Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 3]

[230]

De dans van de rozerode olifant
Notities bij een partijcongres
A. Nuis

Tegen tienen op zaterdagmorgen, de tweede dag van het buitengewoon congres van de Partij van de Arbeid, stond ik in de Rotterdamse dierentuin voor de streng bewaakte Rivièrahal. In een glazen hokje bij de ingang zag ik enkele dames achter een tafel, waarop het perskaartje moest liggen dat daar voor mij was achtergelaten. Tussen dat kaartje en mij stond een meneer van de ordedienst, die al heel wat aannemelijker klinkende smoesjes had afgeketst. De belangstelling voor het congres, het tekort aan plaatsen en de moeite die gedaan werd om toch binnen te komen, deed aan Ajax-Feijenoord denken, al zijn er bij mijn weten geen zwarte prijzen betaald of kaarten vervalst. Een snelle doorbraak bracht mij bij mijn kaartje, vòòr de ordeman mij bij mijn kraag had.

Binnen leek het niet op een voetbalwedstrijd. In lange rijen zaten de afgevaardigden verscholen achter hun ochtendkranten in rieten leunstoelen, terwijl heel in de verte, naast het podium met het partijbestuur en wat rode vlaggen, een monotone spreker bromde. Vanachter ruitjes in de zijwanden keken kleine vissen zwijgend de zaal in. De rust van een reusachtige Hollandse huiskamer.

Toen ik eenmaal op mijn plaats vooraan zat, bleek ook die indruk bedrieglijk. Ik zag de spanning op het gezicht van voorzitter Tans, en het drukke geconfereer van de aanvoerders van Tien over Rood aan de voet van het spreekgestoelte. Dit was geen openlijke politieke veldslag, maar ook geen genoeglijk samenzijn van mensen die zich graag door sprekers laten stichten. In volle gang was het merkwaardige, ondergrondse steekspel van de politieke democratie, waarin verloren stemmingen overwinningen kunnen betekenen en aanvallen signalen van vriendschap, terwijl felle onderlinge tegenstellingen vaak gehuld worden in de taal van eensgezindheid en harmonie. Als je de draad van dat spel eenmaal te pakken hebt, raak je zo geboeid dat je het oog verliest voor het ridicule van de ficties waarin het zich afspeelt - in dit geval de fictie dat achthonderd eigenzinnige personen in rieten stoelen op rijen, allemaal in gelijke mate meebeslissen over het lot van een partij en een partijprogramma, na weloverwogen onderling beraad van twee hele dagen.

De moeilijkheid is om de draad te pakken te krijgen. Die moeilijkheid lijkt me een belangrijke oorzaak van de veelbesproken kloof tussen kiezers en politici, belangrijker misschien dan moeilijke zaken, moeilijke woorden of kiesstelsels. Democratische politiek is een eigenaardig mengsel van ernst en spel: bepaalde doelen worden serieus nagestreefd, maar op een manier die gebonden moet zijn aan ficties en aan de sociale conventies die bij vergaderen en onderhandelen horen. De politici spelen het spel met zoveel ernstige overgave, dat ze die conventies vanzelfsprekend gaan vinden. Ze denken er niet meer aan, dat wil zeggen ze denken dat ze gewoon doen. De man bij het televisietoestel kijkt juist tegen de conventies aan; omdat hij de draad van het spel niet te pakken krijgt, trekt hij, ten onrechte, de ernst van de spelers in twijfel. Vandaar het grote misverstand. Meer staatsburgerlijke vorming in het onderwijs, zoals de PvdA wil, lijkt me een moeizame oplossing, die niet eens ongevaarlijk is. Een beetje kennis van de politiek zonder eigen ervaring met het spel maakt het wantrouwen eerder groter dan kleiner. Over de moeilijkheid een lesprogramma op te stellen dat tegelijk politiek neutraal en concreet is, praat ik maar niet eens. Een betere oplossing lijkt mij, dat elke politicus een half uur per dag zijn drukke werkzaamheden onderbreekt om in meditatie te gaan. Hij zou zich dan moeten afvragen wat hij geworden zou zijn als hij zich nooit met het hele gedoe had ingelaten, en proberen zijn bedrijvigheid te bekijken door de ogen van dat andere ik. De politicus die zo'n ander ik niet meer bedenken kan, of die bij het bedenken ervan

[p. 4]

volstrekt tevreden is met zijn beroepskeuze, is een slecht politicus.

