De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Kunstenaar en Priester.
Aan T.B.

Een boekje dat iedereen moest lezen y die zich kunstenaar noemt, is het bekende ‘De Profundis’, door Oscar Wilde, geschreven in de gevangenis te Reading. Hierin het tragisch levenslot van een kunstenaar bij de gratie Gods, maar door zijn dualistischen aanleg tot maatschappelijken ondergang gedoemd. Een kunstenaar, die niet de zinnen overwon, maar door de zinnen overwonnen werd. Zelf zegt hij in zijn beschouwingen en overdenkingen, dat hij koning zou zijn gebleven in die groote wereld der kunst, zoo hij zich niet had laten lokken in de gebrekkige wereld van den gemeenen, on volgroeiden hartstocht, van lust zonder onderscheiding, begeerte zonder grenzen en honger naar wat geen gedaante heeft. Langs welk een lijdensweg komt hij tot de slotsom, dat niet genot, maar smart de opperste aandoening is, en dat zij de grondvorm en toetssteen is van alle groote kunst. De menschen wijzen naar de gevangenis te Reading en zeggen: ‘Daarheen leidt het kunstenaarsleven.’ Van menschelijk standpunt gezien is deze redeneering billijk; in hooger licht bezien kan ook de gevangenis de weg zijn waarlangs de ziel komt tot zelfkennis. ‘Gods wegen zijn onnaspeurlijk,’ zegt de vrome christen. Dit zou moeten terughouden iedere veroordeeling, dit zou moeten stemmen tot liefde en mededoogen en barmhartigheid. Verwacht dit nooit van de christelijke samenleving, gij die ooit ‘zondigde’ of ‘viel’ in welke beteekenis van het woord. Oscar Wilde voelde dit àl te goed.

‘De maatschappij, zooals wij die eenmaal hebben ingericht, zal mij geen plaats willen geven en heeft die ook niet beschikbaar, maar de natuur, wier zoete regen valt op onrechtvaardigen en rechtvaardigen zonder onderscheid, heeft kloven in de rotsen waar ik mij zal kunnen verschuilen en heimelijke dalen waar ik ongestoord zal kunnen weenen. Zij zal den nacht behangen met sterren dat ik dolen kan in de duisternis zonder struikelen, en zal den wind zenden over mijn voetsporen dat niemand mij zal kunnen achtervolgen om mij kwaad te doen: zij zal mij reinigen in hare groote wateren en met hare bittere kruiden mij heelen’... ziehier de tragiek van een kunstenaarsleven, dat alleen stemmen kan tot groot, innig medelijden en diepe deernis.

Oscar Wilde is geen kunstenaar in den hoogsten zin van het woord, hij gaat onder door perversiteit. Hij is schepper, maar hij leidt zijne hartstocht in verkeerde banen, het lagere zelf overwint en vernietigt het hoogere zelf, vernietigt althans in de beteekenis van overheerschen. Men zou kunnen aan voeren, het leven van den kunstenaar en van den mensch staan naast elkaar. Dit is niet waar, want zoodra de kunst het zedelijk element mist is zij geen ware kunst meer. ‘L'art pour l'art’ is eene bedriegelijke leuze en de kunstenaar, die als mensch in zedelijken zin zéér laag staat, kàn geen zuiver kunstenaar zijn. - De zedelijkheidswetten, die gelden voor den burgerman, zijn niet de wetten voor den kunstenaar; hij, de schepper, heeft slechts ééne wet te gehoorzamen, eene hoogere wet dan de maatschappelijke wet, de wet, die zijne eigen

[p. 631]

natuur, zijn geweten, zijne intuïtie, hem voorschrijft. ‘Geen wet is mij heilig,’ zegt Emerson, dan die welke mijn eigen natuur mij voorschrijft’, al zegt hij verder in zijne Essays ‘het gros der menschen denkt dat uwe verwerping der algemeen erkende grondbegrippen eene verwerping is van àlle grondbegrippen, eene loutere moraalontkenning; en de brutale wellusteling zal den naam der filosofie gebruiken, om er zijne misdaden mee te vergulden. Doch.... de wet van 't bewustzijn blijft van kracht.’ Volgens die innerlijke wet voelen kunstenaars als Oscar Wilde zich ‘schuldig’ ook al gebruiken zij eene andere maatstaf, en terecht, dan de doorsneemensch, zonder buitengewonen aanleg.

