De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

Hoofdartikel
Bayreuth.

Wat had hij dáár niet over gedacht, geschreven, gepraat, de groote Meester! Hoe was niet héél zijn later leven gevuld geweest met die ééne grootsche idée: Een modeltheater voor modelopvoeringen. O neen, véél meer is Bayreuth geworden voor ons! Meer dan een modeltheater waar modelopvoeringen werden gegeven. Het is voor ons geworden een lichtend symbool, een belichaming van den ontzaggelijken geest van Wagner, die - 't schoonste gevend - in ons hart door tijden heen blijft wonen. Hij wilde de Kunst edeler maken, fijner, gevoeliger, maar edeler vooral! En een volmaking bereiken. Wat hij in zijn menschenleven heeft gedaan kwam een volmaking héél dicht nabij. Bayreuth was het einde van zijn ontzaggelijk willen en zijn krachtig pogen. Wat had hij gepraat, gelachen, getobd, geweend, geschreven in de ontwikkeling van zijn verheven idée!

Zijn vriend Heckel en hij - wat hadden ze een brieven geschreven, wat hadden zij dagen, avonden, nachten er over gesproken en er over gedacht. En hoe had zij, de verhevene, in hem en in zijn Kunst geheel opgaande vrouw - Cosima, niet geheel met hem meegeleefd, meegedacht, meegevoeld! Zij gaf het zachte zonlicht in den sirenen lichtsfeer, waarin alles nòg mooier werd en

[p. 738]

waarin men 't mooie nòg dieper gevoelde. Wagner-zelf was de Christus, die gaf de groote gedachte, die 't heilige bezielde met zijn verheven geest. Heckel, de Adam, die aan het komende gaf de mooie belichaming, den goeden vorm en de harmonische uitbeelding. Zij hebben zóó hard gewerkt, zóó innig saamgeleefd in de grootsche idée en hebben de volmaking bijna bereikt!

Zijn heele leven was één grootsche idée, één gaan door een teedere wereld van de rijkste fantazie, een concentratie van trachten en willen en scheppen.

Was Wagner niet degene die ons weer voerde in de droomerige mystiek der middeleeuwen doordat hij zijn meeste motieven zocht in dien stof en hij juist daarom ons in zoo'n fijnen sfeer van diep, waar, ‘reinmenschlich’ voelen brengt! Hij was het toch die het neerdalen van den Heiligen Graal in tonen heeft vastgelegd, hij een der eersten die weer opnam dat thema dat in de middeleeuwen is behandeld door een vloed van Graaldichters die als om strijd de Graal tot onderwerp maakten van hun zangen.

O, dat voorspel van Lohengrin!

Die vier hooge e's, héél even aangestreken op vier violen, heft dat niet op van de wereld, doet dat niet gansch verbleeken de grauwe kleuren waarin ons dagelijks doen ons laat voortsleuren, brengt dat niet in zóó'n fijnen, sirenen sfeer - waar alles is zóó licht, zóó teer - en bovenal in ééne harmonie van al-schoonheid!

Wagner en Bayreuth zijn onafscheidelijk. Het is wreed, een letterkundige vivisectie om Wagner te scheiden van zijn dierbaar Bayreuth. Door Bayreuth is Wagner voor ons het ontzaggelijke genie geworden, een genie wàs hij - maar dat genie werd grooter in den langen strijd vol tegenspoed en miskenning die aan de stichting van Bayreuth is voorafgegaan. ‘Le génie c'est la patience’ zei Buffon. Wagner was het geduld-zelve in dien strijd. Wagner was een genie -.

Er lag iets van de imponeerende grootheid van het genie in de stille, rustige woning van den meester te Luzern. De winter kwam als met diepte en ernst van gedachten. Wanneer de avondzon zonk achter de bergen dan stond lang de groote Meester diep getroffen door die reine schoonheid, maar steeds in zich het onrustig brandend verlangen naar de volmaking die Bayreuth hem brengen moest. Dat verlangen had zijn leven uitgemaakt vanaf zijn 50^ste levensjaar. Het was in 't begin van November 1871. De groote strijd was gestreden, droefheid en rouw woonden in veler harten en kalm en vast was de tred van 't genie dat schoonheid, kunst, heerlijke kunst wilde geven aan de menschheid die zóóveel lijden leed. De architecten hadden hem juist medegedeeld dat niet vóór Maart een aanvang kon worden gemaakt met den bouw van het theater en dus ook niet eerder de eerste steen kon worden gelegd. Vóór het zóóver was! Hoe gering was de medewerking en hoe stelde hem de nationale geest, waarop hij zóóveel had gebouwd, te leur!

