De Hollandsche Lelie. Jaargang 23

Boekbeschouwing.

(Opgenomen op verzoek naar aanleiding der boekbeschouwing over Eenzamen. Zie Lelie van 12 Jan. 1910.)

Stille Invloeden (twee deelen) door J.E. Jasper. (Van Kampen & Zn., Amsterdam.)

Dit boek is niet fonkelnieuw meer! Onder al de even snel weer verdwijnende, als vlug-in-elkaar gegooide romans van één dag verdient het daarom geen plaats langer, als ‘zooeven uitgekomen’, en dáárom de aankondiging behoevend. Juist om die reden echter is het m.i. al op zichzelf een compliment aan den inhoud en de kunstwaarde, indien ik het ook nu nog een bespreking ten volle waardig acht. De typhus, die mij verscheidene weken achtereen verre hield van mijn letterkundigen arbeid aan dit blad, stelde mij daardoor vrij van de verplichting sommige in dien tijd verschenen romans te bespreken; romans welke men evengoed ongelezen en onvermeld kon laten, omdat, gelijk het vervolg bewees, hun toch geen blijvende plaats is beschoren.

Met Jaspers Stille Invloeden is het een ander geval geweest. Zijn werk heeft mij gepakt om meer dan één reden. In de eerste plaats om zijn bladzijden over Indië's natuur. Er is een liefde in die beschrijvingen, een vertrouwdheid ermee, die van ziel tot ziel gaat. Hier is niet de photograaf aan het werk, die je met minutieuse peuterigheid wil laten zien: Kijk, dat heb ik goed onthouden, en al die détails weet ik je nu op te disschen met de nauwkeurigheid van een schooljongen, die goed oplet (want op zulk zielloos gewauwel komt heel veel van het hedendaagsche ‘realisme’ in natuurschoon-ontledingen neer); neen, hier openbaart zich een dichter, aan wien Indië's binnenlanden hunne wonderen vertoonden, en die blootlegt een stukje van zijn eigen intiem gemoedsleven daarginds alleen met bergen en wouden en de geheimzinnige stilte van het alléén-zijn met de schepping.

Om zulke bladzijden - en Stille Invloeden telt er vele zoo - heb ik Jasper stééds geschat als een kunstenaar, liefgehad als zoodanig, omdat hij de natuur liefheeft. Maar er is in dezen tweedeeligen roman méér. Er is in: een zeer prijselijk pogen, om een goeddoorwrocht stuk werk, een stuk realisme te geven van het goede soort. Als zoodanig las ik hem met een bijzondere belangstelling, belangstelling voor de goedgeslaagde brokstukken erin, belangstelling voor het kijkje op het Indische bestaan, dat ons zoo boeiend wordt gegeven, belangstelling óók nog van

[p. 820]

een bijzonderen, anderen aard; om het zwakke erin, niet van den artist, niet van het gegeven, maar van den tijdgeest, waarvan de literatuur afschaduwing is, immers, alles saamgenomen!

Stille Invloeden, om die zwakte van onzen tijd, die het ademt, is juist dáàrom zoo belangrijk, omdat het die ademt onbewust!

Want, de meeste romans, van zwakkelingen vertellend, zijn niet meer dan zelfontledingen! Geen quaestie van een opzet, een goed-in-elkaar-gezetten arbeid te leveren; o neen, al van de eerste bladzijde af voelt en ziet de lezer, hoe de auteur aan het woord is om zichzelf uit te beelden in zijn held, hoe hij al zijn eigen onrijpe en kinderachtige gevoelentjes gelegd heeft in de figuur van dien hóófdpersoon, die van de eene bladzijde in de andere zichzelf analyseert, tot je er wee van wordt, zichzelf beklaagt, zich hoogstbelangrijk vindt blijkbaar, en met dat al niets kan, niets wil, niets beteekent. Van zulke zelf-ontledingen overstroomt de boekenmarkt, in binnen- en buitenland; van een roman is daarbij geen sprake; het is niets anders dan een zelfverheerlijking en zelfbeklag! In het genre van Jörn Uhl of Götz Krafft wordt van tijd tot tijd een pogen merkbaar daar tegen in te gaan, door ons een krachtiger gemoedsleven, een overwinning van eigen ik te laten zien; maar ongelukkigerwijze is daarbij ook juist die strekking, die àl te voelbare strekking, om je op te voeden tot een flinker levensbeschouwing, maar al te veel en al te hinderlijk merkbaar! In beide gevallen ontbreekt de zuivere objectiviteit, het schilderen van een stuk waarachtig menschbestaan, zonder dat de auteur om den hoek kijkt, om òf zijn eigen onzelfstandigheid en levens-moeheid, óf zijn preekbegeerte van ‘zóó moeten we worden’ den lezer op te dringen op een alle kunstwaarde vernietigende manier. Wáár zijn de romans van Thackeray, of van Zola ook, om maar één algemeen verafgood voorbeeld te noemen, welke laatste menschen wrocht, niet zooals hij ze dacht of voelde, noch zooals hij ze zou wenschen te zijn (ik spreek natuurlijk niet van de Evangiles), maar zooals hij ze rond zich zag.

