De Gulden Passer. Jaargang 68

[p. 89]

Vita mortalium vigilia: Aantekeningen rond Viglius en het boek
Chris Coppens

Toen Viglius ab Aytta Zuichemus (1507-1577) in 1559 door Filips II tot eerste bibliothecaris van de koninklijke bibliotheek te Brussel werd benoemd, was dat geen toeval. Het was zeker niet louter om hem een erepost te bezorgen en ongetwijfeld evenmin om zijn juridische of diplomatieke competentie officieel te belonen. Zelf auteur of tekstbezorger van enkele rechtskundige werken, was hij van binnenuit met de ontstaansgeschiedenis van het boek vertrouwd. Hij koesterde veel waardering voor het atelier van Froben te Bazel, liet er twee van zijn boeken verschijnen en verbleef er als corrector voor eigen werk.¹

Hoewel weinig geweten is over zijn eigenlijke activiteit als bibliothecaris, laten de inventarissen die na zijn dood werden opgemaakt, toch een aanzienlijke activiteit blijken. Hij verzamelde niet alleen handschriften en drukken uit de verscheidene koninklijke residenties, zoals hem bij zijn aanstelling was opgedragen, maar werkte zorgzaam aan de opbouw van een evenwichtige boekenverzameling.²

In die inventarissen worden o.m. 333 handschriften beschre-

Dank aan Mevrouw Elly Cockx-Indestege die de tekst heeft willen lezen en haar opbouwende kritiek heeft willen geven.

1 E.H. Waterbolk, ‘Viglius van Aytta in gesprek met Hieronymus Frobenius’ in Flecht op 'e kaai. Stúdzjes oanbean oan Prof. Dr. W.J. Buma ta syn sechstichste jierdei, Groningen 1970, p. 134.

2 J. Lambert, ‘La Bibliothèque Royale de 1559 et son conservateur Viglius van Aytta’ in Archives, bibliothèques et musées de Belgique, 30, 1959, p. 236-250. Zie ook C. Lemaire & M. Debae, ‘Historische schets’ in Koninklijke Bibliotheek. Liber memorialis 1559-1969, Brussel 1969, p. 3-13.

[p. 90]

ven.³ Interessant is o.a. dat bij ruim twee derde van de stukken een beschrijving van de band is gegeven. Opvallend hierbij is het grote aantal boeken dat in textiel is gebonden. Op de zowat 245 codices waarvan de bekleding is vermeld, zijn er zeker 150 met een of andere soort van textiel overtrokken. Voor de overgrote meerderheid is dat fluweel, in alle kleuren: couvert de velour vert, de velour noir, violet, cramoisy, bleu, figura, tannet⁴, incarnat.

De sluitingen variëren evenzeer: a clotures dorrees, a cloux dorreez, a ung clouant dorree, sans clotures, a cloux de lestons [ = laiton], a cloux sans dorrure, a ung cloux dore, a cordons de soye. Naast fluweel zijn er satijn en zijde, elk met vijf banden couvert de satin noir a doux dorez, vert a cordons de soye, gris, rouge sans cloux en soye verte & gryse. Van damast zijn vier banden vervaardigd, in rood en in wit; eentje is met een rode geborduurde (?) leeuw versierd: damas blanc, ung rouge lyon dersus avec cordons de soye. Twee bekledingen bestaan uit laken: drap dor a cloux dorrez, twee uit camelot bleu.⁵ Vier bandjes zijn gemaakt van papier, waarvan een met les armes de lempereur maximilien et du duc de savoye dessus.⁶ Een minderheid was gebonden in minder vergankelijk materiaal als leder, perkament en hout, wellicht wat nu een halve leren band wordt genoemd. Van hout is er slechts één, in perkament zijn er twaalf. De lederen banden, zowat 76, zijn

3 Brussel, Algemeen Rijksarchief, Papiers d'Etat et de l'Audience, 1249/1

4 Figura: wellicht ‘figuré’ zoals in ‘Veloux figuré’, ‘Velours frappé’, geciteerd uit Guillaume du Bellay (ca. 1491-1543), zie La Curne de Sainte-Palaye, Dictionnaire historique de l'ancien langage françois, dl. 6, Niort-Parijs 1879, p. 211. Tannet, tanet of tané: ‘drap ordinairement brun; de la couleur du tan’, zie F. Godefroy, Dictionnaire de l'ancienne langue française..., dl. 7, Parijs 1892, p. 637-639. ‘S'est dit d'une couleur brun clair’, zie P. Robert, Dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française, dl. 6, Parijs 1978, p. 467.

