De Hollandsche Lelie. Jaargang 25

Hoofdartikel
Ons Volksonderwijs.

'T is de lezeressen en lezers van de Hollandsche Lelie waarschijnlijk niet onbekend, dat de resultaten van het Volksonderwijs niet beantwoorden aan de verwachtingen, die men er oogenschijnlijk van koesteren mag.

De Commissie van Toezicht op 't Lager Onderwijs in onze hoofdstad, bestaande uit bezadigde en meestal deskundige mannen en vrouwen, drukte twee jaar geleden haar teleurstelling openlijk uit. Zij gaf niet de schuld, van de h.i. onvoldoende vorderingen der leerlingen, aan de onderwijzers, wier ijver en toewijding zij over 't algemeen hoogelijk waardeerde, zij meende echter dat de leerstof niet onverdeeld is goed te keuren, en de methode, d.i. de manier van onderwijzen, en de indeeling en opvolging van de deelen der leerstof, hoe weloverwogen en degelijk zij is, misschien juist door de angst-

[p. 82]

vallige splitsing der moeilijkheden, al te gekunsteld en daardoor onnatuurlijk en ondoelmatig lijkt. Intusschen wachtte dit College zich wel een rechtstreeksche veroordeeling uit te spreken, immers zou het dan tevens de middelen ter verbetering aan de hand hebben moeten doen. En dit - om er niets meer van te zeggen - lag niet op zijn weg: het achtte zich hiertoe niet bevoegd noch bekwaam.

Deze Commissie staat niet alleen. Bij vele ernstig-denkende-en-willende mannen en vrouwen van 't vak in buiten- en binnenland bestaat een gevoel van onvoldaanheid over de vruchten der volksschool. Indien men nagaat, hoeveel tijd op school besteed wordt aan 't onderwijs in taal, rekenen en lezen, en men 't werk van de leerlingen bij 't verlaten der school in handen krijgt of een scholier van 't zesde, laatste, leerjaar hoort lezen, kan men de verzuchting niet inhouden: hoe is 't mogelijk dat een kind na zes jaren onderwijs nog zulke domme fouten maakt, een eenvoudige berekening of vraagstukje niet zelfstandig kan maken, en vaak nog niet in staat is vlot, veel minder goed, te lezen! Bedroevend weinig is er van aardrijkskunde en geschiedenis blijven hangen; van natuurkennis, d.i. plant- en dierkunde en natuurkunde, op menige school meer. De reden hiervan ligt voor de hand: natuurkennis valt grootendeels binnen den kring van eigen waarneming van 't kind en is, daardoor tevens, aantrekkelijk.

Bij de beoordeeling van de resultaten van zes jaren schoolonderwijs wordt wel eens uit het oog verloren, dat de leerlingen der vakschool maar tot hun elfde, twaalfde of dertiende jaar schoolgaan en dus ophouden met leeren, wanneer zij eigenlijk eerst met kracht konden beginnen. Maar wanneer wij zien dat schoolmannen van ervaring toch ook hunne teleurstelling niet kunnen verbloemen, dan komt als vanzelf de gedachte in ons op: Ons volksonderwijs deugt niet; en waar dit niet ligt aan gebrek aan ijver en toewijding van den kant der onderwijzers, moet de conclusie zijn: de leerstof of de leerwijze of beide deugen niet voor 't kind.

Deugen niet voor 't kind! Op zichzelf kan men de leerstof b.v. niet afkeuren, men mag niet beweren dat elk mensch in later leven niet minstens behoort te kennen wat de volksschool leert, maar een feit is, dat het kind die leerstof niet machtig wordt, om de volgende reden:

De leerstof is bijna uitsluitend intellectueel.

Bedenkt men wat een kind is en stelt men 't zich dan voor in de school, de bijna uitsluitende leerinrichting, waar het moet stilzitten om te leeren lezen, leeren schrijven, leeren rekenen, leeren opletten, al maar leeren moet, dan treft het ons, welk een tegenstrijdigheid er bestaat tusschen het wezen van 't kind, van nature geneigd tot spelen, doen, handelen, zelfwerkzaamheid, en den aard der school, die dit bedrijvig wezentje veroordeelt tot niets-doen, tot lichamelijke werkeloosheid, physieke luiheid, en wij zien in dat zoo'n onnatuurlijke dwang zich moet wreken op 't kind. Geef het kind wat des kinds is: beweging, spel, bezigheid, werk, en gij geeft het een naturgemässe opvoeding, doe dit niet en gij handelt tegen de natuur van 't kind.

