Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 12]

Eckermann vertelt, en andere fragmenten
K. van het Reve

Eckermann vertelt dat het volgende voorval uit zijn jeugd zich bij hem ‘als etwas Unvergessliches eingeprägt’ heeft:

Ich sass eines Abends bei angezündeter Lampe mit beiden Eltern am Tische. Mein Vater war von Hamburg zurückgekommen und erzählte von dem Verlauf und Fortgang seines Handels. Da er gern rauchte, so hatte er sich ein Paket Tabak mitgebracht, das vor mir auf dem Tisch lag und als Wappen ein Pferd hatte. Dieses Pferd erschien mir als ein sehr gutes Bild, und da ich zugleich Feder und Tinte und ein Stückchen Papier zur Hand hatte, so bemächtigte sich meiner ein unwiderstehlicher Trieb, es nachzuzeichnen. Mein Vater fuhr fort von Hamburg zu erzählen, während ich, von den Eltern unbemerkt, mich ganz vertiefte im Zeichnen des Pferdes. Als ich fertig war, kam es mir vor, als sei meine Nachbildung dem Vorbilde volkommen ähnlich, und ich genoss ein mir bisher unbekanntes Glück. Ich zeigte meinen Eltern, was ich gemacht hatte, die nicht umhin konnten mich zu rühmen und sich darüber zu wundern. Die Nacht verbrachte ich in freudiger Aufregung halb schlaflos, ich dachte beständig an mein gezeichnetes Pferd und erwartete mit Ungeduld den Morgen, um es wieder vor Augen zu nehmen und mich wieder daran zu erfreuen.

Toen ik een jongen was, schrijft Joeri Oljesja, waren er prachtige kalkeerplaatjes te koop. Het was een soort boekje, een albumpje. Op de bladen waren verschillende scenes afgebeeld in een doffe kleur. De veronderstelling lag voor de hand dat bij het overbrengen op papier dezelfde scene te voorschijn zou komen, maar dan in heldere, verschillende kleuren. Maar - en dat was het merkwaardige van die plaatjes - op het papier verscheen een heel andere voorstelling, een waanzinnig heldere, onverwachte voorstelling, die zich tot nu toe op een onbekende plaats had opgehouden. Een van die afbeeldingen heb ik mijn hele leven onthouden. Toen wist ik niet wat het betekende. Daar kwam ik veel later achter. Het was een episode uit de onderdrukking van de bokseropstand in China. Onder een onbeschrijflijk blauwe hemel stond een hoge muur, en daar overheen hingen onthoofde chinezen. En er stroomde bloed - onbeschrijflijk rood - langs die muur. Het plaatje glom want het kwam net uit het water.

Ik was toen heel klein: zes, zeven jaar. Mijn eerste verzen schreef ik toen ik zeventien was. Ik had er dus heel lang geen idee van dat ik aan kunst zou doen. Maar ik herinner me duidelijk dat de indruk die ik kreeg van het kijken naar dat wonderlijke plaatje zich scherp onderscheidde van andere indrukken uit mijn kinderjaren.

Mijn schrijversleven, staat in de memoires van Boenin, is nogal vreemd begonnen. Het moet begonnen zijn op die oneindig lang geleden dag op ons landgoed in het gouvernement Orjol, dat ik als jongen van een jaar of acht opeens het brandende, onrustige verlangen voelde om iets als een gedicht of een sprookje te maken, omdat ik opeens getroffen was door iets wat ik toevallig in een plaatjesboek gezien had: ik had daar een plaatje gevonden met woeste bergen, het witte doek van een waterval en een gedrongen, dik mannetje, een dwerg met een vrouwengezicht, een dikke hals, d.w.z. een krop, die bij de waterval stond met een lange stok in zijn hand, een kleine hoed op die op een dameshoed leek met een veer opzij, en onder die dwerg las ik het onderschrift, dat mij trof door het laatste woord dat ik toen gelukkig nog niet kende: Ontmoeting in de bergen met een cretin. Cretin! Als dat vreemde woord er niet gestaan had zou ik die dwerg met zijn krop, zijn vrouwengezicht en zijn hoed waarschijnlijk alleen maar afschuwelijk gevonden hebben en verder niets. Maar cretin? In dat woord lag voor mij iets vreemds, raadselachtigs, sprookjesachtigs zelfs! En opeens werd ik door poetische opwinding gegrepen. Die dag zonder resultaat. Ik schreef geen regel,

[p. 13]

hoezeer ik het ook probeerde. Maar is die dag toch niet het begin van mijn schrijverschap geweest?