5 Camelot: ‘Grosse étoffe faite originellement de poils de chameau, puis de poils de chèvre seuls ou mêlés de laine, ou encore de laine quelquefois tissée sur une chaîne de soie’, zie Trésor de la langue française, o.l.v. P. Imbs, dl. 5, Parijs 1977, p. 73.

6 Het gaat hier ongetwijfeld om Philibert II (1480-1504), die huwde met Margaretha van Oostenrijk, dochter van Maximiliaan. De band is mogelijk afkomstig uit de bibliotheek van Margaretha.

[p. 91]

sans clouans, of a deux cloux de leston, a cordons de soye of de cuyr.

Wellicht gaat het hier om handschriften die Viglius uit de koninklijke residenties verzamelde en zijn het geen banden die hij zelf bestelde. Er staat een paar keer ‘velour figura use’, wat erop zou kunnen wijzen dat de banden wel degelijk niet van de laatste twintig jaar waren. Hoe dan ook, dergelijke verhouding van banden in zeer vergankelijk materiaal tot banden die meer kans maken de eeuwen te trotseren, moet wel te denken geven bij wat aan oud boekbandmateriaal vandaag de dag voorligt, ook al kan het toeval van deze concrete inventaris het beeld vertekenen.

Een inventaris van Viglius' eigen boekenbezit uit 1572 geeft wel een lijst van libri non legati, maar vermeldt op een paar gebedenboeken in zwart of verguld leder na, niet welke band rond de boeken zat.⁷ Merkwaardig is de samenstelling van deze bibliotheek. Opvallend is in elk geval het grote aantal Erasmusdrukken en de rijke verzameling werken met betrekking tot de reformatie. Vanzelfsprekend verbonden hiermee, maar tegelijk veel ruimer, is de hoeveelheid Duitstalige werken. Dat wijst uiteraard op zijn betrokkenheid bij de gebeurtenissen van zijn tijd, maar evenzeer op zijn banden met het Duitssprekende cultuurgebied. Hij verbleef niet alleen vaak in Duitsland en in Zwitserland om diplomatieke redenen, hij had er ook nauwe relaties. Hij weigerde er een paar benoemingen aan universiteiten, maar aanvaardde wel die als hoogleraar te Ingolstadt, waar hij decaan en rector werd.⁸

Een groot deel van zijn bibliotheek legateerde hij aan het college dat hij in 1569 te Leuven had gesticht:⁹ Libros vero meos impressos in quacumque facultate do ac lego eidem collegio meo

7 Brussel, Algemeen Rijksarchief, Papiers d'Etat et de l'Audience, 1249/2.

8 Zie de bondige maar volledige biografische notitie van F. Postma, ‘Viglius Zuichemus ab Aytta’ in Nationaal biografisch woordenboek, dl. 8, Brussel 1979, kol. 837-855. En voor de 40 eerste jaren van zijn leven F. Postma, Viglius van Aytta als humanist en diplomaat (1507-1549), Zutphen 1983.

9 J. Lambert, ‘La fondation du Collège de Viglius à Louvain’ in Miscellanea historica in honorem Leonis van der Essen, dl. 2, Brussel-Parijs 1947, p. 717.

[p. 92]

apud Lovanium.¹⁰ Tien jaar later echter en twee jaar na de dood van de stichter brandschatten de koninklijke troepen de universiteitsstad en Viglius' college werd toen zwaar beschadigd.

Afb. 1 Bandje met 18de-eeuws eigendomsmerk van het Collegium Viglii

10 Testamentum Viglii ab Aytta Zuichemi, in C.P. Hoynck van Papendrecht, Analecta Belgica, dl. I 2, 's-Gravenhage 1743, p. 202-203.

[p. 93]

Afb. 2 F. Sandeus, Commentaria in V libros Decretalium. Dedicatieband voor Viglius, 1567. © Koninklijke Bibliotheek Albert I, Brussel.