Terug naar de Rivièrahal. Zo'n log gevaarte van een partijcongres is natuurlijk niet geschikt voor uitvoerig en diepgaand beraad. Gewoonlijk is het een demonstratie van eensgezindheid en trouw aan de voormannen, een bron van inspiratie voor de partijwerkers in het land die wel eens iets anders willen zien dan slechtbezochte afdelingsvergaderingen. Een paar radicale ketters horen er natuurlijk bij: zij krijgen het woord en worden met overweldigende meerderheid weggestemd. Dat betekent twee vliegen in één klap, want de eensgezindheid wordt bevestigd, terwijl het ruime gevoel dat iedereen erbij mag horen ook aan zijn trekken komt.

Naarmate de oppositie groeit, wordt een congres gevaarlijker voor een partij - ook als er nog lang geen kans is dat een meerderheid zich tegen de leiding zal keren. Opposanten vragen uiteraard meer het woord dan getrouwen, en doen een zwaar beroep op hun formele rechten als congresgangers. De voorzitter moet spreektijden bekorten en de discussie opjagen om op tijd door de zaken heen te komen; omdat hij niet alleen voorzitter van het congres, maar ook van het bestuur is, wekt hij bij de opposanten de indruk dat hij hen monddood wil maken, al doet hij ook nog zo zijn best om die indruk te vermijden. En ondertussen zit de zwijgende menigte partijgetrouwen zich op te winden over die stroom van sprekers, die daar met hun gladde praatjes tegen de leiding staan aan te trappen en zo de demonstratie van eensgezindheid bederven. In plaats van een bron van inspiratie wordt zo'n congres gemakkelijk de oorzaak van verbittering en hooglopende ruzies achteraf.

Dit risico liep de Partij van de Arbeid in de Rivièrahal. En het is, die omstandigheid in aanmerking genomen, wonderlijk goed afgelopen. Dat lag vooral aan het karakter van de oppositie. De groep van Tien over Rood vertegenwoordigt in de eerste plaats een groot aantal mensen die in de laatste maanden partijlid zijn geworden of van papieren in echte leden zijn veranderd, met de bedoeling de partij nu eens wat meer radicaal élan te geven. Zo'n oppositie is heel iets anders dan een groepje dissidenten dat al jaren hardnekkig vecht voor een andere partijkoers. Het bestuur was waarschijnlijk dolblij met de aanwas, en ten volle bereid de vertegenwoordigers ervan op te nemen in de beleidsorganen van de partij en zelfs in de kamerfractie - als zij ten minste bereid waren hun al te concrete programmapunten voorlopig op te zouten. Onder al het rumoer van het congres was de belangrijkste gebeurtenis eigenlijk, dat van weerskanten genoeg welwillendheid werd betoond om een geleidelijke vernieuwing van de partijtop, zonder grote schokken en binnen niet al te lange tijd, waarschijnlijk te maken. De generatie van de oprichters heeft eindelijk eens een wat ruimere keuze bij het zoeken naar geschikte opvolgers. De partij zal er waarschijnlijk niet veel radicaler van worden, wel energieker.