Laatst liep ik in het hartje van Moskou, in de Poesjkinstraat. Een ruit van een leegstaande winkel was van binnen witgekalkt. In de kalk waren met keurige latijnse letters twee woorden uitgekrabt. Het waren de woorden lenin en beatles. Een van die woorden hadden de berouwvolle daders of verontwaardigde lezers onleesbaar gemaakt.

In The witnesses, een bloemlezing uit de getuigenissen, afgelegd voor de Warrencommissie, komen als ik me goed herinner drie bladzijden voor die het stenografisch verslag behelzen van het verhoor van de advocaat Mark Lane. Hij heeft in het openbaar verklaard dat hij belangrijke gegevens heeft en is daarom door de commissie uitgenodigd. Hij zegt dat hij helaas die gegevens niet over kan leggen. Als hem gevraagd wordt waarom niet, begint hij verschrikkelijk te draaien en te liegen. Het is een bekende methode: McCarthy met zijn lijst van communisten in het State Department, makers van wondermiddelen die maar steeds niet willen zeggen wat er in zit, boer Koekoek die zegt te weten dat Haya bij de jeugdstorm geweest is, de bewijzen die hij zegt te hebben niet geeft, veroordeeld wordt en juist in die veroordeling een samenzwering ziet om de waarheid omtrent Haya te verdonkeremanen - met hulp, uiteraard, van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie.

De film die deze Mark Lane gemaakt heeft is in Nederland op de t.v. vertoond, en ernstige kranten hebben aandacht aan hem geschonken. Hij werd bijna als een edele strijder voor recht en waarheid beschouwd, terwijl hij toch niet meer is dan een vulgaire oplichter.

De mensen zijn bereid terwille van enige geestelijke luxe (bijvoorbeeld ‘Het communisme komt onvermijdelijk, het is wetenschappelijk bewezen’) de ongelooflijkste materiële en morele ellende te verdragen, te veroorzaken en te helpen in stand houden. Het ware beter als de mensen die luxe zouwillen opgeven en een wereldbeeld zouden willen aanvaarden dat zegt ‘Tja, het is met de wereld hoogst problematisch gegesteld, er is een boel ellende waar weinig aan te doen schijnt’, en zich daarbij te weer zouden stellen tegen iedere onrechtvaardigheid, ook als die voorgesteld wordt als ‘historisch noodzakelijk’.

Ik heb een prachtig minimumprogram, zegt iemand bij Aldanov. Hoe prachtig, hoe gelukkig zou het leven op aarde zijn als de mensen zich in hun handelingen alleen zouden laten leiden door hun beperkte egoistische belangen! Helaas nemen slechtheid en waanzin in het leven een veel grotere plaats in dan het persoonlijk belang.

Wat je hebt waardeer je niet. Zo was ik tien, twintig jaar geleden erg blij als een krant of tijdschrift iets van me hebben wilde. Ik zou menige vrolijke avond hebben opgegeven - en heb dat ook gedaan - om die kranten en tijdschriften zover te krijgen. Nu ik ze zover heb doet het me niet veel meer. Ik zou best zo'n stuk willen opgeven voor een vrolijke avond.

