Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 36]

Pale fire
D. Hillenius

Vladimir Nabokov, Pale Fire, Weidenfeld and Nicholson, Londen 1962.

Pale Fire, a poem in heroic couplets, of nine hundred ninety-nine lines, divided into four cantos, was composed by John Francis Shade (born July 5, 1898, died July 21, 1959) during the last twenty days of his life, at his residence in New Wye, Appalachia, U.S.A. The manuscript, mostly a Fair Copy, from which the present text has been faithfully printed, consists of eighty medium-sized index cards, on each of which Shade reserved the pink upper line for headings (canto number, date) and used the fourteen lightblue lines for writing out with a fine nib in a minute, tidy, remarkably clear hand, the text of his poem, skipping a line to indicate double space, and always using a fresh card to begin a new canto.

Zo begint het d'Oliveira-achtige voorwoord van Pale Fire. Maar net als we besluiten om het boek om deze reden maar weg te leggen tot na onze pensionering, staat daar als een optisch bedrogje, een grapje in een film van Antonioni, een zenuwtic in het gelaat van een hoogwaardigheidsbekleder: ‘There is a very loud amusement park right in front of my present lodgings’. Daarna gaat het weer bladzijden goed preuvelig commentatorswerk, de vriendschap van de dichter voor de commentator, onuitstaanbaarheden van de commentator. En dan plotseling weer ‘Damn that music’. Een spiegel met foutjes.

Laat ik, voordat ik uitglijd in die spiegelwereld, kort proberen te vertellen wat ik eerst dacht dat de inhoud was.

Er is dus een gedicht van 999 strophen, met als zwaartepunt de zelfmoord van een lelijk meisje, dochter van de dichter, een uitvoerige inleiding van een vriend van de dichter, een nog veel uitvoeriger commentaar van dezelfde.

Het gedicht is vrij huiselijk, al staan er vreemde uitschieters in. Het commentaar begint bedaard bij de eerste regel, maar wordt al gauw één vreemde uitschieter. De dichtregels die gecommentariëerd worden zijn tenslotte niet meer dan vreemde contrapunten in een avonturenroman van een koning die ontsnapt aan de communistische revolutie in zijn land Zembla.

Al gauw merkt men dat de commentator zelf de ontvluchte koning is. Hij heeft voor zijn exile de nabijheid gekozen van zijn lievelingsdichter, die hij door eindeloos te vertellen over de koninklijke ontsnapping denkt te inspireren tot een groots werk. Wanneer hij na de dood van de dichter - per ongeluk getroffen door een Zemblaans moordenaar (Jakob Gradus, alias Jack Degree, de Grey, d'Argus, Vinogradus, Leningradus, Grade etc.), die bedoeld had de koning te doden - het grote gedicht in handen krijgt (neemt) is hij eerst teleurgesteld omdat er niets van zijn epos in staat. Maar al gauw verdwijnt die teleurstelling door de creatieve interpretatie, die tenslotte ook op het telefoonboek zou kunnen werken. Helemaal aan het eind (voor slimmerds allicht wat eerder) wordt de werkelijke inhoud gesuggereerd door een willekeurige opmerking van de commentator: ‘I may pander to the simple tastes of theatrical critics and cook up a stage play, an old-fashioned melodrama with three principles: a lunatic who intends to kill an imaginary king, another lunatic who imagines himself to be that king, and a distinguished old poet who stumbles by chance into the line of fire, and perishes in the clash between the two figments.’

Spiegelwereld heb ik al genoemd. De eerste twee regels van het gedicht noemen de dichter, zijn lot en het hoofdthema van het hele werk:

I was the shadow of the waxwing slain
By the false azure in the windowpane;

Hoewel de dichter Shade het niet kon weten is hij de shadow die door de botsing met zijn spiegelbeeld (een van de vele namen van de moordenaar is Grade. Grade is een ander woord voor een van de betekenissen van Shade) zal omkomen voor hij de laatste regel die gelijk moest zijn aan de eerste, had kunnen opschrijven.

De moeilijkheid is dat ik voordat ik aan deze regels begon de bespreking gelezen heb van McCarthy in het october-nummer van Encounter. Zij heeft uitvoerig de thema's en verwijzingen, dubbelzinnigheden en anagrammen opgesomd die zij in Pale Fire heeft gevonden. Ik zal niet haar tientallen vondsten herhalen. Het zou niet gek zijn als háár commentaar, nog na de index aan Pale Fire zou worden toegevoegd en wie weet, in de loop van de eeuwen nog een paar uitleggingen meer, zoals bij de Bijbel. Tenslotte: de Trois Morceaux en forme de Poire zijn er ook zeven.

