Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 3]

[264]

Onze offerzin
D. Hillenius

Al die beren waar kinderen mee zoetgehouden worden: Bruintje Beer, Winnie de Poe, Bolke, Teddy, en dan de wetenschap of liever gezegd het vermoeden dat beren de oudste goden zijn die de mens zich stelde.

Door een korte opmerking van Kortlandt, de chimpanseur, zag ik opeens hoe het ontstaan is.

Iedereen die zich er mee bezig houdt neemt ongeveer aan dat de beginprikkel tot menswording ontstond toen er door toenemende droogte geleidelijk aan gapingen ontstonden in de gordel van regenwoud, die zich tevoren ononderbroken had uitgestrekt van West-Afrika naar het oosten tot Achter-Indië en Indonesië. De savannen en steppen waren een veel minder rijke voedselbron en onze aapachtiger voorouders stonden voor de keus van uitsterven of een ander voedselspecialisme ontdekken. Zo zou dan naar de mening van velen het roofdierstadium ontwikkeld zijn, waarin wij - door de sociale samenhang, door onze ruimere hersens, door het gebruik van primitieve werktuigen - de concurrentie met de al zoveel langer (50-60 miljoen jaar eerder begonnen) gespecialiseerde echte roofdieren konden volhouden. Een groot deel van de instincten die ons het leven in de steden zo moeilijk maken zouden uit die tijd stammen.

Nu de opmerking van Kortlandt: als verklaring voor het feit dat de voormensen in Oost-Afrika ontstaan waren en niet in vergelijkbare savanneachtige gebieden in Azië, wees hij naar het voorkomen van beren over de hele wereld behalve ten zuiden van de Sahara (en Australië, maar dat doet toch nooit mee). Beren zouden oorspronkelijk de voedselconcurrenten zijn geweest van de mens, óók alleseters, daarbij fijnproevers, ook staartloos (of bijna), ook wel eens op de achterpoten lopend, ook intelligent. Het woord Boreas, dat het noorden aanduidt en de Grote en Kleine Beer, die de wereldas (door de Poolster) draaiende houden, zouden te maken hebben met het feit dat indertijd de sterkere beren de weg naar het noorden afsloten. De gedachte aan de Hyperboreeërs, de zielen van de afgestorvenen, die zich in het noorden zouden ophouden, slaat een verbinding tussen mens en beer, die men terugvindt in religieuze gebruiken bij de Ainoes (oerbevolking van Japan) en bij andere primitieve jagersvolken in Oost-Siberië.

Het is bekend dat bij die volken de beer geldt als een soort god, iets meer dan een mens, waar men eerbied voor heeft, maar die men op bepaalde tijden van kant maakt en opeet en daarmee opzendt als een afgezant naar Hogerhand.

Op zoek naar beren in Frazer's The golden bough, vind ik nog wat details die zowel de binding beer-mens benadrukken, als de suggestie opwekken dat nog steeds bij ons vergelijkbare mechanismen werken.

Behalve door op jacht volwassen beren dood te schieten, komen de Ainoes en andere volken ook in het bezit van beren door tegen het eind van de winter kleine jongen levend mee naar het dorp te nemen. Ze worden door vrouwen gezoogd en vertroeteld en krijgen later de lekkerste hapjes. Uit alles wat men erover leest krijgt men niet de indruk dat die goede voeding in de eerste plaats bedoeld is ter vetmesting, het heeft meer te maken met de manier waarop de Azteken en zovele andere mensen-offeraars de a.s. slachtoffers bekleedden met de uiterlijke tekenen van koninklijke macht, ze voorzagen van koninklijk voedsel en een koninklijke keus van vrouwen, galgemalen.