[p. 94]

Wellicht ging de bibliotheek hierbij grotendeels verloren.¹¹ Tot in de 18de eeuw waren er nog wel handschriften van Viglius zelf aanwezig¹² en de nieuw verworven boeken werden met de naam

Afb. 3 Uitgave van de brieven van Enea Piccolomini met handgeschreven eigendomsmerk van Viglius.

11 J. Lambert, op. cit., p. 721, n. 57.

12 V. Andreas, Bibliotheca Belgica, Leuven 1643, p. 846: ‘Aliaque in Collegio à se condito Lovanii adservantur, ut De Vita sua, De munere Iurisconsulti, Consilia seu Responsa Iuris, Diarium Germanicum’, enz.; J.F. Foppens, Bibliotheca Belgica, Brussel 1739, p. 1155: ‘Ceterae vero Epistolae Viglii, majori longè numero, hodiedum servantur Manuscriptae Lovanii, in Bibliotheca Collegii Vigliani’. Hoynck van Papendrecht maakte o.a. van deze documenten gebruik.

[p. 95]

van het college gemerkt.¹³ Bij de opheffing van de universiteit in 1797 kwamen de bezittingen van de stichtingen in publiek domein. Mogelijk is een deel van de boeken in de Leuvense universiteitsbibliotheek terechtgekomen, maar die sporen zijn dan

Afb. 4 De Pindarus-editie uit de U.B. Gent.

13 Ex. in de U.B. Leuven (CaaA 151). Het bandje bevat: Jean Baptiste Saint-Jure (1588-1657), S.J., Lux veritatibus fidei accensa, [...] in het Latijn vertaald door Michel Cuvelier, Leuven, Martinus van Overbeke, 1734, in-12^o.

[p. 96]

zeker in 1914 met de verwoesting van de bibliotheek door de Duitsers volledig uitgewist.

Veel exemplaren uit Viglius' eigen verzameling zijn er wel niet meer aan te wijzen. In de Koninklijke Bibliotheek te Brussel worden een paar interessante exemplaren bewaard. Het ene bestaat uit vier indrukwekkende banden van Felinus Sandeus met een dedicatieband voor Viglius.¹⁴ Het andere is een editie van de brieven van Enea Silvio Piccolomini (1405-1464), de latere paus Pius II, met een eigenhandig eigendomsmerk van de bezitter: Est viglii zuichemi phrysii.¹⁵ In de Gentse universiteitsbibliotheek wordt een Pindarus-editie (Bazel, Andreas Cratander, 1526) uit Viglius' collectie bewaard.¹⁶ Het boekje is in een kalfslederen band gestoken, versierd met een tweetal renaissancerolstempels, thans erg vervaagd. Op het voordekblad is een houtsnede gekleefd die niets anders is dan een ex-libris van Viglius. Op een tafel met renaissancistisch onderstel ligt een open boek met een brandende kaars en een zandloper ernaast. In het boek staan de woorden: VITA MORTALIUM VIGILIA, het leven van de stervelingen is een nachtwake, Viglius' devies. Tussen de monumentale poten en onder de franjes van de tafelbekleding uit prijkt Viglius' wapenschild met de tarweschoof.

14 Sign. VB 2389 C. Felino Maria Sandeo (1444-1503) was hoogleraar canoniek recht in Ferrara (1465) en in Pisa (1474). Hij werd bisschop van Atri in 1495 en van Lucca in 1499.

15 Inc. A 303 (Polain 3170), uitg. te Neurenberg door Anton Koberger in 1496. Zie ill. Het boek heeft een varkenslederen band met rolscempeldecor met o.a. de Verrijzenis, Calvarie, Mozes en de koperen slang, Adam en Eva. Het geschrift lijkt met enige zekerheid aan Viglius te kunnen worden toegeschreven o.a. aan de hand van een vergelijking met Viglius' brief gepubliceerd bij E.H. Waterbolk, ‘Enige nieuwe “gegevens” omtrent Jakob van Deventer, kartograaf’ in Historisch bewogen. Bundel opstellen voor Prof. Dr. A.F. Mellink, Groningen 1984, tegenover p. 99. Ook materiaal in het Algemeen Rijksarchief te Brussel lijkt dit te kunnen bevestigen. Dank hiervoor aan Dr. G. Janssens. In de U.B. Groningen wordt eveneens een exemplaar uit Viglius' collectie bewaard. Het handgeschreven eigendomsmerk vermeldt: Sum Viglii Aytta. Zie De wereld aan boeken. Een keuze uit de collectie van de Groningse Universiteitsbibliotheek, Groningen 1987, p. 38.