Wel er komt een kentering; hier en daar wordt een pogen merkbaar tot dit het waarachtig realisme terug te keeren. In Stijn Streuvels en Cijriel Buijsse heeft het Vlaamsche volksleven zulke realistische beschrijvers gevonden; Couperus, Borel, Jeanne Reyneke van Stuwe, in den allerjongsten tijd Schürmann, hebben hun eigen persoon gehouden uit hun romans, en meer of minder goed-gelukte stukjes werkelijkheid gegeven; thans schenkt Jasper ons in dezen tweedeeligen roman uit Indië een degelijk, van ernstig willen getuigend brok werkelijkheid, zonder tendenz-bijbedoelingen van welken aard ook; zonder tekooplooperij met onbegrepen-eigen-ik - - ‘een verhaal’, laat ons het maar zoo eens noemen even, tout pur!

En een verhaal, dat mij juist dáárom zoo treft, omdat het, als eenvoudig verhaal, als stukje werkelijk leven, je zoo, zich zelf onbewust, laat zien de zwakheid, de lamlendigheid, van het tegenwoordige mensch-zijn, - wáár dan ook ter wereld.

Men heeft het Couperus wel eens verweten, dat zijn Haagsche typen, in zijn Kleine Zielen - en andere romans - zulke laffelingen en zwakkelingen zijn, zonder pit of merg! Alsof hij dat kan helpen! Alsof hij niet, juist om der waarheid in al hare naaktheid getrouw te blijven, ze allemaal zóó schilderen moest, zoo week, en zoo zonder ruggegraat in geestelijken zin! - Ik ben niet genoeg vertrouwd natuurlijk met het Indische bestaan en de Indische wereld, om met zekerheid te durven zeggen, dat óók Jasper zoo en niet anders mocht schrijven dan hij deed, om de kleine menschen-maatschappij te Poerbajan naar waarheid af te teekenen. Dat, die meer of mìndere natuurgetrouwheid dus voor zijn rekening latende, is de indruk, dien zijn roman nalaat op mij: Wat zijn we toch heden ten dage allen slappe, veel te veel redeneerende, ons-zelf-ongelukkig-mákende zenuwpatienten, zonder zin voor het waarachtig-mooie in het leven, heenzeulende van den eenen dag in den anderen, zonder iets te doen (zooals een vroegere generatie); steeds tobbende over wat we hadden moeten of hadden kunnen doen - en met die onnutheid ons zelf en anderen het leven vergallend!

Want, ik vráág u, is er één mensch eigenlijk in héél dit kringetje van Europeanen te Poerbajan, bij wien iets in zit, iets van hartstocht en van levensmoed en van levensblijheid? Ik spreek niet eens van den hoofdpersoon, den jongen controleur, van wien men het van het begin af, door de uitlatingen van den resident, en anderszins, kan gissen, dat de auteur hem zal laten eindigen in zelfmoord, al ontbreekt hem niets ter wereld om hem den méést gelukkigen mensch te maken. Deze neiging, half mis-

[p. 821]

schien erfelijkheidsquaestie, naar wat Jasper terloops van zijn karakter meedeelt, half gevolg van de omstandigheden door zijn te eenzaam leven, kan men brengen op rekening van de Stille Invloeden van natuur en levenswijze, waaronder de van huis uit zwaarmoedige controleur op een voor zijn persoonlijkheid noodlottige wijze geraakt! Maar nevens hem! Al die mannen en vrouwen, niet door den auteur bedoeld als zwakkelingen of hypochonders, zooals Eddy Meerkamp, maar blijkbaar geteekend en gezien naar het werkelijke leven rondom hem! Of is die resident geen nul, en die dokter geen suffer? En zit er ook maar éénig weerstandsvermogen in hunne respectievelijke echtgenooten, de een schipperende zonder te weten wat ze wil; de ander zoo verweekelijkt in luxe, dat ze haar man tot een lammeling maakt, liever dan zich iets te ontzeggen! En dat alles zonder gekibbel er over, zonder strijd, zoo maar, in de beide gezinnen, vanzelf gaande, van dag tot dag in den sleur zich verwarrende, het gevaar ziende, en te weinig geestkracht toch, om zichzelf op te rapen tot nadenken, of terugkeeren in een andere richting! Zelfs Carlo van Straaten en Nini Blokland, de twee die in dat kringetje de sterken zijn, de zelfbewusten, ontkomen niet aan dat verwijt, dat ik de rest maak: van je weifelachtig en krachteloos aan te doen! Of is het geen mat einde: een controleur, die de oude-wijvigheid van zijn chef gadeslaat en afkeurt, daarin maar te zien berusten, om zelf zijn leven voort te zeulen met een onverschillig toezien van: Wat kan het mij schelen? En Nini; Nini, van wie de schrijver wil dat we aan haar ‘hartstocht’ gelooven; en die zich door den dokter zoetjes de deur laat uitzetten, wanneer ze Eddy wil zien; om in zijn geheele ziekte niet meer terug komen! En haar mak zwijgen tegen Corri over zijn verhouding tot haar, en haar enkel een kaartje sturen bij 't engagement, in plaats van uit te barsten in rechtmatigen toorn! Neen, dit meisje dat dadelijk na haar omarming van Eddy koelberedeneerd den dokter waarschuwt haar niet te verraden, dat wèl de begeerten heeft van den hartstocht, maar niet het mooie, eerlijke, alles overwinnende ervan, zij gelijkt in niets op een waarachtig natuur-wezen met gebreken en deugden uit één stuk; zij is net zoo halfslachtig en bang voor wat ‘men’ zegt en voorzichtig, als alle hare hedendaagsche gelijken: en haar huwelijk ten slotte, heel kalmpjes en gewoontjes, met Van Straaten, past precies in die laffe lamlendigheid van niets durven en niets weten te dwingen! Als het hier niet gold een roman, die zoo dóór en dóór maakt den indruk van echt, van te zijn geschreven objectief, realistisch werk zonder ik-achtergrond van den auteur, dan zouden deze bijzonderheden er niet toe doen. Nu treffen zij, omdat, indien men dit boek werkelijk mag beschouwen als een afschaduwing van het Indische samenleven, het dan tevens bewijst, hoe de ontzenuwende, verlammende redeneeren zelf-ontleed-geest van den hedendaagschen tijd ook dáár, in de binnenlanden, den schepter zwaait, en de menschen slàát met machteloosheid!