In het begin mag de kleine beer spelen met de kinderen, maar als hij groter wordt moet hij in een kooi, voor twee of drie jaar. Dan, in september of october, komt het feest. Tevoren vragen de Ainoes vergiffenis aan de goden voor wat ze van plan zijn. Een van de smoesjes is dat ze de beer niet langer kunnen voeden, dat ze hem wel moeten doden. Mensen worden uitgenodigd. Een spreker houdt een toespraak tot de beer. Hij vraagt ook al weer vergiffenis en zegt dan b.v.: ‘O godgelijke, je bent in deze wereld

[p. 4]

gezonden opdat wij je konden jagen. O geliefde, kleine god, wij aanbidden je, we smeken je: luister naar onze gebeden. We hebben je gevoed en grootgebracht met veel moeite en zorg, en dat allemaal omdat we je zo liefhebben. Thans, nu je groot geworden bent, staan we op het punt om je op te zenden naar je vader en moeder. Als je bij ze komt, spreek dan alsjeblieft goed over ons, vertel ze hoe goed we voor je zijn geweest. Kom alsjeblieft terug, dan zullen we je weer offeren.’

Het beest wordt daarna gebonden en met pijlen gepijnigd, daarna aan een staak gebonden en geworgd. Aan de worging doen zoveel mogelijk mensen mee, behalve de vrouwen die hem hebben grootgebracht, die zitten wenend aan de voet van de staak; een vroeg-Christelijk tafereeltje.

Wat me het meest trof in dit verhaal is de strekking van de speech van de redenaar: denk er aan hoe goed we voor je gezorgd hebben, nu is de tijd gekomen dat je iets doet voor ons. Onwillekeurig deed me dit denken aan het soort toespraken dat ministerpresidenten of ministers van oorlog afsteken bij het vertrek van detachementen (détaché = losgelaten) soldaten, die ergens over zee opgeofferd moeten worden ten bate van de achterblijvenden. Ook daar de herinnering aan de plicht der dankbaarheid: dat men zo goed voor de jongens heeft gezorgd toen ze nog jong waren, dat het nu tijd is om er iets voor terug te doen. Als de (meestal Christelijke) bestuurder zou durven, zou hij ook spreken over het hiernamaals, waar de jongens na de offering naar toe zullen gaan. Vroeger had men die schroom niet en voorzover ik weet is het bij de nog steeds heilige oorlogen der Mohammedanen gebruik om aan de aanstaande gesneuvelden de zegeningen van het hiernamaals te beloven. Ook de Kamikazevliegers en -onderzeeërs werden bij het vervullen van hun plicht direct bevorderd tot een hoger leven.

Het gemak waarmee alle systemen - communisten, kapitalisten en alles wat er tussen in de knel zit - spreken over offers, die noodzakelijk zijn, opdat we het in een oncontroleerbare toekomst ideaal zullen hebben.

(Bij het schilderij van Rembrandt: Abraham en Isaac. De oude man met een grote hand het gezicht van zijn zoon achterover drukkend, met de andere hand het offermes brengend naar de gespannen keel... dan de engel.

Een verhaal en een beeld dat vele Christelijk opgevoeden wel voorgoed genezen moet hebben van de gedachte aan een liefderijke God en Vader. Het gedicht van Wilfred Owen, slachtoffer van de Eerste Wereldoorlog:

So Abram rose, and clave the wood, and went,
And took the fire with him, and a knife.

And as they sojourned both of them together,

Isaac the first-born spake and said, My Father,
Behold the preparations, fire and iron,
But where the lamb for this burnt-offering?
Then Abram bound the youth with belts and straps,
And builded parapets and trenches there,
And stretched forth the knife to slay his son.
When lo! an angel called him out of heav'n,
Saying, Lay not thy hand upon the lad,
Neither do anything to him. Behold,
A ram, caught in an thicket by its horns;
Offer the Ram of Pride instead of him.
But the old man would not so, but slew his son, -
And half the seed of Europe, one by one,...)

Over het algemeen neemt men aan dat de behoefte aan offeranden pas ontstaan is na de uitvinding van de landbouw. Geen bloeddorstiger volken dan landbouwvolken.

Er zouden daarvoor twee redenen kunnen bestaan. De meest genoemde is de uitoefening van een imitatieve magie: zoals het zaad in de grond moet sterven voordat de nieuwe oogst kan opgroeien, zo zouden ook de menselijke en waarschijnlijk pas latere, plaatsvervangende, dierlijke offers gebracht moeten worden ten bate van een florissante toekomst (dezelfde gedachte als bij de paringen aan de rand van korenvelden, om zowel de ene als de andere vruchtbaarheid op gang te brengen).