[p. 37]

Verwijzingen naar al die vele geheime laadjes geeft ook de gekke commentator al als hij uitlegt dat Zembla niet verward moet worden met het Russische Zemlyia (elders mag dit weer wél), maar met Semblance, schijnbare gelijkenis, de wereld in een spiegel. De eerste keer dat de commentator Zembla noemt, is naar aanleiding van Shade's dichterlijke beschrijving van hoe in een donkere winternacht zijn huiskamer in het raam weerspiegeld wordt boven het sneeuwlandschap.

Vanuit het hoofdthema, de spiegel, zijn een paar andere thema's afgeleid. Ten eerste de pederastische commentator (een invert is letterlijk een omgekeerde, een spiegelbeeld evt.). Ten tweede het stelen: een spiegel zelf is niets, de beelden zijn aan de werkelijkheid ontstolen. De commentator heeft het gedicht gestolen. Er is ergens sprake van een vergissing als er crow i.p.v. crown komt te staan. Crow zou dan weer de dief zijn, maar in de Latijnse benaming van de gewone kraai worden kraai en kroon samen genoemd Corvus corone. Volgens Graves zou kraai en kroon trouwens hetzelfde betekenen, althans van dezelfde stam afgeleid zijn. Ten derde het parallel lopen (in tijd en soms in rijm van gebeurtenissen, feiten, toevallige woorden) van de tocht van de moordenaar met het schrijven van het gedicht. Ten vierde de woordomkeringen, de betekenisomkeringen (Odon, de vriend, en Nodo, de verrader, de handtekening op de spiegel Sudarg de Bokay = Jakob Gradus etc.), de kleine verschuivingen als in spiegels van slecht glas, de anagrammen.

Een mens weet van zijn eigen leven niets meer dan wat zijn bewustzijn uit zijn hersens afleest.

De rechterhelft van ons lichaam wordt bestuurd door en geeft zijn indrukken terug aan de linkerhelft van onze hersenen. Wanneer men rechtshandig is, kan men eenvoudiger met de linkerhand in spiegelschrift dan normaal schrijven. Aangezien onze linkerhand bestuurd wordt vanuit de rechterhersenhelft en dus niet door hetzelfde gebied dat onze rechterhand schrijven doet, betekent dit dat in de rechterhelft w.s. een spiegelbeeldige copie van de ladingen in de linkerhelft zetelt, alleen wat vager door gebrek aan ervaring en vooral doordat de rechterlading voornamelijk geleverd is door inductie, misschien resonantie met de andere helft, waarschijnlijk niet door een directe verbinding.

Het zou dan wel eens kunnen zijn (ik weet zo gauw geen andere voorbeelden) dat alles wat zich in de rechterhersenhelft afspeelt, door inductie een spiegelbeeld oproept in de linkerhelft en omgekeerd. In de hersens van een ernstig gestoorde zou het niet ondenkbaar zijn dat beeld en spiegelbeeld voor het bewustzijn niet goed meer te onderscheiden zijn. Wat wij werkelijkheid noemen moet voor zo iemand een verdubbelde werkelijkheid zijn, wat niet direct zou opvallen omdat de enkele werkelijkheid al oneindig ingewikkeld is.

Behalve dat men door de commentator en door Mary McCarthy al zoveel mooie verwijzingen en uitleggingen in handen krijgt, kan men ook met een woordenboek al een heel eind komen.

Waxwings komen voor in het wapen van de koning van Zembla. Shade was, toen hij gedood werd, in gezelschap van deze koning, a.h.w. the shadow of the waxwing. Gesuggereerd wordt dat waxwing - althans op sommige plaatsen - staat voor Kinbote, Botkin, de koning, de commentator. Uit diens eigen opmerkingen is af te leiden wat een onmogelijke indringer, kletskous, verpester van anderer samenzijn, spion etc. hij is. Waxwing is in het Nederlands pestvogel. In het Duits (dat wordt door de commentator zelf gniffelend opgemerkt) Seidenschwanz, wat voor pederasten een soort troetelnaampje moet zijn. In het Frans is het jaseur boréal, de noordelijke kletskous (in de index staat Zembla, a distant northern land).