In 't voorjaar van '72 trok Wagner naar Bayreuth, waar hij - naar eigen woorden, met vrouw en kind gelukkiger was. Daar woonde hij op zijn villa: ‘Fantaisie’.

Den 22^sten Mei 1872 zou de eerste steen gelegd worden voor het Bayreuther theater. Het zou zijn de eerste phase der werkelijkheid die Wagner's onvermoeide pogen aan zijn fantasie gegeven had.

Den 16^den Mei reeds waren zijn trouwe vrienden Heckel en Hans Richter aangekomen; ook Nietsche kwam zich voegen bij het blijde gezelschap dat zich vereenigde op: ‘Fantaisie’.

‘Fantaisie’ lag op eenigen afstand van de stad en toen Wagner zijn vrienden van Bayreuth zelf afhaalde, kon men zien dat er een blij licht lag in de diepe oogen en onderweg was de groote Meester vol opgewektheid en schitterde zijn humor door alles heen. Zijn goede, trouwe hond, Rusz, liep luid blaffend naast het rijtuig; altijd vergezelde hij zijn meester op diens tochten. Het is bekend dat de liefde van Wagner voor de hem omringende dieren een roerend karakter droeg. Want toen de trouwe Rusz gestorven was, toen was zijn graf naast dat wat reeds den meester wachtte en op het gesloten graf stond een steen met: ‘Hier rust en waakt Wagner's Rusz’.

De voorjaarsschemering was gevallen in de vertrekken van den huize ‘Fantaisie’. De nevel kwam over de velden en een heilige voorjaarsavondstilte weefde zich om de rustige woning. Daarbinnen zat de groote meester aan den vleugel en speelde voor den kleinen intiemen kring zijn juist beeïndigde: ‘Oproep van Hagen tot de Mannen’. Het was een bedwelmend genot, men voelde allen dat men stond aan den

[p. 739]

vooravond van één der grootste gebeurtenissen in de beschavingsontwikkeling van de geheele menschheid.

Wagner's stem klonk vol en krachtig en met groote energie legde hij er in de gewenschte dramatische werking en de drastische duidelijkheid.

Mevrouw Wagner nam alle zorgen zooveel mogelijk uit den weg die den grooten Meester maar eenigszins onaangenaam zouden kunnen zijn en sprak met zijn vrienden over de houding die het volk aannam tegenover het genie van zijn tijd. Het was een, van heiligen toon vervuld praeludium voor den indruk dien zij zouden ontvangen na den terugkeer van den: ‘Festspielhügel’.

Het was een heerlijke, onvergetelijke indruk dien men gewaar werd toen Niemann bij de steenlegging naar voren trad en met een zwaren slag de steen met den hamer uitholde. Diep innerlijk bewogen drukte Wagner hem de hand. Heilig was de stilte onder den groep van menschen die de plechtigheid hadden bijgewoond. In 't diepst-innerlijke wezen waren allen zich daar bewust dat er iets grootsch gebeurde.

Op den terugweg van Gersdorf zat Wagner ernstig en zwijgend naast Nietsche. Men voelde dat er iets in hem omging dat niet voor anderen was te doorgronden. Nietsche drukte het uit: ‘Er sah mit einem Blicke lange in sich hinein’. Zijn verleden, zijn nood, zijn strijd, alles zal aan hem zijn voorbijgegaan. En zooals hij steeds iedere overpeinzing en stemming tot een handeling verwerkte, zoo moest hij ook nu uiting geven aan wat hem zoo machtig bezielde. Dit deed hij in een telegrafische mededeeling aan: ‘seinen König’, die hem des 's morgens begroet had met de woorden: ‘Ik ben van daag meer dan ooit in gedachten met U vereenigd’.