16 Sign. P 886. De rug is in de 18de e. hersteld met schapeleer dat binnen over de schutbladen is ingevouwen.

[p. 97]

Afb. 5 Het ex-libris van Viglius in het exemplaar in de U.B. te Gent.

[p. 98]

Op het basement staat zijn naam. De arcering van de bodem wekt de indruk of het houtblok wat onhandig is afgesneden en de walm van de kaars is niet helemaal zuiver.

Deze details vinden hun verklaring in een boek dat na de Eerste Wereldoorlog door de Leuvense Universiteitsbibliotheek werd verworven en de brand van 1940 heeft overleefd.¹⁷ Het is een commentaar op de Decretalen van Gregorius IX (ca. 1170-1241) door de canonist Henricus de Segusio († 1271), de laatste tien jaar van zijn leven kardinaal van Ostia. Het is een monumentale folio-uitgave, in 1512 gedrukt te Straatsburg bij Johann Schott. Het boek is in de 16de eeuw gebonden in varkensleder en versierd met rolstempels. In de 18de eeuw is de rug met schaapsleder hersteld. De binder heeft daar een goud gestempeld decor op aangebracht. Het merkwaardige aan dit boek is echter binnenin op beide platten te zien. Gedrukt op bladen die bijna het gehele schutblad bedekken, zijn daarop sierlijke houtsneden aangebracht die zich eveneens meteen als het ex-libris van Viglius laten herkennen. Beide vormen een rolwerkcartouche. Voorin staat daarop Viglius' wapen, de tarweschoof, met gekroonde helm, helmteken en -kleden. Achterin verschijnt de tafel die in het boekje van Gent is gekleefd. Daardoor is meteen duidelijk dat het blok waarmee het Gentse ex-libris werd gedrukt, uit deze cartouche werd weggesneden.

Als ex-libris is het zeker een van de weinig bekende exemplaren uit de 16de eeuw in de Nederlanden. Het oudst gedateerde is dat van Joost de Damhouder (1507-1581), Viglius' tijdgenoot en eveneens jurist. Het draagt de datum 1565.¹⁸

Uniek voor de Nederlanden is tot dusver het dubbele ex-libris, dat hoofdzakelijk bekend is uit Duitse voorbeelden. Zo een ex-libris kan bestaan uit hetzelfde merk dat twee keer werd

17 Sign. B 99. Voor Viglius moet een Duitstalige het boek in bezit hebben gehad of heeft een Duitse binder op het schutblad genoteerd: ‘Das ander teyl’. Het boek werd na de Eerste Wereldoorlog aan de bibliotheek geschonken door Alfons van Hove (1872-1947), hoogleraar kerkelijk recht te Leuven.

18 M. Wieczerniak, Het exlibris van 1450 tot 1914, Hasselt, 1982 (Provinciaal Instituut voor Kunstonderwijs), p. 23.

[p. 99]

ingekleefd. Een wapenexlibris dan weer kon worden verdubbeld met een lichte variant. Zo kon het wapen heraldisch worden omgekeerd zodat beide versies naar elkaar waren gewend. Het ene kwam dan voorin het boek, het andere achterin. Een derde voorbeeld van het dubbele ex-libris is het alliance-ex-libris. De wapens van man en vrouw kwamen respektievelijk voor- en achterin het boek. Voorlopig lijkt een laatste type dit te zijn waar beide delen iconografisch verschillend lijken, maar elkaar a.h.w. aanvullen, vaak is dat een portret en een wapen.¹⁹ Viglius' ex-libris behoort tot dit laatste type: voorin prijkt zijn wapen, achterin staan zijn naam en zijn devies in woord en beeld, in de woordspeling nog nauwer op elkaar betrokken. Walmende kaars en zandloper zijn de requisieten die het leven van de stervelingen aanschouwelijk moeten maken.

