Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 14]

Suetonius Tranquillus en het Cesarisme
J. Pen

Men heeft Suetonius Tranquillus altijd voor een saai historicus gehouden. En zulks niet, omdat de materie waarmee hij zich bezighield saai zou zijn: het enige werk dat van hem bewaard is gebleven beschrijft het leven der twaalf caesaren (van Julius Caesar tot en met Domitianus), en die levens waren, zo op het eerste gezicht, bont genoeg. Maar het strikt descriptieve karakter van De Vita Caesarum, de overvloed van feiten en anecdotes, het ontbreken van iedere poging tot causale verklaring, van sociale of economische achtergronden, van een rode draad heeft Suetonius de naam bezorgd van een erudiet, een opstapelaar van materiaal, een geleerde zonder kraak of smaak. Hij heeft geen eigen meningen, zijn personages hebben geen gezicht. Zijn opsommingen zijn zo monotoon, dat men in zijn teksten de keizers zou kunnen verwisselen zonder dat er iets essentieels wordt gewijzigd. Augustus, Tiberius, Claudius, Nero; zij worden allen geschoren over dezelfde kam van onaandoenlijke mededelingen zonder enig verband.

Deze manier om Suetonius te classeren is recentelijk aangevochten. Roger Vailland, als historicus en Latinist een amateur (hij is voor alles romancier - La Loi en Les Mauvais Coups behoren m.i. tot de toppen van de recente Franse literatuur) heeft in zijn Suétone (uitgave Buchet/Castel, in de reeks Les Pages Immortelles, 1962) een nieuwe theorie verdedigd. Hij ziet Suetonius als een man met een uitgesproken mening over het ‘cesarisme’ - de psychologische en politieke wetmatigheden van de dictator; maar tevens als de man, die zijn uiterste best heeft gedaan, deze mening onder tafels, stoelen en massa's feiten en anecdoten te steken. Maar Suetonius, aldus Vailland, heeft ons een sleutel gegeven - een kleintje maar, want hij was bang om te vroeg doorzien te worden. Als de zoon van een politieman in dienst van Nero had hij genoeg van de terreur gezien, en daarin alle reden gevonden, op zijn tellen te passen. Hij werd advocaat, doch beperkte zich tot civiele zaken en bleef ver van de politiek. Als historicus koos hij onschuldige en neutrale

De tekeningen in dit nummer, ‘Venetiaans avontuur I’, zijn van Slachters Keesje

onderwerpen - het spel bij de Grieken en bij de Romeinen, de opbouw van het Romeinse leger - maar hij bezweek voor de verleiding toen Hadrianus hem in dienst nam als secretaris en archivaris. Hij bezweek opnieuw toen hij door zijn ambt toegang kreeg tot het vele historische materiaal. Maar zijn publicatie ervan moest zo onschuldig mogelijk blijven. (Hij is nochtans in ongenade gevallen en door Hadrianus verbannen - maar de reden daarvan schijnt niet te hebben gelegen bij de onthullingen of bij zijn theorie over het cesarisme. Gezien de massale slachtingen had hem trouwens gemakkelijk een slechter lot kunnen treffen).

Het kleine sleuteltje meent Vailland te hebben gevonden in twee dingen: de monotonie en de tegenspraak. De monotonie lokt hergroepering uit naar zekere rubrieken: het aan de macht komen der caesaren, hun pschygologiesche ontwikkeling, hun wreedheid, hun dood. De tegenspraak is, bij een sekuur historicus, inderdaad opmerkelijk en soms te ongeloofwaardig om niet een opzettelijke indruk te maken. Eén voorbeeld: na de clementie van Augustus te hebben vermeld, wordt, nota bene in dezelfde alinea, een korte samenvatting gegeven van de feiten, die blijkbaar deze clementie moeten adstrueren, en die neerkomen op enkele simpele ter dood veroordelingen, het breken van benen, het in de rivier doen werpen van met stenen bezwaarde personen en

[p. 15]

het eigenhandig uitrukken van ogen - een passage waarvan het curieus is dat zij niet eerder de aandacht heeft getrokken. Zo delft Vailland nog een aantal wonderlijke contradicties op, en zijn conclusie is: Suetonius heeft zijn lezers een tip willen geven. Een tip, die deze lezers vervolgens, via de hergroepering, op het spoor van zijn theorie over het cesarisme zou moeten zetten.

Die theorie meent Vailland te hebben uitgegraven; hij heeft haar samengevat in acht stellingen, die ons misschien niet zo verrassend voorkomen, maar die in de tweede eeuw wellicht iets heel opmerkelijks hadden. (Dit stelt overigens Vailland bloot aan de verdenking van hineininterpretieren). De acht stellingen vormen de rubrieken, waaronder hij Suetonius uitvoerig citeert.