In een grote boekwinkel hangt een grote plaat met het periodiek systeem der elementen, ondekt door Dmitri Mendelejev. Ik heb die plaat gekocht, in drieën gesneden, tot een rol verpakt en naar het postkantoor gebracht. Een vriendelijk meisje bedient mij. Luchtpost? vraagt ze. Nee, gewoon. Er is geen haast bij. Aangetekend? Nee, gewoon. Ook niet-aangetekend moet een pakje zijn bestemming kunnen bereiken. Wat zit er in? Een kaart, zeg ik, een schema, de tabel van Mendelejev. Naar Amsterdam? vraagt het meisje. Ja, naar Amsterdam. Mag zoiets wel naar het buitenland verstuurd worden? vraagt ze, net of ik een autoriteit ben op het

[p. 14]

gebied van wat wel en wat niet naar het buitenland mag. Volgens mij mag het, zeg ik. De Rus, die naast mij aan de toonbank staat, lacht en zegt dat volgens hem de tabel van Mendelejev in Nederland al bekend is. Twaalf kopeken.

In het begin van de jaren dertig riep een Russische schrijver de hulp in van Arthur Koestler. Hij had een in een kapitalistisch land spelende passage waarin een arbeider en een kapitalist elkaar tegenkomen. De kapitalist duwt de arbeider van het trottoir. Welke woorden bezigt hij daarbij? Koestler moest toen uitleggen dat zulke scenes onder het kapitalisme uiterst zeldzaam zijn.

De Litgazeta van 24 augustus 1967 publiceert een citaat uit een door een jonge sovjetschrijver aan een tijdschrift gestuurd verhaal, waarin de ene Amerikaanse miljardair de andere ontvangt en zegt: ‘Wilt u een kopje koffie, sir? Het is echte!’ Het verschil met 35 jaar geleden is tweeledig: toen verzweeg Koestler de anecdote. Nu wordt hij gepubliceerd. Toen was de anecdote waar gebeurd, nu is hij denk ik verzonnen.

Het maken van fictieve mensen (beeldende kunst, toneel, literatuur) die voor het publiek aannemelijk zijn, is mede mogelijk omdat welhaast iedere combinatie van menselijke eigenschappen het ‘doet’. Men zou kunnen bestrijden dat goede schrijvers goede psychologen zijn. De meeste mensen, zegt iemand bij Aldanov, hebben helemaal geen psychologie: bij gewone vrouwen vind je alleen maar zenuwen, bij gewone mannen elementaire gewaarwordingen, alles dik overgoten met huichelarij en eerzucht, - eigenlijk hoeven romanschrijvers het helemaal niet zo ver te zoeken, als ze zich niet met uitzonderlijke mensen bezig houden.

Sommige literaire effecten worden door toevallige omstandigheden veroorzaakt. Een van de beroemdste regels der Franse poezie schijnt ontstaan te zijn uit een vergissing van de zetter, die Et Rosette a vécu ce que vivent les roses: / L'espace d'un matin veranderde in Et, rose, elle a vécu etc.

Op de voorbereidende school zongen wij een lied Haasje Martijn, nog jong en klein, / Was aan 't studeren / Om dansen te leren. / Een twee drie een twee drie, een twee drie, een. / Een twee drie een op het achterste been. Dit ‘op het achterste been’ dansen van het haasje gaf het lied iets geheimzinnigs. Pas veel later hoorde ik het platduitse lied over Lüt Matten de Haas, met als slotregel Op de achterste Been, waarbij Been het meervoud van Been is. Het zo ontroerende laatste woord van Christ, that my love were in my arms / And I in my bed again zou afkomstig kunnen zijn van het Nederlandse beddeken.