Over het begrip zedelijk-hoog of zedelijklaag is natuurlijk oneindig veel te philosopheeren, men loopt zelfs de kans tot de noodlottige slotsom te komen, dat zedelijkheid slechts een verdichtsel van menschenverstand is, maar de evolutie vereischt vooralsnog dat daar scherpe grenzen worden getrokken tusschen goed en kwaad en zedelijk en onzedelijk. De beste leidsvrouw is hierin zeker de intuïtie; het is niet geraden iets tegen het geweten te doen, zegt de heroïke Luther, en dit zegt de ware kunstenaar hem na, maar hij ontkènt gelijkertijd de wetten voor de massa.

Hij is individualist en, qua kunstenaar, kan hij alleen tot volle ontplooiing komen in eene sfeer van absolute vrijheid en onafhankelijkheid. Men heeft niet het recht van den kunstenaar te eischen dat hij zich voege naar de zeden en gewoonten en opvattingen der massa. Dat kàn hij niet. Hij leeft daarboven uit. Daarom wordt zelfs de ware kunstenaar meestentijds gehoond, verguisd, zooals iedere hervormer, iedere priester, iedere profeet.

Emerson, de verheven idealist, de god-verlichte Ziener, zegt o.m. in zijne Essays ‘weet, dat ik van nu af aan geen lagere wet dan die der eeuwigheid gehoorzamen zal. Ik wil geen verplichtingen, maar zielverwantschap. Ik zal trachten mijne ouders te onderhouden, mijn gezin te ondersteunen, de kuische echtgenoot van éène vrouw te zijn, maar deze plichten moet ik op een nieuwe en nog door niemand gekende wijze vervullen. Ik moet mij losmaken van uwe gewoonten. Ik moet mijzelve zijn. Niet langer wil ik mij ter wille van u of een ander geweld aandoen. Waarlijk, er wordt iets bijna goddelijks gevergd van hem, die de gewone beweegredenen der menschen heeft verworpen en 't waagde zichzelf zijn taak voor te schrijven. Trotsch van gemoed, standvastig van wil, helder van inzicht moet hij zijn zal hij in ernst zichzelf tot een leer, een wereld en een wet zijn en zal een eenvoudig voornemen dezelfde kracht voor hem hebben als een ijzeren noodzakelijkheid 't voor anderen heeft.’

Den waren kunstenaar, wien niets menschelijks vreemd is, is ook niets goddelijks vreemd: hij is schepper, priester, god-mensch. Niet vreemd is hem de toovermacht der zinnen, juist hèm zeer zéker niet; hij weet wat is zinnen-geluk, zin-genot, hij kent er de smart en de wanhoop van, hij weet wat liefhebben is en wat haten, hij kent de jubel die opstijgt uit het blij-geloovig, hoopvol hart en de moordende angst der twijfel; maar iedere ervaring, iedere gewaarwording van genot of smart beheerscht hij door de macht van zijn geest d.w.z. hij is meester over iedere aandoening. Want achter iedere aandoening van genot of smart gevoelt hij eene hoogere werkelijkheid, welke hij tracht uit te beelden op het doek, in het marmer of door het woord, op welke wijze dan ook. Naast het menschelijke is ook het goddelijke hem niet vreemd. Waarom zou hij loochenen of zich onttrekken aan de toovermacht der zinnen, daar hij dóór de zinnen, dóór het Eindige, juist het Oneindige, het Goddelijke benadert? Dàt wil hij benaderen in zijne scheppingen, dáárin wil hij zich uitleven.

Oscar Wilde zegt in ‘De Profundis’: ‘van uiting leven wij. Uiting op zichzelf is voor een kunstenaar de opperste en eenigste wijze van leven.’ Nu komt het er maar op aan wàt uit zich: het dier of de inwonende God. Kunstenaars vooral spreken gaarne van zich uitleven en zij gebruiken de heilige naam der kunst om hunne zwakheden en laagheden te ‘vergulden’. Zij erkennen niet de maatschappelijke wetten, die zijn er voor kruideniers en kantoorbedienden, niet voor kunstenaars. Maar wáár blijft die ‘trots van gemoed, die standvastigheid van wil en helderheid van inzicht, die als een ijzeren noodzakelijkheid de maatschappelijke wetten vervangen? Hunne uiting is er een ‘naar den vleeze’. Hen noem ik geen kunstenaars maar artistiek aangelegde zwakkelingen, wellustelingen, slaven. Een slaaf kan niet prediken de souvereiniteit der kunst. Hij wauwelt, hij houde den mond.

