De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

Brieven uit het hooge Noorden door Maria Petrovna.
XIV. Het Paaschfeest in Archangel.

Langzaam maar zeker begint nu in Holland de winter zijn einde te naderen, aarzelend wel, met horten en stooten, maar merkbaar toch; en zoo heel lang duurt het niet meer of de menschen beginnen hem in gedachten al weg

[p. 650]

te cijferen, denken vooruit aan de komende lente met wassend verlangen en aan het eerste lentefeest: de Paschen.

Hier in het Noorden kan men het Paaschfeest nauwelijks als een lentefeest beschouwen, want op dien tijd zwaait de Wintervorst nog onverbiddelijk zijn schepter - en toch, hoe schaarsch ook, de teekenen om kentering zijn er en Paschen is ook hier het feest van blijde belofte, van nieuw ontwakend leven.

Is in alle Christelijke landen Paschen een feest van beteekenis, zooals het ook voor de Israelieten, hoewel in anderen zin, reeds eeuwen geweest is, hier in Rusland is het wel de grootste feestdag van het geheele jaar, die in voorbereiding en viering door geen anderen geëvenaard wordt.

Reeds in Februari, voordat de vasten beginnen, zijn de eerste voorboden van het naderend feest merkbaar: hier en daar beginnen de winkels maskers te etaleeren en het duurt niet lang of de maskaradepret neemt een aanvang.

Hier in Archangel worden in het gebouw van de Duitsche Commerzclub eenige gecostumeerde bals gegeven, waarvan de opbrengst ten bate van een of ander goed doel besteed wordt; van de costuums wordt heel veel werk gemaakt, wat dubbel te waardeeren is, daar men hier geen costumiers heeft, waar een geheele vermomming kant en klaar gehuurd kan worden, maar alles door de dames zelf bedacht en gemaakt wordt.

Het laatst van deze bals is speciaal een kinderbal, waar men, het verkeerde van zulk een vanity-fair voor kinderen buiten beschouwing latend, snoeperige kleine verschijningen kan bewonderen, voor wie de kunst van Terpsichore ook al geen geheim meer is. Eenige dames in het statige, antieke Bojaren-costuum, noodigen vriendelijk uit tot het gebruik van een glas thee in haar tent, waar ook blini, een soort gerezen pannekoekjes, die speciaal in dezen tijd gebakken worden, verkrijgbaar zijn en veel aftrek vinden: men gebruikt ze met confituren of suiker en zure room, maar ook met caviaar en sardines.

Door vele jongelieden van beiderlei kunne, soms ook door ouderen gechaperonneerd, worden in dezen tijd gecostumeerd en gemaskerd bezoeken afgelegd bij vrienden en kennissen, soms in groepen, die een of andere voorstelling geven; zij worden natuurlijk overal gastvrij ontvangen en onthaald en het gelukt hun soms werkelijk onherkend weer te verdwijnen, om elders hun grappen te vertoonen, terwijl hun vroolijk gelach met het klingelen van de bellen van hun troïka langzaam versterft in de winterstraat.

Ook het volk houdt zijn maskeradepret en nu bestond er tot voor korten tijd een eigenaardig gebruik, dat nu echter door de overheid verboden is: volgens het Grieksch Orthodoxe geloof is het dragen van maskers iets onreins en om nu de bedreven zonde af te wasschen, werd er in de rivier een groote bijt gehakt, waarin zich degenen, die zich aan het maskeeren bezondigd hadden, geheel ontkleed onderdompelden, onder de zegeningen van de daarbij tegenwoordige priesters. Ik weet niet of dit gebruik is afgeschaft als strijdend tegen de zedelijkheid of tegen de gezondheid: vermoedelijk wel om beide redenen.

Daarna treedt de rustige tijd der vasten in, waarvan de laatste week, tusschen Palmzondag en 1^en Paaschdag bizonder stil voorbijgaat, welke tijd hoofdzakelijk besteed wordt om alles in huis eens extra op te knappen, een episode niet ongelijk aan onze ‘groote schoonmaak’-vreugde.

