De Gulden Passer. Jaargang 84

[binnenkant voorplat]

[De Gulden Passer 2006]

Iam illustravit omnia

Justus Lipsius als lievelingsauteur van het Plantijnse huis

onder redactie van Jeanine De Landtsheer en Pierre Delsaerdt

Antwerpen | Vereniging van Antwerpse Bibliofielen | 2006

[p. II]

[p. III]

Iam illustravit omnia

Justus Lipsius als lievelingsauteur van het Plantijnse Huis

[p. vii]

Vooraf

In 1997 werd de 450ste verjaardag van de geboorte van Justus Lipsius herdacht met een dubbeltentoonstelling te Leuven en te Antwerpen. Terwijl het Seminarium philologiae humanisticae van de K.U. Leuven de activiteiten van een van haar illustere professoren in de kijker stelde, maakte het Museum Plantin-Moretus gebruik van de unieke collectie Lipsiana in haar bezit om de relatie van Lipsius met het Plantijnse Huis op persoonlijk en zakelijk vlak te onderzoeken. Negen jaar later biedt zich andermaal een gelegenheid aan om deze humanist van eigen, Brabantse bodem te herdenken, want op 23 maart 1606 was het vierhonderd jaar geleden dat hij, 58 jaar oud, in Leuven overleed. Omdat de expositie van negen jaar voordien natuurlijk niet kon worden herhaald, werd na overleg met het Dagelijks Bestuur van de Vereniging van Antwerpse Bibliofielen en de redactieraad van De Gulden Passer besloten om de Leuvense professor, vriend en sterauteur van de Officina Plantiniana te gedenken met een speciaal themanummer van het tijdschrift. Deskundigen uit binnen- en buitenland verleenden er hun medewerking aan.

Als titel werd gekozen voor Iam illustravit omnia. Justus Lipsius (1547-1606) als lievelingsauteur van het Plantijnse Huis. Het Latijnse motto, dat door Dominicus Custodis gebruikt wordt in een gravure van eind 1600, verwijst naar de veelzijdigheid van Lipsius' activiteiten als filoloog, historicus van de oudheid, filosoof en pedagoog. Daarbij streefde hij er in de eerste plaats naar om de teksten van zijn geliefde auteurs uit de oudheid voor zijn lezerspubliek en zijn studenten-toehoorders te verhelderen. De titel verwijst ook naar de tentoonstelling Justus Lipsius (1547-1606). Een geleerde en zijn Europese netwerk die het reeds genoemde Seminarium aan de K.U. Leuven in 2006 organiseerde, en die de Custodis-gravure als haar uithangbord gebruikte. De Nederlandse ondertitel zinspeelt enerzijds op het onderschrift van een andere gravure naar Crispijn de Passe, Lieveling van de Latijnse taal, in vertaling gebruikt als motto voor de tentoonstelling waarmee de Universiteit van Leiden in het voorjaar van 2006 een eresaluut bracht aan een der toonaangevende professoren uit haar beginjaren. Anderzijds herinnert hij aan de tentoonstelling Justus Lipsius (1547-1606) en het Plantijnse Huis, die het Museum Plantin-Moretus in 1997 organiseerde.

Gezien de veelzijdigheid van Lipsius als auteur mag het geen verwondering wekken dat ook deze bundel een rijke verscheidenheid aan thema's biedt. Een eerste luikje is toegespitst op de Leidse periode van Lipsius (maart 1578 - maart 1591): Chris Heesakkers onderzoekt de literaire getuigenissen van de diepe vriendschap tussen Lipsius en twee belangrijke figuren te Leiden, stadssecretaris Jan van Hout en Janus Dousa, die nauw betrokken was bij de oprichting van de universiteit en een van haar eerste curatoren werd. Jan van Hout keert terug in de bijdrage van Toon van Hal over de Wachtendonckse Psalmen, waarbij de correspondentie van Lipsius nieuw licht werpt op de zaak. Ginette Vagenheim bespreekt de Inscriptiones antiquae van Martinus Smetius, het eerste Latijnse handschrift van de Leidse universiteit, dat op verzoek van Dousa en de andere curatoren door Lipsius werd gepubliceerd. Jeanine De Landtsheer illustreert aan de hand van een onbekende brief uit 1583 van de Ierse katho-

[p. viii]

lieke vluchteling Richard Stanihurst hoe Lipsius een bemiddelende rol speelde voor jonge auteurs die hun werk bij Plantijn wilden publiceren.

In een tweede luik staan Hubert Meeus en Antonio Dávila Pérez stil bij vertalingen van Lipsius' belangrijkste en originele filosofische werken, en leveren ze meteen ook een bewijs van diens inspirerende rol in de vroege zeventiende eeuw. Meeus bestudeert in hoofdzaak de Nederlandse vertaling van De constantia, in 1583-4 uitgegeven door Jan Moretus, terwijl Dávila Pérez zich toelegt op de Castiliaanse vertaling van de Politica (1589) door Bernardino de Mendoza, en op de correcties aangebracht door de Spaanse inquisiteurs.

Vervolgens worden enkele ‘antiquarische’ traktaten onder de loep genomen: Hugo Peeters beschrijft de Poliorcetica (1596), over tuigen door de Romeinen gebruikt bij de belegering of de verdediging van steden, en de bronnen waarvan Lipsius zich bediende voor zijn illustraties. Aan de hand van de bestaande correspondentie onderzoekt Tom Deneire de drukgeschiedenis van de Admiranda sive De magnitudine Urbis Romae (1598), terwijl Juan Ballesteros laat zien hoe dit laatste, grote antiquarische werk een synthese biedt van Lipsius' historische, filologische en politieke ideeën, vooraleer de humanist zich voornamelijk zou toeleggen op de (stoïcijnse) filosofie. Aansluitend hierbij bespreken Gilbert Tournoy en Harald Deceulaer Lipsius' aanvraag voor een algemeen koninklijk privilege voor zijn werken, waarbij aartshertog Albrecht als bemiddelaar optrad bij Filips ii van Spanje.

Dat filosofische aspect is vertegenwoordigd met een studie door Marijke Janssens van de Monita et exempla politica (1605), het praktische luik met historische: voorbeelden dat Lipsius schreef ter illustratie van zijn Politica. Aan de hand van een fragmentarisch bewaard manuscript te Leiden gaat Jan Papy na hoe Lipsius te werk ging bij het schrijven van zijn Manuductio ad stoicam philosophiam (1604), dat dienst deed als algemene inleiding bij de uitgave van de filosofische werken van Lucius Annaeus Seneca (1605), die het onderwerp vormt van de bijdrage van Mark Morford.

Dirk Sacré schreef twee korte bijdragen over publicaties die verschenen naar aanleiding van Lipsius' dood, namelijk twee edities waarin de Antwerpse kanunnik Aubertus Miraeus de laatste uren van de humanist beschrijft, en het antwoord van Johannes Woverius, oudleerling en testamentuitvoerder van Lipsius, op een brief die de Milanese kardinaal Federico Borromeo net na diens dood naar Leuven had verzonden.

In een laatste luik komen nog twee praktische aspecten aan bod. Erik Breuls onderzoekt het aanbod van Lipsius' werken op de halfjaarlijkse boekenbeurs te Frankfurt, die van groot belang was voor de internationale verspreiding van zijn werken. Kasper van Ommen ten slotte staat stil bij enkele minder bekende portretten van Lipsius bewaard in de collectie Bodel Nijenhuis van de Universiteitsbibliotheek te Leiden.