Er waren in het Duitse cultuurgebied zeker kunstenaars die dergelijke kwaliteit bereikten en werkten in wat een nieuwe internationale stijl zou kunnen worden genoemd. Inderdaad was gedurende de tweede helft van de 16de eeuw het beslagrolwerk over een groot deel van West-Europa verspreid. Drukkersmerken en hele titelpagina's werden er mee versierd. Het breidde zich zowat tot alle sierkunsten uit. In Schaffhausen (Zwitserland) was er bijvoorbeeld Tobias Stimmer (1539-1584). Als humanistisch geïnspireerd schilder beheerde hij vanaf 1565 een groot atelier in zijn geboortestad. Hij trok later echter naar Straatsburg dat zowel voor de schilderkunst als voor de boekproduktie een belangrijk centrum was geworden. Naast zijn geschilderd oeuvre dat doorheen de Duitse kunst invloeden uit Italië en de Nederlanden assimileerde, bouwde hij met grote vir-

19 Zie F. Heinitz, ‘Ein Doppel-Ex-libris’ in Ex-libris. Zeitschrift für Bücherzeichen-Bibliothekenkunde und Gelehrtengeschichte, 6, 1896, p. 115-116 en de aanvullingen en reacties hierop in Zeitschrift für Bücherzeichen- Bibliothekenkunde und Gelehrtengeschichte, 7, 1897, p. 32-33, 71-72; L. Gerster, ‘Alliance-Ex-libris’ in Zeitschrift für Bücherzeichen..., 7, 1897, p. 84-85. Bij het Duitse dubbel-ex-libris was het kennelijk gebruikelijk dat ze uit één blok werden gesneden, zo werden afgedrukt en dan doorgeknipt. Zie K.E. Graf zu Leiningen-Westerburg, Deutsche und oesterreichische Bibliothekzeichen, Exlibris. Ein Handbuch für Sammler, Bücher-und Kunstfreunde, Stuttgart 1901, p. 485-487. Daar bij Viglius beide blokken midden een groot blad zijn afgedrukt, is het duidelijk hier niet het geval.

[p. 100]

Afb. 6 Het ex-libris van Viglius.

[p. 101]

Afb. 7 Het ex-libris van Viglius.

[p. 102]

tuositeit aan een grafische produktie waarbij blijkbaar dezelfde invloeden hem leidden.²⁰

Virgil Solis (1514-1562), een van de meest produktieve grafische kunstenaars uit de 16de eeuw, was werkzaam in Neurenberg. Hij was niet alleen actief op de verschillende terreinen van de ornamentele grafiek, hij legde ook een hoge kwaliteit aan de dag. Tot zijn werk behoren o.a. ex-libris.²¹ Het atelier van Solis te Neurenberg werd na zijn dood wellicht verder gezet door Jost Amman (1539-1591) uit Zürich. Evenals Solis werkte ook hij voor de grote uitgever te Frankfurt a. M., Sigismund Feyerabend (1528-1590), die overigens zelf als schilder en houtsnijder was begonnen. Amman kreeg ruime bekendheid o.a. door zijn Turnierbuch (1566), zijn Ständebuch (1568), zijn Kartenspielbuch (1588), zijn Wappen- und Stammbuch (1589).²²

Nu, Viglius kon ook in de Nederlanden kunstenaars van hoog niveau vinden. Bovendien was de nieuwe stijl niet voor niets hoofdzakelijk van hieruit naar o.a. Duitsland en de Skandinavische landen geëxporteerd. In het laatste decennium vóór het midden van de eeuw ontwikkelde zich in de Nederlanden, met Antwerpen als centrum, de groteske en het rol- en beslagwerk door toedoen van Pieter Coecke van Aalst (1502-1550), Cornelis Floris de Vriendt (1514-1575), Cornelis Bos (1506-1556) en Hans Vredeman de Vries (1529- na 1604).²³

Cornelis Floris voegde aan het koele rol- en beslagwerk vruchtenslingers en groenten toe, wat het uitzicht feestelijker maakte. Die Floris-stijl werd door de ornamenten zelf, maar vooral ook door modelboeken tot ver over de grenzen uitgedragen. Het lijkt wel of het een dwingende mode werd.