Het werd nu een tijd van blij verwachten met vaak vele tegenkantingen die ontmoedigden. Maar steeds bleven zegevieren de wil en de energie van den Meester. De grootste zorg was het benoodigde kapitaal te verzamelen en dit ging met de grootste moeielijkheden gepaard. Vaak was het dat de groote Meester des avonds staarde naar den sterrenhemel, wanneer alles stil was om hem heen, dat hij dan in de wijdschheid van de Goddelijke schepping, wanhoopte aan de schepping van zijn eigen genie. Éénmaal wanhoopte hij totaal aan de volmaking van het theater en schreef hij aan zijn vriend Heckel zijn wanhoop. Hij zou den bouw doen staken toen reeds het theater zóó ver gevorderd was dat de voorkant enkel nog van het geheel ontbrak. Maar de vóórzijde zou hij doen dichtspijkeren opdat althans niet uilen en zwervend gedierte zich zouden gaan nestelen op de plaats waarvan hij zich het schoonste had gedroomd. Zóó ver is nooit meer zijn vertwijfeling gekomen. Integendeel, toen in '75 er weer groote te korten waren en architecten en aannemers en décorateurs vertwijfelden, was het de macht van het genie waaronder ieder zich tenslotte boog en die alles te zamen hield. De grootschheid van het kunstwerk en het bewustzijn te kunnen hebben dat men in de verwerkelijking een opofferend aandeel had gehad, gaf aan alle medewerkers een soort van wijding die ondergeschikte belangen ter zijde deed schuiven.

De pers bleef wanhopen aan de volmaking van de idee en met de pers het volk en... de Keizer. En de hulp van buiten was zóó gering! Dit moest de Meester smarten wijl hij zóó gehoopt had op en zóóveel verwacht had van den geest van zijn volk. Wat treffend is het niet te lezen dat van de 81 theaters waar men had aangeklopt met het verzoek om voorstellingen te willen geven ten bate van de Bayreuther onderneming, 78 geen antwoord gaven en de drie overigen afwijzend op het verzoek beschikten!

Van 6-9 Augustus 1876 had de generale repetitie van den cyclus plaats. De Koning van Beieren, Lodewijk II was ook tegenwoordig en bij de eerste opvoering was ook de Keizer aanwezig. Toen Wagner den Keizer aan het station te Bayreuth begroette en zij het theater naderden dat er als een grootsche, trotsche en rustige schepping lag in het volle licht van den hellen zomerzon zei de Keizer: ‘Zie, de zon-zelf verlicht Uwen arbeid’. Hij bekende Wagner dat hij nooit had durven denken dat zijn idée den vasten vorm zou hebben kunnen aannemen.

De dagen der opvoeringen waren heerlijk en den indruk ervan was niet te beschrijven. Glasenapp zegt ons: ‘Wohin man trat begegnete man nur Verzauberten die in der gleichen wunderbaren Welt des Ideals lebten’.

Ontegenzeggelijk heeft Bayreuth gehad een groote invloed op de beschaving en in het verloop der kunstopvattingen. Bayreuth is het werk dat de groote Meester ons heeft nagelaten, het is het onpersoonlijke, het geniale, dat het verleden, het heden en de

[p. 740]

toekomst der kunst in zich bevatte. Nietsche zegt: ‘Für uns bedeutet Bayreuth die Morgenweihe am Tage des Kampfes’.

Heeft niet de groote Meester zelf gezegd in zijn 50^ste levensjaar dat het zijn laatste doel was den menschen den weg der verlossing te wijzen! Ligt in die woorden niet een grootsch, profetisch idée, een heilige uitspraak. Wagner wilde niet enkel de kunst doen genieten, veredelend moest zijn kunst werken. Daarom is Bayreuth niet louter een plaats waar zijn werken een opvoering vinden die aan de hoogst artistieke eischen voldoet, maar het is vooral het symbool en de belichaming van de wijdsche, grootsche, imponeerende macht die het genie in de harten van ons blijvend heeft neergelegd.

Het was in Venetië in '83. Moe na zijn rijk en vol leven stond de Meester in den schemerenden avond. En de nacht zou komen. O - het gaan, het gaan der rijke blijde tijden, het zeker, zeker komen van den avond en den nacht! Wat kracht, wat geniale energie had er in het doen en zeggen gelegen, toen na de eerste opvoering van den Nibelungenring de groote Meester vol geestdrift uitriep vanaf het tooneel: ‘Sie haben jetzt gesehen was wir können, wollen sie jetzt? Und wenn sie wollen, so haben wir eine Kunst!’ De menschelijke wil van het genie kwijnde bij het komen van den avond, maar Bayreuth werd de blijvende belichaming van dien wil.

Als stille doode keerde de groote Meester over den Brennerbaan terug naar zijn geliefd, dierbaar Duitschland - Bayreuth.

De indruk die zijn heengaan overal te weeg bracht, schildert zich niet. Zoo als zoo vaak in 't leven geldt ook hier het weemoedvolle woord uit het: ‘Bühnenwèihfestspiel’:

‘Das sagt sich nicht’. -

JOHAN KONING.