnenkort ‘ieder van de beide staatslieden onderhield zich de hele middag met de ander’ - een stapje verder op hetzelfde pad.

Dit is allemaal alleen opwarmen. Het gaat mij eigenlijk om een taalvervalsing vrij van keurigheid: dat komt omdat. Hoe komt het

[p. 31]

dat onze hond met een gespleten schedel op het tuinpad ligt? Dat komt omdat er een pan van het dak gevallen is, op zijn arme kop - fout. Dat komt doordat. Er zijn twee dingen: iets is omdat, en iets komt doordat. Kunnen wij het daar niet meer over eens worden? Vroeger was het zo. Omdat gaf een reden aan, en doordat een oorzaak. Volgens mij is het nog steeds zo. Ik ontken niet dat het soms sexy is, een beetje het verkeerde woord gebruiken; maar dat mag alleen af en toe. Het zou prettig zijn als wij aan deze zaak geen verdere tijd hoefden te besteden.

Al zal het wel waar zijn dat niemand er helemaal in gelooft voor zichzelf, de dood van het lichaam kan ik mij voorstellen. Ik heb het een tijd lang moeilijker gehad met de gedachte dat ook de inhoud van de verbeelding sterfelijk is. De onwil om dat te aanvaarden had iets van zuinigheid. Op de unieke verzameling indrukken, gevoelens en meningen waar ik al tientallen jaren aan werk is het begrip slijtage niet van toepassing, en moet dat dan toch allemaal weg? Niemand weet hoe het was om slaperig opgenomen te worden en in een deken gewikkeld voor het vuurwerk op Koninginnedag aan de Molenlaan in Heemstede; noch hoe ik een week lang dagelijks oma opzocht om in de Wereldkroniek van haar leesportefeuille te kijken naar een mooi en hoopvol meisje. Alleen ik weet hoe afwijzend de rue de Flandre er uitzag toen ik ervan droomde kort voordat ik in Parijs ging wonen; en dat ik altijd vermoed, onder het schrijven en het vergaderen en het minnen en wat dan ook, dat ik geen echte ben, dat ik er eigenlijk niet bij hoor, al doe ik mijn best.

Die hele binnenwereld blijft te goed om te sterven, dacht ik, en moet dus voortbestaan; maar waar dan? Bij deze vraag rustte het onderzoek een tijd lang, totdat ik onlangs op een droomloos idee kwam. In mijn binnenwereld is geen leven; alleen dood materiaal, overgebleven van de bezigheid van twintig jaar of een minuut geleden. Het leven wordt er af en toe bijgebracht door mijn bewustzijn, als dat komt kijken. Dan valt ergens licht op, en het lijkt wel of er nog iets beweegt.

Verder is het er steeds donker en doodstil. Wat ik voor leven aanzag was alleen de weerklank van mijn eigen drukte. Als ik tenslotte ophoud gebeurt er nooit meer iets. Zo is het, denk ik. Zo verdwijnt het allemaal, en laat geen spoor na, behalve dit.