Dit geldt niet alleen van de kinderen der volksklasse, dit geldt van alle kinderen in dezelfde mate, of 't mocht zijn van die uit de hoogere standen 't meest.

Niet zooals van Alphen zei: mijn leeren is spelen, maar andersom: mijn spelen is leeren.

Gelukkig dringt deze overtuiging meer en meer door. Vooral in Zweden ziet men deze richting allengskens over de bestaande scholen triumfeeren; daar is op die nieuwe inrichtingen de arbeid des Lebens Würde, schering en inslag bij de opvoeding der jeugd. Zoo hier en daar wordt in ons land op enkele scholen gedaan aan Slöjd (= handenarbeid), maar er wordt alleen gewerkt in klei, karton en hout, en dit reeds is prijzenswaard, doch op de kinderwerkplaatsen in Zweden, in 't leven geroepen door Mevrouw Retzius te Stokholm, worden door de oudere leerlingen beoefend: ‘timmeren, smeden, vreven, naaien, knoopen, borstelmaken, metaalwerk, kleermaken, mandewerk, houtsneewrerk, schoenmakerij; zij maken er vouwstoelen, tafels, troggen, harken, spaden, hamers, ijzeren ledikanten, sleden enz.; knippen en naaien kleeren, bakken brood en koekjes, enz.’ Maar de lezer(es) denkt: en wanneer leeren ze dan? Daarvoor blijft toch geen tijd over!? Welnu: de kinderen leeren er meer met veel minder leeruren, hoofdzakelijk in en door de vele speel- en werkuren, door 't spel en den arbeid.

In de Wetenschappelijke Bladen worden verschillende mededeelingen over deze kinder-werkplaatsen door de bekwame Redactie als volgt ingeleid:

‘Zooals aan velen onzer lezers niet onbekend zal zijn, wint meer en meer de over-

[p. 83]

tuiging veld, dat onze lagere scholen voor de volksklasse onvoldoende zijn.

Ter inlichting voor hen, die dit voor 't eerst mochten vernemen, zij medegedeeld, dat met dit oordeel geenszins bedoeld wordt, dat de leerstof volgens de wet er niet tot haar recht komen zou. Volmondig kan worden erkend, dat de tegenwoordige onderwijzers èn wat bekwaamheid èn wat methode betreft, zeer ver staan boven hunne voorgangers en in 't algemeen gesproken ten deze niet tot billijke klachten aanleiding geven.

Het bezwaar betreft niet de behandeling der leerstof, maar de leerstof zelve. De fout van onze lagere scholen is haar eenzijdigheid. Eigenlijk zijn het opleidingsscholen voor normaallessen en kweekscholen voor onderwijzers. Daarnaast zijn zij nog alleen voldoende voor hen, die hun geheele leven in ondergeschikte betrekkingen achter den lessenaar zullen doorbrengen.

Voor alle andere leerlingen, alzoo voor ten minste 95 pct., hebben zij het bezwaar, dat alleen de geest er geoefend wordt en niet het lichaam met de zintuigen. Integendeel gaan er het lichaam door het langdurig zitten op de banken en, van de zintuigen, zeer zeker de oogen mín of meer achteruit. Dat men een en ander bestrijdt is loffelijk, maar nog beter ware, er geen aanleiding toe te geven. Misschien zal de een of ander zeggen, dat de lagere school door latere lagere technische en landbouwscholen, enz. moet worden aangevuld. Maar daargelaten nog, dat de zeer hooge kosten niet alleen van de scholen zelve, maar van het onderhoud van alle kinderen van 12 tot 15 à 16 jaar, het wel ondoenlijk zullen maken dit onderwijs aan alle kinderen te verstrekken, zou dit ook een onpractische regeling zijn. Volgens bekwame physiologen toch is de leeftijd, gedurende welken de leerplicht beslag op het kind legt, de tijd van 6-12 jaar, juist de tijd waarin handigheid en zucht tot nauwkeurigheid moeten worden ontwikkeld. Later leert men een en ander veel moeilijker.