Een journalist uit * liet zijn meubilair overkomen in een laadbox. Toen de spoorwegen van zijn vaderland die box aan de sovjetgrens hadden afgeleverd kreeg hij daar bericht van. Hij deelde de afstand van de grens tot Moskou door het gemiddelde aantal kilometers dat naar hij meende een Russische goederenwagen per dag aflegt en besloot na tien dagen nog eens op te bellen of zijn meubeltjes al in Moskou waren. Ze waren er niet. Een week later belde hij nog eens. Nog een week later nog eens. Hij hoefde zich helemaal niet ongerust te maken, zijn meubels zaten in trein nummer zoveel en waren op weg naar Moskou. Over een paar dagen nog maar eens bellen. Weer niets. Maar kon men hem dan niet zeggen waar trein nummer zoveel zich op het ogenblik bevond? Over een paar dagen. Hij belde nog een paar keer, maar niemand kon hem zeggen waar die trein was. Toen werd hij kwaad, belde het ministerie van transport op met de woorden ‘Geef mij de minister, maar zeer snel’ (Dajte mne ministra, no očen' bystro). Hij kreeg tot zijn verbazing onmiddellijk de minister, en beklaagde zich. ‘Kameraad’, zei de minister tegen hem, ‘u bent minder te beklagen dan ik. U bent een box met meubels kwijt. Ik ben een hele trein kwijt.’ Later bleek die trein nooit te hebben bestaan; de box stond gewoon nog steeds aan de grens. Door toedoen van de minister had de journalist zijn meubels binnen enkele weken in huis. Er was niets gebroken. De hele operatie had vijf maanden geduurd.

Een Russische ambtenaar krijgt per dag zeg honderd zaken te behandelen. Van zeg veertig van die gevallen weet hij hoe ze behandeld moeten worden omdat hij zijn instructies gekregen heeft aan de hand van precies zulke gevallen. De andere zestig zijn nieuw. In Nederland zou zo'n ambtenaar dertig van die zestig gevallen naar eigen inzicht behandeld hebben; van de andere dertig zou hij er twintig hebben afgehandeld na overleg met zijn chef of met iemand anders. Over de resterende tien zou hij niet hebben durven beslissen en die zou hij dus hebben verwezen naar een hogere instantie.

In Rusland gaat dat anders. Niemand durft verantwoordelijkheid te nemen. Daar echter een Russische functionaris niet meer zaken kan behandelen dan zijn Nederlandse collega - eerder minder misschien, want na half twee is het moeilijk hem aan de telefoon

[p. 15]

te krijgen - zou het verkeerd zijn te denken dat die zestig nieuwe zaken die de Rus te behandelen krijgt alle zestig naar boven worden afgeschoven. Dat zou de man boven hem overladen. Ook de Rus schuift niet meer dan tien procent af. Wat doet hij met de rest? Niets. Zo blijft de helft van de zaken die hij moet doen liggen. Een deel van die zaken sterft daardoor af. De man voor het loket geeft het op, de briefschrijver schrijft geen tweede brief. Wat de rest betreft blijft de ambtenaar de boot afhouden, daarbij voortdurend liegend, want hij kan niet zeggen: ik durf in dit geval geen verantwoordelijkheid te nemen en ik durf deze zaak ook niet aan mijn baas voor te leggen. Sommige van die niet afgehandelde zaken groeien uit tot iets dat zo belangrijk wordt dat het tot die tien procent gaat behoren die naar boven worden afgeschoven. Daar herhaalt zich het proces.

In sovjetstudies worden grote schrijvers bijna altijd voorgesteld als mensen met een politiek program. Alsof zij voortdurend in hun hoofd een partijbestuur hadden zitten met een af en toe gewijzigd program, een standpunt in allerlei lopende zaken, bondgenootschappen etc. Een zeer onredelijke visie. Veelal dachten die schrijvers in een heleboel politieke zaken helemaal niets, of ze maakten zich in ieder geval lang zo druk niet als een politieke partij. Dit is een algemene neiging bij de kameraden. De ‘vijand’ wordt ook voorgesteld als iemand met een centraal comité en een politburo en voortdurend lezend in het Communistisch Manifest.

Leuk is dat men een literaire replica van deze voorstellingswijze terugvindt bij de formalisten: bij hen heeft iedere auteur een literair ‘program’. Zo bijvoorbeeld de formalistische theorie van de parodie: een middel in de ‘strijd’ van een literaire school tegen een gevestigde en weg te werken concurrent. Ook dat lijkt niet redelijk. Schrijvers ‘parodiëren’ van alles, maar niet met een zo eenvoudige en zo grove bedoeling. Waarom zou Cervantes een paar duizend pagina's volschrijven als hij alleen maar de strijd wilde aanbinden met de ridderroman? Omdat hij de weg wilde banen voor de romans van Balzac en Sjolochov?