Zaterdagavond vóór Palmzondag is er een dienst in de Kerk, waarbij de palmtakken gewijd worden: hier is n.l. het gebruik om met een palmpaasch in de hand te loopen ook inheemsch, maar deze zijn niet, zooals in ons land, van lekkernijen voorzien; het zijn wilgentakken, waarin de donzige katjes zich reeds vertoonen, velen bovendien in kruisvorm versierd met papieren rozen. Deze dienst is bizonder plechtig; statig stijgt telkens het koorgezang op in antwoord op de diepe, volle stem van den priester, terwijl langzamerhand de wierookdamp in dunne sluiers over de aandachtige menigte zweeft. Velen ontsteken bij de beeltenis van den Christus een kaars om deze bij het verlaten van het kerkgebouw brandend mede te nemen; een oud volksgeloof wil, dat het een gelukkig voorteeken is, wanneer men zijn kaarsje brandend in zijn woning binnenbrengt, en wanneer het weer gunstig is, levert het een aardig gezicht al deze kleine vlammetjes als dwaallichten in de straten te zien verdwijnen. -

Op Witten Donderdag heeft 's morgens om 10 uur in de Kathedraal een godsdienstoefening plaats, waarvan ik in korte trekken een beschrijving zal trachten te geven: sommige gedeelten van deze ceremonie herhalen zich ook bij andere plechtigheden.

Het mag een bekend feit heeten, dat in de Russische kerk geen zitplaatsen zijn en de geheele dienst dus staande door de gemeente

[p. 651]

wordt bijgewoond, waarbij noch rang, noch stand iemands plaats bepaalt, maar allen broederlijk dooreen staan op de steenen vloerbedekking; alleen merkte ik hier op, dat voor den Gouverneur en zijn gemalin vooraan op een tapijtje twee eenvoudige stoelen geplaatst waren.

Een vierkante, verhoogde ruimte is in het midden vrijgelaten, waarop tegenover het altaar een tabouret met een paarsch fluweel kussen staat, die voor den bisschop bestemd is. Het altaar zelf wordt gedurende den dienst telkens gedeeltelijk aan het gezicht onttrokken door twee groote, vergulden, à jour bewerkte deuren, paradijs-deuren genaamd, met beschilderde medaillons versierd, waar doorheen men echter voortdurend het licht van de zeven kandelaren en het gouden kruis, die op het altaar staan, ziet schitteren. Ook in de zijbuiken van de kerk worden voor alle heilige beeltenissen kaarsen ontstoken, waarvan het rechte licht al het goud en zilver in stillen glans doet stralen. -

Bij den aanvang van de godsdienstoefening, die ik heb bijgewoond, stond de bisschop vóór zijn zetel; hij droeg een geel met goud doorweven damast opperkleed, den gouden, bolvormigen mijter op het hoofd; achter hem een priester blootshoofds, in zwart en goud, vóór hem aan beide zijden twee popen in gewaden van dezelfde kleuren, maar de zwart fluweelen hoofdbedekking in den vorm van een omgekeerde, afgeknotte pyramide. De bisschop en deze vier priesters hadden als type veel van de priesters in den Tempel van het oude Israël, terwijl zij, die blootshoofds waren, met hun golvenden haardos werkelijk apostolische gestalten zouden gelijken, indien niet de pracht van hun kleed dien indruk dadelijk weer verzwakte.

Onder voortdurend koorgezang had de bisschop op zijn zetel plaatsgenomen; drie priesters traden naar het altaar, waarvan de deuren nu openstonden en keerden terug met een zilveren schaal, een dito schenkkan, terwijl de middelste om de schouders een langen handdoek droeg. De bisschop strekte nu over den schotel de handen uit, deze werden overgoten met water uit de schenkkan, afgewischt en door de priesters gekust. Hierna verdwenen deze laatsten weer in den absis achter het altaar met deze attributen en keerden terug, één dragende den ikoon, twee anderen hoog daar boven uit twee zilveren schilden aan lange staken en twee ieder een kandelaar.

Nadat de bisschop den hem voorgehouden ikoon gekust had, ontving hij in elke hand een kandelaar, waarvan de eene droeg drie kaarsen, bovenaan in één vlam vereenigd (symbool der Drieënheid), de andere twee in één vlam (symbool God-mensch). Even moet ik hierbij opmerken, dat al wat den bisschop werd aangeboden of afgenomen met een handkus vergezeld ging. Hij keerde zich nu met het gelaat naar de menigte, maakte buigend een zegenende beweging met de brandende kaarsen, eerst rechts naar beneden, daarna kruiselings, wendde zich om en, aan elke zijde onder den arm door een priester ondersteund, bracht hij de kandelaren naar het altaar. Daar verhief hij zijn zwakke, dunne stem van heel oud man, bij wien de woorden eenigszins lispelend uit den tandenloozen mond vloeiden, zoo kontrasteerend met het volle, diepe basgeluid van den officieerenden diakoon; wat zij zeiden kon ik natuurlijk niet verstaan; bovendien wordt, naar ik vernam, hoofdzakelijk de Slavonische taal gebruikt, die zelfs door weinig Russen meer verstaan wordt.