I	Caesaren zijn mensen; zij ontberen goddelijke afstamming. Geillustreerd met hun kwalen: Julius Caesar was epileptisch, Augustus had altijd last van zijn darmen, Claudius van de ziekte van Parkinson etc.
II	Voor ze aan de macht kwamen ontplooiden ze militaire en politieke gaven.
III	Daarna leggen zij zich nog enige tijd toe op grote werken en de verheffing van het Romeinse volk.
IV	Terwijl de eigen corruptie inzet verdedigen zij des te meer, in woorden, de goede zeden en de zuiverheid van het Romeinse bloed (gesundes Volksempfinden)

V	Intussen begint het bederf, waarvan de stadia in de regel dezelfde zijn: gulzigheid, wellust, bloeddorst, massamoord, pathologische zin voor theater (het laatste o.a. geillustreerd door de travesti)
VI	De eerste slachtoffers vallen in de naaste omgeving (moeders, broers, dochters, schoondochters, kleinkinderen).
VII	Caesar wordt zijn eigen toeschouwer. Ook dit proces verloopt volgens vaste stadia; via een neiging tot toneelspelen wordt iedere handeling toneelmatig. Nero en Caligula leveren de sterkste voorbeelden.
VIII	De apothese van het bederf is steeds ongeveer dezelfde: dementie buiten iedere menselijke maatstaf, buitensporige angst; volstrekt politiek verval; gewelddadige dood (tien van de twaalf gevallen). Daarna komt een ander, met gejuich ingehaald, die dezelfde cyclus doorloopt.

Ik ben niet in staat, de theorie van Vailland te verifiëren (namelijk of Suetonius dit alles zo bedoeld heeft) en nog minder, of het schema inderdaad op alle twaalf keizers van toepassing is. De kritiek ligt voor de hand, dat de systematische opvolging der fasen meer op Nero en op Caligula dan op bijvoorbeeld Augustus slaat. Uit de tekst van Suetonius krijgt men de indruk, dat het verbannen en uitroeien van de eigen familie pas sinds Claudius in zwang begon te komen, en in de apotheose van het bederf

[p. 16]

komen Augustus en Tiberius alleen voor met beschrijvingen van hun angsten.

Maar ik meen, dat Vailland au fond nauwelijks een nieuwe theorie over Suetonius heeft willen opstellen. Wat hem interesseert is de vaste ontwikkelingsgang in de psychologie van de dictator. Wat dat betreft lijkt het boek van Vailland op het beeld, dat hij geeft van het werk van Suetonius: hij zegt niet steeds expliciet wat hij bedoelt, maar geeft ons een sleutel. Deze schuilt nu eens niet in de monotonie noch in de opzettelijke tegenspraken, maar in de foto's. Van b.v. Vespasianus en vooral van Nero zijn borstbeelden gefotografeerd die hun afgrijselijke tronies helder doen uitkomen, en die in zekere zin illustratiever zijn dan de reproducties van schilderijen van gladiatorengevechten, die ook in het boek zijn afgebeeld. De sleutel: tussen deze foto's zit er eentje van Mussolini, met geheven rechterhand. En een foto van een recent massagraf. Maar over Mussolini wordt in het hele boek niet gerept; en de nieuwste geschiedenis komt alleen ter sprake in de inleiding, waar Vailland een anecdote ontleent aan de memoires van De Gaulle: Stalin werd op een gegeven ogenblik kwaad op de Gaulle en riep uit, dat men diplomaten alleen met mitrailleurs tot zwijgen kon brengen (‘Boelganin! Ga er een halen!’) Dit is een contemporaine illustratie van het cesarisme: Stalin in de laatste fase van het absolutisme, gekenmerkt door de theatraal beladen woordzucht.

Vailland heeft trouwens al eerder een voorkeur aan de dag gelegd voor het constateren van sociologische en politieke wetmatigheden. Zijn meesterlijke roman La Loi poogt de machtsverhoudingen in een Italiaans dorp vast te leggen. Grondeigendom plus oude traditie vormt de hoogste macht in het dorp; daarnaast is een bureaucratische hierarchie werkzaam, aangevuld en doorkruist door persoonlijke machten. Zo construeert Vailland een beeld van sociale en vooral van erotische verhoudingen, waarnaast de wetmatigheden van de traditionele sociologie bleek en bloedeloos afsteken. In dezelfde geest dunkt mij Suétone niet zozeer een latinistisch of historisch, doch primair een politiek tractaat, dat actueel wenst te zijn.

Natuurlijk kan ook de algemeenheid van de acht stellingen in hun toepassing op moderne verhoudingen worden aangevochten. Ik geloof niet, dat Salazar in het schema past; hij is een mens, dat wel, en ziekelijk, en waarschijnlijk angstig; maar de wetmatige ontwikkeling ‘de la gourmandise a la lubricité’, is bij hem, zacht gezegd, hoogst twijfelachtig. Le massacre wordt thans onder Salazar's auspiciën ten uitvoer gelegd, maar het lijkt nauwelijks ‘le massacre théatral’ te zijn. Zo is er meer dat een te vergaande extrapolatie van Vailland's these in de weg staat. Wij mogen de schrijver daar natuurlijk niet voor verantwoordelijk stellen. Doch het staat wel vast, dat hij, met zijn cesarisme, een theorie over het machtsbederf op het oog had, die uitgaat boven het kader van de eerste eeuw van onze jaartelling, en die de aandacht verdient van degenen, die geinteresseerd zijn in het doen en laten van de Chroestjow's, Mao's en Nassers.