Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 4]

15 jaar later
De profeet en de werkelijkheid
A.F. Luyendijk

Het is niet redelijk om de maatschappelijke werkelijkheid van nu te stellen tegenover het ideaal, dat men x jaren geleden koesterde, laten wij in dit geval zeggen: mei 1945. Niet redelijk ten opzichte van die maatschappij en niet redelijk ten opzichte van het ideaal. Dat ideaal was toen het ideaal van de Vooruitgang. Het Kwaad was uitgeroeid, nu ja, er was nog wel gering kwaad, maar ook dat zou geleidelijk verdwijnen. De Geschiedenis nam haar loop, dat was bewezen en wij konden rustig vertrouwen in haar stellen.

Geschiedenis: wij waren in het tijdperk aangeland, dat wij hadden zien aankomen en het was precies zoals wij ons hadden voorgesteld. De schuldigen zouden worden gestraft, aan een sociale omwenteling viel niet te ontkomen. Die hele maatschappij, zei onze Profeet, een zeer dapper man in de oorlog, die veel had voorspeld en wiens artikelen nu veel aandacht trokken, zal zo veranderen dat je haar niet meer terugkent. Hij spreidde altijd zijn armen voor zich uit, had trouwens verduiveld goede redeneringen over de Geschiedenis en de Vooruitgang. Hij was niet alleen moedig, hij had ook intens veel bestudeerd, veel meer dan wij, de vage literairen, de steriele nonconformisten, zoals hij ons noemde. De Revolte is nu afgelopen, zei hij verder, wij moeten positief worden en ons inzetten voor de opbouw van een nieuw socialisme. Laat dat individualisme schieten, schik je in het collectief, werp je op de maatschappelijke vraagstukken en laat die literatuur voor wat ze is: verleden tijd. Wij knikten, want ons geloof in hem en in de Geschiedenis was vrijwel onaantastbaar. Een tragisch bestaan in deze nieuwe frisse wereld zou, dat begrepen wij, iets ridicuuls zijn, een toneelspel. Er was geen reden meer voor tragiek. En de Profeet, dat voelden wij, zou in die nieuwe wereld een groot man worden. Misschien zouden wij wel zijn kader kunnen vormen, het was een nieuw perspectief in onze levens. Wat hadden mensen als Larbaud en Gide ons nog te zeggen, literaten, en zelfs Ter Braak en Du Perron, die deze ervaring nooit hadden bezeten, die toch feitelijk tezeer individualisten waren geweest? De Geschiedenis was voortgegaan en er was nu een Verleden Tijd, de tijd vóór de oorlog. Die kon eenvoudig niet meer terugkomen. Stoottroepen, elite moesten wij met z'n allen worden, de maatschappelijke routine was bijzaak, die zouden wij gauw genoeg krijgen. De Profeet, steeds maar zijn armen voor zich uitstrekkend, zou de weg wijzen. De Vooruitgang zou iedereen meeslepen, alleen de Kwaden niet. Die zouden vergeten achterblijven. Het was, ik heb er nooit aan getwijfeld, een heerlijke tijd, ook al tracht je nu verstandig te glimlachen. De herinnering blijft een dierbaar bezit, zolang de aderverkalking je nog niet heeft afgestompt. En al weet ik niet meer, hoe de Profeet over alles denkt, ik zal altijd een goede herinnering aan hem behouden, ook al was hij een onmogelijk mens om mee samen te werken.

Met de Profeet zaten wij de volgende maanden vaak om een grote tafel geschaard. De winter van '45-'46 was kil, met veel sneeuw en modder en het dagelijks leven was nog niet erg comfortabel. De Profeet, die gelukkig geen geheelonthouder was, dronk geregeld meer dan normaal en hij kon dan onverwacht realistisch doen. ‘Het ziet er belazerd uit,’ zei hij, ‘de oude machten steken de kop op. Ze willen gauw verkiezingen en dan komen die oude kerels in het parlement terug. Wij zullen ons moeten verzetten. De eenheid wordt belaagd.’ Maar de Geschiedenis dan? vroegen wij met onze ogen; want niemand durfde dit thema sprekend in te voeren. ‘Ja,’ beaamde de dichter onder ons, die het concentratiekamp had overleefd, ‘ik geloof dat wij worden verraden en bekocht. Wij moeten de oude bezieling weer krijgen. Geen enkel compromis!’

De dichter had gezag, hij dichtte veel over de oorlog, anders dan vroeger, toen hij ook

[p. 5]

een individualist was. Het Kwaad, zo beseften wij, was er weer: de oude politieke partijen en dus de oude volksvertegenwoordigers keerden terug, kerels, die zich slap hadden gedragen in de oorlog, reactionairen, kerels, die de maatschappij niet wilden veranderen. En tenslotte was daar de Nederlandse kiezersmassa, die bij de eerste verkiezingen in 1946 helemaal niet aan de verwachtingen beantwoordde. Ik herinner mij dat ik een dag na de oprichtingsvergadering van de Partij van de Arbeid een lang niet domme, zeer vrome protestantse doorbraakman ontmoette (hij zou een gerespecteerd Kamerlid worden), die mij op zijn minst vijftig socialistische Kamerzetels voorspelde. De politiek georganiseerde Katholieken, de K.V.P., zouden van de kaart worden geveegd. Let maar op, herhaalde hij vol geestdrift enkele malen. Wat een teleurstelling toen reeds, na nog niet eens één jaar. Er was niet alleen voor ons nog heel wat wijsheid nodig om te begrijpen dat de heel normale democratie weer was gaan functioneren.