Na eenige ceremoniën nam een der priesters den bisschop den mijter van het hoofd, twee anderen namen ieder een slip van een damasten doek, die hem om den hals hing en spreidden dien boven zijn eerwaardig hoofd, dat hij in stil gebed op het altaar neerboog. Toen hij zich weer verhief en eenigszins ter zijde geplaatst had, trokken de priesters één voor één langs hem voorbij en gaven hem elk een kus op beide wangen en een derde op de hand.

Ná afloop van deze ceremonie, alles onder voortdurend gezang, worden op nieuw de altaardeuren gesloten en nu aan de binnenzijde geheel met een gordijn bedekt, waarop het koor eenige wonder-mooie liederen zong, waarvan de weemoedige melodiën als zoovele klachten door de gewelven ruischten.

Toen daarna het gordijn en de deuren weer geopend werden, traden bisschop en priesters naar voren, om aan enkelen het Avondmaal te reiken. Groot was mijn verwondering, toen het eerst naar voren trad een jonge vrouw, op den arm een klein meiske in een roze jurkje, de blonde haren netjes glad gestreken en aan dit kindje het eerst het Avondmaal werd toegediend; haar donkere oogen keken zoo angstig en strak en er lag bijna iets angstigs op het bleeke kindergezichtje: wat er wel in het kinderkopje omging op dat oogenblik! Ik vernam, dat aan kinderen onder zeven jaar het Avondmaal zonder biecht werd bediend, later

[p. 652]

alleen met biecht: wat een wanbegrip omtrent deze plechtige gedachtenisviering! - Daarna volgde een dame in licht grijs avondtoilet, blootshoofds, toen een arbeider met een jongetje aan de hand, nog twee jonge meisjes in lichte toiletjes, een boerenvrouw en daarmede was de Bediening geëindigd; een gevoel van tegenzin welde in mij op over deze vreemde ceremonie, waaraan sommigen het begrip van ‘feestelijkheid’ hadden vastgeknoopt door in avondtoilet te verschijnen! -

Nadat de bisschop de gemeente nogmaals gezegend had met wuiven der kandelaren, nam hij een gouden kruis ter hand, bleef daarmede vóór de deuren van het altaar staan, en zoo defileerden velen langs hem heen om het kruis te kussen en daarmede was deze dienst geëindigd.

De avonddienst Donderdag droeg een veel stiller karakter; de priesters droegen allen een zwart fluweel kleed met zilveren kruisen bezaaid en het hoofddeel der plechtigheid, telkens afgewisseld door koorgezang, bestond in het successievelijk voorlezen der twaalf Evangeliën. Eigenaardig was, dat alle gemeenteleden een kaars in de hand hadden, die bij het begin van elk Evangelie ontstoken, bij het einde telkens weer uitgeblazen en later brandend mede naar huis genomen werd. Opmerkelijk is ook, dat de toornklok telkens door haar aantal slagen aangeeft, hoeveel Evangeliën afgelezen zijn.

Op Goeden Vrijdag werd 's middags om twee uur een formeele lijkdienst gehouden, ter herdenking van den dood van Christus; midden in de kerk werd een vergulden, met lofwerk versierde sarcophaag geplaatst, om het altaar stonden groote, met rouwfloers omkleede kandelaren en de priesters droegen allen, evenals den vorigen avond, een zwart fluweel met zilver versierd gewaad. Alle kronen en luchters waren verlicht en ook de gemeenteleden stonden weer allen met een kaars in de hand, die bij een zeker gedeelte der plechtigheid werden aangestoken. Het koor hief, behalve het steeds en steeds weder herhaalde: ‘Heer, erbarm U onzer!’ ook treurzangen aan, velen mezza-voce gezongen, waarbij vooral de jongensstemmen zulk een roerenden indruk maakten, dat de tranen ongemerkt in de oogen welden...

Dienzelfden nacht had de herdenking van de begrafenis van Christus plaats, waartoe het gelui der klokken om drie uur de vromen opriep; terwijl de Zaterdagmiddagdienst aan de vergoten tranen gewijd was.

Maar Zaterdagavond had de eigenlijke Paaschviering plaats, die bij het aanbreken van den jongen Paaschmorgen haar culminatiepunt bereiken moest.

Als voor een lentefeest getooid, kwamen velen in feestgewaad, vooral de notabelen der stad, voor wie ditmaal het middengedeelte gereserveerd was: de Gouverneur en zijn gemalin in gala-costuum, tal van dames in lichte zomertoiletten, kleine meisjes in wit en rose, de heeren in groot uniform of rok. Een vreemden indruk maakte het, tal van gendarmes in de kerk te zien om de orde te bewaren en de niet uitverkorenen uit het middengedeelte te verwijderen; dit was trouwens niet de eenige dissonant en bij alle plechtigheid, die ik er mij van voorgesteld had, was deze avonddienst eigenlijk een teleurstelling.