Bovendien is zes jaar werkelijk te lang om uitsluitend aan het verwerken van de noodige leerstof van de lagere school besteed te worden. Want hoewel aan kennis der natuur meer zou moeten worden gedaan, stelt de betere methode in staat met de andere vakken verder te gaan dan voor kinderen onder de 12 jaar opvoedend is.

Natuurlijk zijn hier vele uitzonderingen, maar de school mag er niet zijn te hunner wille; zonder bezwaar zou men aan dezen suppletoir onderwijs kunnen geven.

Als men desniettemin nu toch den tijd noodig heeft om de leerstof af te handelen, dan ligt dit aan gebrek aan wezenlijke, ernstige oplettendheid. De kinderen leeren op de school soezen, droomen, afdwalen, het ergste haast, wat men kinderen leeren kan.

Ook onanie is een product van de schoolbanken. En nu doet men wel hiertegen, wat men kan, door vrije kwartieren, speeluren en andere nuttige zaken, maar dit zijn lapmiddelen. Aan de ontwikkeling van het lichaam en van de zintuigen moet bij het lager onderwijs een voorname plaats worden ingeruimd. Dit moet een noodzakelijk complement van den leerplicht geacht worden. Toen er geen leerplicht was, bleven de kinderen soms thuis, om op het land of in het huishouden te helpen en leerden daar nuttige dingen. De staat moet zorgen, dat ze niet door een overigens nuttige wet ten deze slechter gewapend in den strijd om het bestaan gezonden worden. In onzen tijd nog meer dan vroeger. Want aan den eenen kant wordt voortdurende zware handenarbeid steeds meer en meer uitzondering in verband met het stijgend gebruik van machines, en eischen deze, te meer na de toepassing der electriciteit als beweegkracht, vooral handigheid en juistheid bij het werk, waarbij lichaamskracht wel soms enkele oogenblikken en dan in hooge mate kan noodig zijn, maar niet aanhoudend op de proef gesteld wordt; en aan den anderen kant was vroeger het kind na de schooljaren meer in de gelegenheid nog te leeren dan thans de practisch geheel ongeoefende arbeider in de fabriek, waar zijn werk zeer eenvoudig zijn kan, maar hij bij dat zeer eenvoudige werk dan ook altijd dezelfde slecht betaalde tobber blijft, tenzij hij als slecht werkman maar goed leerling van de lagere school op zijne daar verworven theoretische kennis voortbouwend, als socialistisch of revolutionair agitator optreedt, alleen omdat hij door zijn onvoldoende opvoeding den weg om als bekwaam werkman vooruit te komen, voor zich gesloten zag. De spreuk: ‘Een gezonde ziel in een gezond lichaam’ beteekent, dat men zijn geest des te gemakkelijker ontwikkelt, als men dit daarnaast ook het lichaam doet. Dit blijkt dan ook uit de ondervinding. Bovendien blijft bij het uitoefenen van handenarbeid, (geen fröbelen, maar echt werk,) waar de individualiteit van 't kind

[p. 84]

heen wil, waarvoor het 't meest geschikt is. Het ideaal van de lagere school der toekomst zou dan zijn eene school, waar ontwikkeling van lichaam en zintuigen op den voorgrond stond, waarbij en waarnaast naar geestesontwikkeling gestreefd werd, bij welke regeling het vermoedelijk geen bezwaar hebben zou, de tegenwoordige theoretische leerstof even goed als nu af te werken.

De kweekscholen ‘(en normaalscholen)’ voor de lagere onderwijzers zouden in verband hiermede een soort van algemeene lagere technische scholen zijn, waar de leerlingen tevens de wetenschappen zouden leeren, waarvan de kennis ook nu voor de z.g. hulpacte noodig is, maar dan geheel ontdaan van de overdrijving, die men thans bij de onderwijsexamens noodig acht om het aantal candidaten voor onderwijsbetrekkingen binnen zekere grenzen te houden.

In Zweden bestaat nu wel zoo iets niet, maar volgens eene mededeeling van Lady Darwin in een artikel over dit onderwerp in de Nineteenth Century van Juni j.l. beweegt men zich daar toch in deze richting.’