20 Lexikon der Kunst, dl. 4, Berlijn 1981, p. 698-699.

21 Ibid., p. 552-553.

22 Ibid., dl. 1, Berlijn 1981, p. 71.

23 Zie o.a. J. Gabriels, Het Nederlandse ornament in de renaissance. De geest der vormen, (Keurreeks van het Davidsfonds, 70), Leuven 1958, p. 105-203.

[p. 103]

Een produktief tekenaar voor boekillustratie was Pieter van der Borcht (ca. 1540-1608), die zowel door afbeeldingen voor bijbels en gebedenboeken als door zijn talrijke plantenvoorstellingen bij het werk van Dodoens, uit de ateliers van Jan van der Loe en Christoffel Plantin, bekendheid kreeg. Zijn tekeningen werden voornamelijk door Arnold Nicolai, Gerard Jansen van Kampen en Antoon van Leest in hout gesneden. Van der Borcht werd in Mechelen geboren en reeds vanaf 1552 zijn met zijn houtsneden al boeken geïllustreerd. Hij bleef er werkzaam tot hij omwille van de godsdiensttroebelen in 1572 naar Antwerpen uitweek en er hoofdzakelijk voor Plantin ging werken. Viglius kan hem in Mechelen hebben gekend. Bij zijn huwelijk met Jacquelina Damant in 1543 was hij in de Dijlestad komen wonen, en verbleef er graag tussen zijn talrijke reizen door.²⁴ Daarbij zouden ook stilistische kenmerken naar de Mechelse kunstenaar kunnen wijzen. Uit dit kleine werkje kan vanzelfsprekend niet zijn meesterlijke beheersing van ingewikkelde composities worden afgeleid, of zijn ingenieuze ruimtelijke opbouw, of zijn handig spel met licht en donker. Wel hebben de engeltjes bovenaan één van de cartouches met zijn personages een grote levendigheid en een getorste houding gemeen. Nog dichter bij zijn idioom staan de uitgelengde figuren met kleine hoofden en geprononceerde oogspleet.²⁵

Zonder definitief tot een toeschrijving te kunnen komen, lijkt het inderdaad toch niet onmogelijk dat een kunstenaar uit de Nederlanden en meer in het bijzonder Pieter van der Borcht het ex-libris heeft getekend. Ook al is het dubbel-ex-libris kennelijk vooral met het Duitse cultuurgebied verbonden, Viglius kan het langs zijn vele contacten met Duitsland hebben leren kennen en de opdracht aan een kunstenaar uit de Nederlanden hebben gegeven.

24 F. Postma, op. cit., p. 141.

25 A.J.J. Delen, Histoire de la gravure dans les anciens Pays-Bas & dans les provinces belges des origines jusqu'à la fin du XVIIIe siècle, dl. 2, Parijs 1934, p. 80; H. Lehmann-Haupt, An Introduction to the Woodcut of the Seventeenth Century, New York 1977, p. 33-35; zie ook Stephen Harvard, Ornamental Initials. The Woodcut Initials of Christopher Plantin. A complete catalogue, New York 1974, reeks 2.

[p. 104]

Het is voorlopig niet te bepalen of Viglius' ex-libris vóór dat van Joost de Damhoudere uit 1565 is vervaardigd, maar uit een en ander zou dit misschien kunnen worden afgeleid. Wanneer hij in 1559 tot koninklijk bibliothecaris werd benoemd, had hij al een indrukwekkende carrière opgebouwd en moet hij al een aanzienlijke boekenverzameling hebben aangelegd. Het lijkt helemaal niet onmogelijk dat hij toen al een ex-libris bezat.

Waar of wanneer ook het ex-libris is ontstaan, het is op zichzelf een aardig stukje grafiek en is zeker een vroege getuige van het gebruik van dit soort eigendomsmerk in de Nederlanden. Voor Viglius zelf getuigt het enerzijds voor zijn brede culturele blik, anderzijds voor zijn liefde voor het boek. Was hij het enerzijds aan zichzelf verplicht een fraai ex-libris in zijn boeken te kleven, anderzijds lijkt het niet uitgesloten dat hij met dit dubbele eigendomsmerk ook dubbel zijn bezit heeft willen bevestigen, als wou hij zeggen dat wat tussen beide merken zit wel degelijk aan hem toebehoorde.

Centrale Bibliotheek K.U.L. Leuven