Ik neem aan dat sommige zijpaden alleen zijn aangebracht om de verwarring groter te maken. Zo wordt ergens vermeld dat de moordenaar uit verveling in een krant leest: ‘During a visit to a museum in Whitehorse (Gradus kicked at a pigeon that came too

[p. 38]

near), the Queen of England walked to a corner of the White Animals Room, removed her right glove and, with her back turned to several evidently observant people, rubbed her forehead and one of her eyes.’ Alle fans van de White Goddess zoeken hun referentiearsenaaltjes na om daar wat van te maken (ik ben druk bezig geweest), maar ik denk dat Nabokov alleen maar even plagend heeft willen zinspelen. Virtuele beelden horen tenslotte in een spiegelwereld thuis.

In verschillende werken van Nabokov duiken tegenzinnen op tegen Freud en Freudiaanse opvattingen. In Speak Memory wordt gehoond op de ‘crank from Vienna’ en het maakt daar een volstrekt oprechte indruk, omdat iemand of een stelsel het in twijfel zou hebben getrokken dat een kind niet zonder bijgedachten van beide ouders kan houden. Op zichzelf is het erg grappig deze minachting voor bedwijzen. Maar onontkenbaar is de aanwezigheid hier en daar van een Freudiaanse redenering of minstens beeldspraak. Als een soort verklaring voor de afwijking van Humbert wordt een traumatische jeugdervaring genoemd. In Pale Fire ontvlucht de pederast Kinbote of King Charles via een nauwe, geheime uitgang aan de Roden. In deze gang stond nog een voetafdruk van een bedgenoot uit zijn jeugd. Trouwens de psycho-analytische symboliek die door Shade en zijn commentator belachelijk wordt gevonden heeft een functie in het boek. (‘The little cap of red velvet in the German version of Little Red Riding Hood is a symbol of menstruation’) Het noemen van een dergelijke, al of niet belachelijke verklaring heeft de functie van een zeer kort leerproces. Voortaan is rood gekoppeld aan menstruatie (al of niet met gelach om Freud en zijn derivaten). Door de genoemde achtergang ontsnapt de commentator aan de Roden. Tijdens zijn ontsnapping is hij nog wel in het rood gekleed, maar dit dient, ondanks de opvallendheid, als camouflage in het land der Roden. Pas buiten de grens kan het rood worden afgeworpen. Eindelijk vrij van de vloek van het vrouwelijke.

Literatuur moet over mensen gaan en de mensen en hun handelingen moeten dan nog psychologisch verantwoord beschreven worden. Onderwerpen die te vergelijken zijn met landschappen, dierstudies, architectuur in de schilderkunst, zijn in literatuur wel van tijd tot tijd geprobeerd, maar met weinig succes. Om niet te spreken van een abstracte kunstvorm. De term muzikaal of impressionistisch proza kan bij menig lezer nog kippevel oproepen.

Toch doet Pale Fire nog het meest aan een muzikale compositie denken. Men moet alleen de term muzikaal niet verstaan als mooi-klinkend, maar zuiver als een verwijzing naar de vorm. Zoals gezegd is er een hoofdthema, daarvan afgeleide neventhema's, omkeringen, parallelgangen, transposities, twee- en meerstemmigheid (in het gedicht de gelijktijdigheid van het naar de televisie kijken en de zelfmoord van de dochter, in de commentaar de dichtregel + bijgevoegde commentaar + de verwijzingen naar voorgaande of nog te volgen dichtregels + bijgevoegde commentaar).

In een eindeloos gesprek (men kan eindeloos met een andere enthousiaste praten over Pale Fire, steeds weer nieuwe paden, zijpaden, schijnpaden ontdekkend) met Renate, bleken we allebei aan Ravel als vergelijkbaar componist te hebben gedacht.

Een eenvoudige, bijna pathetische kern, voor de ongewende lezerstoehoorders haast onherkenbaar vermomd door een vuurwerk van ontleningen, grapjes, voor-de-gekhoudsels, diergeluiden, cynismen, alles gecomponeerd in grote hechtheid van vorm. Het resulterend oordeel is voor wie er niet gevoelig voor is zowel bij Ravel als Nabokov: cerebraal.

Arnold Toynbee klaagde er al over in de Observer, dat het hart in deze schrijverij zo ver te zoeken was.

Voor een hartspecialist van hogere zoogdieren misschien wel. Maar er zijn nog meer levensvormen waar de bloedvaten het zonder hart doen, of het bloed zelfs zonder vaten, terwijl bloed geheel kan ontbreken bij bijzonder boeiende levensvormen.

Met de klassieke anatomie komt men niet ver bij een levensvorm die zo duidelijk tot een klasse op zich zelf behoort.