Ik begon langzamerhand te twijfelen aan de Geschiedenis, zei echter niets tegen de Profeet, wiens overtuigingskracht wel iets was verslapt, maar wiens moed en volharding niet geringer waren geworden. Hij nam soms enorme aanlopen om over een grashalmpje te springen, doch hij bezielde nog steeds. Hij sloeg met zijn vuist op de tafel, als hij had verteld dat hij met een bevriende minister had gesproken en had gehoord hoe moeilijk dat regeren met andere partijen was. ‘Je kunt er niet tegenop,’ had de minister gezegd. ‘Let maar op,’ zei de Profeet, ‘ze verdwijnen vanzelf, als het conflict met Indonesië is opgelost.’ Ik zag de Profeet, die zich langzamerhand terugtrok, steeds zeldener en ten slotte voor het laatst bij de ondertekening van de R.T.C.-overeenkomst in de Ridderzaal. De twee politiële acties, waarvoor de socialisten de verantwoordelijkheid hadden aanvaard, hadden hem politiek murw gemaakt. Hij was een potentiële fellow traveller geworden, naïef, maar toch met de volle zekerheid dat hij eens iets voor de onderdrukte mensen zou kunnen doen en dat hij het Kwaad zou kunnen verdelgen, dat hij overal bespeurde.

Het ideaal van de Profeet, dat ook mijn ideaal was, was volslagen irreëel. Een eenheid in een land is nooit te verwezenlijken; tenzij men gebruik maakt van totalitaire middelen. Ik ben dat, toen ik de Profeet niet meer zag en de dagelijkse politiek van dichtbij ging meemaken, steeds sterker gaan beseffen. Een man als de Profeet - en mannen als hij waren er veel vlak na de oorlog - is volslagen ongeschikt voor de politiek, zoals zij werkelijk is in een parlementaire democratie: een strijd om een stukje macht, waarvoor men heel subtiele spelregels in acht moet nemen, maar welke spelregels men ook moet durven overtreden. En verder in de moderne maatschappij: een heilig geloof in de idolen van de Conjunctuur, de Sociale Wetgeving, de Maatschappelijk Werker, het Produktschap en het Bedrijfschap; en een gedegen kennis van de theorie van de Melkprijs, de Loonpolitiek, de Statistiek en de Fiscus. Knap moet men zijn, technisch knap en begenadigd met het beruchte ‘realisme’, maar vooral niet filosofisch en nooit moet men vertrouwen op de Geschiedenis. Ik verwonder mij er altijd over, dat de socialisten dat vertrouwen nog steeds schijnen te bezitten, vermoedelijk als restant uit de marxistische erfenis. Zij zijn ervan overtuigd dat er een Vooruitgang is, die zij incarneren, dat er geen houden meer aan is en dat zij vroeg of laat het kabinet-De Quay zullen kraken. Ik geloof helemaal niet in die Vooruitgang en dat kraken. In dat opzicht bezitten de socialisten nog meer verwantschap met mijn Profeet. En omdat ik niet in die Vooruitgang geloof, wil ik ook niet dat ideaal uit 1945 stellen tegenover de werkelijkheid van nu. Als ik een geloof zou hebben, zou het veeleer een geloof in de Achteruitgang zijn: achteruitgang naar de intolerantie, naar een duf fantasieloos conformisme, naar het bijgeloof in de collectiviteit en de beheersing van alle maatschappelijke krachten, ook de irrationele; achteruitgang ook naar een ontstellend vulgaire opblazerij van rellen, naar een afstotende idealisering van sportjongens en sportmeisjes, van radio- en televisiefiguren, wier artistieke niveau beneden dat van een goede circusacrobaat ligt; achteruitgang... Maar laat ik oppassen, want nu ben ik toch aan het vergelijken en moraliseren en krijgt de Profeet weer politieke vat op mij. Trouwens, ik heb dat geloof in die Achteruitgang niet. Ik aanvaard onze samenleving van 1960 in alle opzichten, omdat zij, als ik op de wereldkaart kijk, een heilstaat is. Maar de staat zelf met zijn instrumentarium, of dat nu door Drees, De Quay of zelfs Bruins Slot wordt gehanteerd, zal ik altijd lager blijven stellen dan het individuele politieke avontuur van mijn Profeet. Juist door zijn onnozelheid was het mij dierbaar, dierbaarder dan alle onpersoonlijke perfectie van technocraten. Hij rookte echte Engelse sigaretten, die ik zwart voor hem moest kopen, en de enkele keer dat ik zo een goede sigaret ruik, zie ik hem voor mij zitten. Een bezield man,

[p. 6]

breedgeschouderd met een paar glasheldere, eerlijke ogen, die nooit afdwaalden. Ondanks zijn collectieve leuzen was hij een rasindividualist, die zich nooit in dienst van een partij of een staat had kunnen stellen. Hij was een van de allerdappersten in de oorlog. En als ik nu toch een oordeel mag geven: voor zijn volstrekt individuele avontuur en zijn persoonlijke tragiek geef ik alle politiek in Nederland cadeau, mèt het kabinet, de Kamers, de vakbonden en de ondernemersorganisaties. Maar ik kan het makkelijk zeggen, want zijn persoonlijke avontuur zal nooit het mijne worden.