Vanaf 11 uur geopend, vulde het kerkgebouw zich al meer en meer, terwijl onder de hand de ceremoniën een aanvang namen en tegen 12 uur was de volte benauwend en was de geringste armbeweging zelfs bijna onmogelijk.

Even vóór 12 uur werden door allen waskaarsen ontstoken, de klokken begonnen te luiden en de geestelijkheid, met groote kaarsen in de hand, omringd door koorknapen met brandende lantaarns, trok in optocht al zingende de kerk uit, om een ommegang daaromheen te maken: zij gaan den Christus zoeken, dien zij in Zijn graf niet vonden...

In plechtige stilte wordt in de kerk hun terugkomst afgewacht, alleen nu en dan verbroken door het opklimmen der zangen van de omtrekkende priesters, totdat deze de kerk weer binnentreden en door het koor met het jubelend: ‘Christus is opgestaan!’ worden begroet. Ten minste - zoo moet het zijn en ik kan mij voorstellen, dat die oogenblikken indrukwekkend kunnen zijn: tot mijn teleurstelling waren zij het ditmaal niet. De wachtende menigte was onrustig, er werd gebabbeld, gelachen zelfs; het duwen en dringen werd bij de ontzettende hitte, die in de kerk heerschte, bijna ondragelijk en bij het binnentreden van den stoet klonk het koor mat en zwak en miste pathos, zangers en priesters waren blijkbaar afgemat door de vele diensten der vorige dagen; het geheel miste stemming en wijding.

Met veel moeite verliet ik om half twee het kerkgebouw, zonder de zegening der Paaschbrooden, die nog volgen moest, af te wachten, doodmoe, teleurgesteld, mijn eigen plechtige stemming bedorven; wat daar binnen geschied was, kwam mij voor een ijdel vertoon van wereldsche vormelijkheden en menschelijk gedoe.....

Maar daarbuiten, dáár vond ik de stemming van het Paaschfeest weer! onder dien goddelijken sterrenhemel, zoo helder en doorschijnend, de morgenster stralende in flonkerende pracht, het Oosten al teer verlicht door den komenden dag - en op de knieën

[p. 653]

neergezonken twee eenvoudige mannen, opziend naar den hemel met gezichten stralend van extase, in aanbidding van het heerlijk Paaschmysterie!.....

Toen kwamen mij de woorden van Léon Denis in gedachte, waar hij zegt: ‘Lorsque la nuit paisible déroule son dôme étoilé et que le défilé des astres commence; lorsque des amas stellaires et des nébuleuses, perdues au fond des espaces, la clarté tremblante, diffuse descend sur nous, une mystérieuse influence nous enveloppe, un sentiment profondement religieux nous envahit. Comme les vaines préoccupations se taisent à cette heure! comme la sensation de l'incommensurable nous pénètre, nous écrase, fait ployer nos genoux! quelle muette adoration monte de notre coeur!’

Wanneer de Rus van den nachtelijken Paaschdienst te huis komt, dan vindt hij daar den feestdisch gedekt, die trouwens gedurende de eerste dagen voortdurend bereid blijft en voorzien is van allerlei spijzen, bizonder voor deze gelegenheid in gebruik: daar staat een flinke ham, of speenvarken, paaschbrood, gekleurde eieren en de ‘pacxa’, een soort melkgerecht met suiker, vanille en amandelen bereid en in een vorm tot een vaste massa geperst. Dan wordt er veel gegeten en veel gedronken en overal waar hij gedurende de feestdagen zijn bezoeken aflegt, wordt hij weer genood aan te zitten en toe te tasten: de gevolgen van overmatig drankgebruik blijven dan ook helaas niet uit!

Overal ziet men op straat de menschen elkaar met den Paaschkus begroeten; met den hoed in de hand worden drie kussen gegeven, waarbij de woorden gesproken worden: ‘Christus is opgestaan’ en geantwoord: ‘Ja, in waarheid opgestaan’.

De klokken beieren den geheelen dag, want het is een oud gebruik, dat ìedereen die daartoe lust heeft, de klokken mag gaan luiden, waarvan vooral de eerste dagen veel gebruik gemaakt wordt. Tot Woensdag blijven nog alle winkels gesloten; dan keeren langzamerhand de dagelijksche bezigheden terug, maar eerst de volgende week kan men zeggen, dat het Paaschfeest weer voorbij en alles in zijn gewonen gang is van dagelijkschen sleur.