Met dit oordeel stem ik bijna geheel in. Alleen met deze restrictie: In éen opzicht is de tegenwoordige leerstof te hoog en zal dit blijken bij de beste inrichting der school, n.l. 't onderwijs in de Nederlandsche taal. Een kind van twaalf jaar kan men niet zoover brengen dat het zonder grove fouten en in behoorlijken stijl een briefje of opstelletje schrijft. En dit toch wordt algemeen een billijke eisch gevonden. Hiervoor echter is meer abstracte kennis noodig dan mogelijk en nuttig is voor een twaalfjarigen leerling. Dit is echter in dit verband van minder belang.

* _* *

Dat de school zoo weinig beantwoordt aan de natuur van 't kind, is een gevolg van de omstandigheden, waaronder zij ontstaan en gegroeid is.

Steeds heeft men van haar gevraagd, dat zij kennis moest aanbrengen; met het doel: kennis aan te kweeken, is zij gesticht. Eerst in dienst der Kerk: 't kind moest kunnen lezen en zingen. Later kwam er schrijven en rekenen bij. Geleidelijk is zoo de kring van haar onderwijs uitgebreid en in den laatsten tijd moest zij de aan te leeren kennis en vaardigheden dienstbaar maken aan de opleiding tot alle christelijke en maatschappelijke deugden. Dit is een groot woord. Aan de lichamelijke opvoeding werd niet gedacht; opzettelijke oefening en versterking der zintuigen verwaarloosd, zoodat thans de school is een beletsel en een nadeel voor beide.

Wel is ook vroeger de aandacht gevestigd op de verkeerde richting in de opvoeding. Maar men weet wat er van hervormers en hunne ideeën terecht komt. Als de tijdgenooten hen niet begrijpen - en dit is gewoonlijk het geval - nemen zij enkel wat hun goed lijkt en 't ander wordt verworpen en veroordeeld als overdreven. Zoo is 't met Pestalozzi gegaan, wiens doel en streven en uitgangspunt van zijn onderwijs was handenarbeid, n.l. landbouw en huisindustrie, en daar tusschendoor schoolonderwijs, zooals dit thans uitsluitend gegeven wordt. Hij was overtuigd, dat voor dit onderwijs enkele uren per dag voldoende waren. Later verkondigde o.a. Fröbel 't zelfde.

Doch van Pestalozzi is door de school enkel overgenomen 't beginsel der aanschouwelijkheid, zoo verbazend eenvoudig, dat men 't vreemd vindt dit niet eerder gehuldigd te zien: Als gij van een kalf spreekt, breng dan een kalf in de school. En zoowaar, de negentiende eeuw is nog verder gegaan en heeft de school bij 't kalf (inplaats van het kalf in school) gebracht: schoolwandelingen! Maar van handenarbeid was men niet gediend. Dit blijft bewaard voor onze eeuw, de eeuw van 't kind.

Daarentegen heeft men de methodeleer oogenschijnlijk tot de grootst mogelijke ontwikkeling gebracht, onderwijsrecepten geschreven om de leerstof zoodanig te ontleden en te splitsen, de moeilijkheden zoozeer te effenen, dat het leeren op school bloot opnemen is geworden, a.h.w. vanzelf gaat, het kind zou men zeggen moet leeren of 't wil of niet, alsof er zonder inspanning van den kant van den leerling van ontwikkelend leeren sprake zou zijn en de belangstelling niet verdorren moest bij dit geesteloos proces.

Want blijkbaar heeft men methodes gemaakt voor een denkbeeldig, 't methodische, kind. Van nature is een jongen of meisje weet- en leergierig, maar de jeugdige scholier wil de keurig gedraaide sierlijk vergulde methodische pillen niet slikken. Juist, waar hij volgens de methodeleer een gezonden eetlust toonen moest, walgt hij er meestal van. 't Is duidelijk dat het normale kind geen methodisch product is.

In de laatste jaren eindelijk begint men in te zien dat men meer opvoedt door laten dan

[p. 85]

met doen. Tot nog toe is 't onderwijs een stelselmatig en krachtig ingrijpen in 't wezen van 't kind; het moet worden bloot leiding. Ook en vooral op school moet het kind kind blijven: spelen en bezig-zijn; dit is zijn behoefte, zijn aard, zijn natuur, en al spelende en werkende leert het.

Deze overtuiging moet doordringen in de beschaafde kringen der maatschappij, dan zal de heilzame hervorming der school geleidelijk plaats vinden.

C. GROUSTRA.