Hoe kan een kunstenaar het goddelijke verkondigen, d.w.z. de schoonheid in haar volsten en diepsten zin als zijne ziel nooit

[p. 632]

is beroerd door het goddelijke? Zal hij kunnen prediken die Schoonheid, dan moet dat Mysterie van Schoonheid hem in nirwanische verrukking hebben doen schreien, dan moet hij gesidderd hebben van geluk bij deze zieleemotie. Wie eenmaal zóó heeft gestaan tegenover deze wereld, waarvan de Kunst ééne openbaring uit velen is, hij zal zich nooit laten verlokken in die wereld van hartstocht en perversiteit, waarin Oscar Wilde onderging. Hij kan niet ademen in de sfeer van onreinheid en gemeenheid en laagheid. Dit is geen persoonlijke verdienste, want hij kàn het niet, daartoe is hem bij zijne inwijding tot kunstenaar de macht ontnomen. Hij wordt Priester, omdat hij kunstenaar is. Kunstenaar is priester, zegt Emerson. Hij wordt priester van die verborgen wereld, waarheen ook de religie wijst, priesterschap dat niets heeft te maken, en gelùkkig, met ‘kerkelijk’ priesterschap, voor wat wij helaas als ‘kerkelijk’ ervaren. Kunst en religie zijn tweelingzusters. Religie die de kunst vreest is een doode letter- en vormendienst, kunst welke de religie weert is eene kunst die slechts dierlijke hartstochten en begeerten opwekt. Hij wordt priester van die wereld waarvan iedere ware kunst, iedere zuivere religie en iedere òn-bevooroordeelde wetenschap getuigt. ‘De kunst heeft nog niet haar vollen wasdom bereikt, zoo lang zij zich niet op dezelfde lijn plaatst met de machtigste invloeden der wereld, zoolang zij niet de tolk is van het geweten, zoolang zij de armen en on-ontwikkelden niet doet gevoelen dat zij zich ook tot hen richt met woorden vol innige verblijding.’ (E.) Dat doèt de kunst.

‘Du holde Kunst in wieviel grauen Stunden wo mich des Lebens wilder Kreis umstrickt, hast du mein Herz zu warmer Lieb'entzunden, hast mich in eine bess're Welt entrückt,’

zingt Schubert in ‘An die Musik’. - Niet alleen de Toonkunst, iedere ware kunst bezit de wondere macht die wereld van hooger orde te ontsluiten, zooals ook iedere, nog niet verleugende, nog niet verbasterde godsdienst, van welke láátste ons Christendom een voorbeeld is.

‘Hierin ligt de verklaring van de overeenkomst die op elk gebied van kunst bestaat,’ zegt Emerson, wiens woorden mij geen wet zijn, maar wiens philosophie de mijne is, dat namelijk iedere kunst de wederopenbaring van een zelfden geest is, die met behulp van verschillende grondstoffen werkt, om in verschillende tijden velerlei oogmerken te bereiken. Raphaël schildert de wijsheid, Händel verkondigt haar in zijn zangen, Phidias beitelt haar, Shakespeare legt haar in zijn geschriften, Wren in zijn bouwkunst, Columbus in zijn zeereizen, Luther predikt haar, Watt doet ons de wijsheid zien in zijn werktuigen.’

Er is overeenkomst tusschen alle kunst, voorzooverre zij het eeuwige verkondigt. Het eeuwige te naderen dat is het diepste en reinste verlangen ten slotte van iederen mensch die niet meer verward zit in de strikken die het zinnen-leven hem spant.

‘Daar ruischt door alle hemelstreken een zucht, een klacht, een bede, een lied. In duizend talen 't eene teeken, van 't geen niet eene kon vertolken, en toch in 't hart van alle volken, zich altijd weder hooren liet. Het is de kreet van 't menschenharte, bij 't angstig worst'len met het lot om licht, om steun, om troost in smart. Het is wat wiss'len moog' of keeren. De kreet van 't innigst zielsbegeeren. Het is de kreet naar U, o God!’

De kunstenaar verstaat die kreet, omdat niets menschelijks hem vreemd is, en in zijne taal verkondigt hij het Woord, waarvan de bijbel zegt: ‘In den beginne was het Woord, en het Woord was bij God en het Woord was God.’ Dit Woord is ook Schoonheid, wier priester de kunstenaar is. Maar de duisternis heeft hetzelve niet begrepen, dit Licht der Schoonheid.

Aan den kunstenaar de hooge roeping dit Licht der Schoonheid te prediken.

S.W. HARDENBERG.