Een andere reden zou kunnen zijn dat er een uitlaatklep gevonden moest worden voor de door de achteruitgaande jacht steeds minder bevredigde bloeddorstigheid van de mannetjes.

Maar er is reden om aan te nemen dat mensen al veel eerder offerden, of althans slachtingen uitvoerden met min of meer religieuze betekenis. Uit de tijd van de vroegste grottenschilderingen (± 40.000 jaar geleden), lang voor Lascaux en Altamira, is een berenschedel bekend, die zo was opgesteld (met enkele niet erbij behorende botten, waarvan één door de jukboog), dat hij naar alle waarschijnlijkheid een cultusbetekenis had, misschien te vergelijken met die welke de Ainoes en verwanten koesteren voor de op palen geplaatste schedels van hun geofferde lievelingen. Deze berenschedel had toebehoord aan een ± 3-jarige holenbeer!

[p. 5]

Ook andere vondsten van op bijzondere manier geplaatste holenbeerschedels wijzen er op dat de verbinding beer-mens een zeer oude is en dat - als de overeenkomst met de Ainoes niet helemaal toevallig is - de behoefte aan offeringen veel en veel ouder is dan de landbouw. Van de weinige jagersvolken, die het tot op heden of voor kort hebben kunnen uithouden, is bekend dat de verhouding met hun jachtwild een ambivalente is. Aan de ene kant is het wild de prooi, die men om lijfsbehoud wel moet doden en eten, aan de andere kant putten veel primitieve jagers zich uit in verontschuldigingen en eerbiedsbetuigingen aan de prooi, voor en na het doden. Ook aan de irrationele afschuw die de hele geschiedenis door jagers en stropers t.o.v. elkaar uiten, is die ambivalentie te proeven.

Zijn wij eigenlijk wel ooit zulke goede jagers geweest? Lorenz heeft het in zijn agressie-boek over de ontspannen, vriendelijke, nieuwsgierige gezichtsuitdrukking waarmee echte roofdieren een prooi achtervolgen en doden.

Ik denk dat wij dat stadium nooit hebben gekend. We stammen af van dieren die - zoals de mensapen van nu - practisch vegetariër waren. Door grote nood gedwongen zijn wij op vlees gaan jagen en daarmee gingen we waarschijnlijk in tegen een instinctenpakket dat tientallen miljoenen jaren langzaam gegroeid was.

Als je ziet hoe vaak jagers en offeraars in de prooi een plaatsvervangend menseoffer zien, is het zelfs de vraag of wij na de vegetarische periode direct jager werden, of dat wij eerst - de nood brak tenslotte in

[p. 6]

golven uit - van tijd tot tijd soortgenoten doodden. Kannibalisme. (Darwin vermeldt het nog als een noodmaatregel bij de Vuurlanders).

Het doden en opvreten van totemdieren, de hond bij sommige negervolken en op een eilandje in het Tobameer, het varken bij de Papoeas en verder in de Pacific, de beer bij de Ainoes, wijst op het van tijd tot tijd gedwongen zijn om een instinctmatig taboe te overschrijden. Het werkelijke taboe was dan het doden en eten van een mens. Het is niet onwaarschijnlijk dat we in die 2-10 miljoen jaar na onze verdrijving uit het paradijs een goed werkend jachtinstinct hebben ontwikkeld, maar dat zou dan in strijd zijn met oudere instincten, die bij de meesten van ons blijkbaar nog aanwezig zijn.

Er is vaker sprake van tegenstrijdige instincten,



er is zoiets als een hiërarchie en soms een parlement der instincten. De instinctmatige neiging om te vluchten voor groot gevaar kan overstemd worden door een sterkere instinctmatige neiging om de jongen of de partner te beschermen. Zo zou ook het roofdierinstinct alleen maar kunnen overwinnen in de strijd met en tot afschuw van enkele andere instincten. Dat dit geen hersenschim is volgt o.a. uit een waarneming van Jane Goodall bij chimpansees. Zij zag hoe een mannetje een kleine baviaan doodde. Zowel de doder als enkele van zijn soortgenoten verkeerden daarbij in hoge staat van opwinding. Niets van de koele distantie van het echte roofdier, maar volkomen overeenstemming met de schuimbekkende toestand waarin mensen geraken bij het overtreden van een taboe.