Over de inhoud van de discussies schrijf ik maar niet, die heeft inmiddels uitvoerig genoeg in de krant gestaan. Dat het debat over de internationale politiek verward en oppervlakkig bleef, was te verwachten. Geen mens is in staat om over een kwestie als Vietnam in drie minuten een zakelijk betoog te houden dat iemand overtuigt die het niet al van te voren met hem eens was, zeker niet als er ook nog over Portugal en Oost-Duitsland moet worden gepraat. Het bleef grotendeels bij felle kreten, variërend van een oproep tot eerbied voor Amerikaanse oorlogsgraven in Europa tot een beschuldiging van Amerikaanse volkerenmoord in Vietnam. De discussie tussen Lammers en Dankert over erkenning van de DDR was van beter gehalte, maar hoorde duidelijk thuis in een kleiner comité met meer tijd. Toen Tans daarop wou aansturen, kwam er een emotionele en nogal onthullende interventie van Burger: over erkenning mocht zelfs niet worden geprààt in de partij, zolang de zaak internationaal nog niet aan de orde was gesteld. De uitspraak van een man die te lang heeft helpen regeren, en in begrijpelijke angst voor complicaties even vergeet hoe het komt dat hij soms bepaalde zaken internationaal aan de orde mag stellen, en namens wie. De oppositie kreeg geen gelegenheid meer tot reageren, en Burger kreeg zijn zin.

Meer verwonderlijk dan dit alles was de voortreffelijke, zakelijke discussie die het congres wist op te brengen over de vraag of er een minimumprogramma moest komen, waaraan de PvdA volledig zou vasthouden bij deelname aan een regering. Voor en tegen werden goede argumenten aangevoerd. De tegenstanders noemden vooral de nadelen bij het onderhandelen met andere partijen, de voorstanders het voordeel van groter duidelijkheid voor de kiezers. Drees zei o.a. dat het land onregeerbaar zou worden als alle partijen met zo'n ijzeren verlanglijst kwamen; Westenbrink, de jonge Drentse Koekoektemmer, bleek ook van Drees niet bang, en bracht ertegenin dat de VVD misschien het voorbeeld zou volgen, maar dat de innerlijk verdeelde confessionele partijen dat nooit zouden kunnen. Het

[p. 5]

bestuur verklaarde zich tegen, en het congres sloot zich daar door een schriftelijke stemming bij aan. Maar de voorstanders haalden veertig procent van de stemmen; voor een partijcongres betekende dat een duidelijke overwinning van argumenten op autoriteit.

Aan het slot sprak Den Uyl. Het was een rede waar niets op aan te merken viel, maar ik kreeg ook niet het gevoel dat er een verrassend nieuw begin werd gemaakt. Daarvoor zou hij banger moeten zijn van het politieke cliché, dat ook de schrijvers van Tien over Rood nog veel te gemakkelijk uit de pen rolt. Presentatie is niet alleen een kwestie van een paar slagzinnen en het vermijden van ‘moeilijke’ woorden. Er is ook het besef voor nodig dat al die termen als leefbaarheid, onbehagen, duidelijkheid, regeerkracht, vertrouwenscrisis, eerste stap, dringende tijd, nieuwe aanpak enzovoort, voor de oningewijde niets anders meer uitdrukken dan: daar staat weer een vent over politiek te praten. Telkens nieuwe woorden vinden voor oude waarheden - dat is geen specialiteit van politici, wel van schrijvers. Welnu, haal die erbij: er zijn genoeg socialisten onder.

Het is maar een voorbeeld. De opleving in de politieke belangstelling van de laatste maanden heeft niet alleen gezorgd dat een groep jongere politici de PvdA komt versterken. Er is ook talent door beschikbaar gekomen dat op zichzelf niet politiek is, maar dat op allerlei manieren zou kunnen bijdragen tot het doorbreken van de versleten politieke conventies in de verkiezingsstrijd en daarna - als het wordt aangeboord. Doet Den Uyl dat niet, dan zal hij toch wel een groot stuk van het verlies van dit jaar terugwinnen. Doet hij het wel, dan kan hij de Nederlandse politiek veranderen.