Was mij, uit dit bijzondere oogpunt, Jaspers werk interessant als een ‘document’, het is mij tevens een bewijs van zijn erstig willen, en in veel opzichten óók kunnen, als romancier!

De stijl is flink en kernachtig, zonder opgesmukte ‘woordkunst’, of verwrongen pogingen ‘apart’ te lijken! En de tooneeltjes, de tennis-match en de gesprekken van de jongelui onder elkaar, zijn geboekt met een levendigheid in de details, waarvan men kan getuigen dat zij behooren tot het beste soort realisme; zooals het behóórt te zijn, géén photographisch gebeuzel over èlke nietigheid van japon of beweging, geen opzettelijk uitrafelen van gore, onsmakelijke bijzonderheden en eigenaardigheden, maar een heldere, wèlbelijnde visie van het gehèél; frisch, blij, jong menschengedoe!

Zwak, uit een kunstoogpunt, is héél de afloop, minder nog de wel wat gezochte zelfmoord van Eddy, dan wel de bij-omstandigheden, het dadelijk maar voorgoed afreizen van zijn vrouw, haar beslistheid daarin, die zoo weinig past bij de beminnelijke zachte natuur, van alles goed vìndend kind-meisje, haar vóór het huwelijk toebedeeld, en de lijdelijkheid van de ouders, door wie niet één poging wordt aangewend het schandaaltje, aan zoo'n opzienbarend iets als deze spoedige scheiding verbonden, te verschuiven nog een tijdje, door hun dochter tot terugkeer te dwingen. Ook is het jammer, dat de auteur in het slot-deel zoo weinig moeite meer doet tot het uit werken van die bijzonderheden, die hij je in het eerste deel zoo aanschouwelijk laat zien, en thans, in het tweede, maar droog opsomt; zooals b.v. heel de huwelijksplechtigheid, het wegblijven van Nini, het heengaan van den resident en den dokter, Carlo van Straatens verlooving! Het is alsof

[p. 822]

de auteur, na den moeien, breeden opzet van zijn verhaal, is teruggedeinsd voor de consequenties, niet den moed heeft gehad Eddy te stellen voor de gevolgen van zijn geschipper met Nini, noch háár voor de consequentie harer passiedaad! Vandaar dat de uitwerking, van het oogenblik van Eddy's ziekte af, een overhaaste en geknutselde impressie geeft. 't Begin, dat alles zoo komen moest en niet anders, leek zoo van het leven afgezien, die kibbelpartijtjes in het hoofplaatsje, die twee jonge meisjes in haar gebeweeg tusschen die getrouwde vrouwen, en die jongelui, tusschen hun werk door met haar tennissend en gekheid makend, en aldus over en weer den tijd doodend.

't Einde daarentegen laat een vraagteeken na van: Zou het heusch wel zóó toegaan, zoo'n zóó gauw zich geven, en zóó kalm-weg berusten dan in bedrog; zóó'n liefheid vóór het huwelijk, en zóó'n onverschilligheid daarna; zóó'n normale levenslust éérst, zóó'n plotselinge zelfmoord onmiddelijk dàárop. Enz.! Enz.! Want, óók de val van den resident en van den dokter, tot zelfs de verloving ineens van Carlo, komen wel wat héél inééns uit den hoek!

Intusschen, zoo deze feiten er zijn, het gehéél maakt zulk een goed-in-elkaar-gezetten indruk en - gelijk ik reeds zeide - de bladzijden, die Indië's natuurschoon schilderen, zijn zóó welsprekend, en uit de ziel geweld, dat men Jasper niet anders dan dankbaar kan zijn om wat hij gegeven heeft: een lezenswaardigen roman uit Indisch leven, een stukje realiteit van de goede soort.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.