De Gulden Passer. Jaargang 57

[p. 170]

Boekbesprekingen

Parution des Actes de deux Congrès d'histoire religieuse tenus en Italie centrale en 1977.

Senigallia est une agréable ville côtière de l'Adriatique, où naquit le pape Pie IX et où sa maison natale, le palais Mastai, est actuellement le siège d'un musée et d'un centre de recherches qui lui sont consacrés. Les célébrations du centenaire de sa mort, survenue le 7 février 1878, ont duré un an et se sont terminées dans la soirée du 7 février 1979 au palais Mastai, ainsi que des affiches l'annonçaient aux quatre coins de la ville. Nous fûmes invité à célébrer la Messe dans la chapelle du palais, devant un public qui débordait dans les salles adjacentes et les couloirs, et y fîmes l'homélie sur la foi de Pie IX; ensuite on se rendit au magnifique salon d'honneur où une foule plus compacte encore, puisque certains durent rester debout, écouta, d'abord la présentation par Mgr Angelo Mencucci des Actes du 2e Congrès de recherche historique sur Pie IX, tenu des 9 au 11 octobre 1977, qui venaient de paraître, et ensuite notre discours de clôture. Les professeurs des divers instituts d'éducation de la ville et des environs étaient particulièrement nombreux, ils témoignèrent de leur attention soutenue par les questions qu'ils posèrent à l'issue de notre conférence.

Nous voulons analyser ici ces Actes, riche volume illustré de 450 pages in-8^o. Déjà du 28 au 30 septembre 1973, le Centre Pie IX avait organisé un 1er congrès, dont les Actes avaient paru le 7 février 1974, beau volume de 486 pages in-8^o1. Mais les Actes du second congrès possèdent un intérêt spécial du fait qu'ils éclairent surtout la figure de Pie IX avant son accession au trône papal, ainsi que le pénible épisode du début de ce pontificat suprême, la fuite à Gaète; et ce par la bouche de hautes personnalités qui n'hésitèrent pas à venir présenter personnellement le fruit d'abondantes recherches.

L'évêque de Volterra, Roberto Carniello, parla des études de Jean-Marie Mastai Ferratti au collège des Scolopes en sa ville épiscopale. Deux aspects sont à retenir: la dévotion spéciale que déjà alors le jeune Mastai témoigna à l'Immaculée Conception, les premières convulsions épileptiques qu'il éprouva pendant ses études. C'est peut-être cette maladie qui le fit hésiter à choisir la carrière ecclésiastique, il se borna à demander la tonsure selon l'usage du temps, afin d'avoir accès à un bénéfice ou à une fonction dans les États Pontificaux, les crises durèrent jusqu'en 1818 mais avaient déjà diminué au point que Mastai put commencer ses études théologiques à Rome, où il reçut l'ordination sacerdotale le 10 mai 1819. Il se

1 Atti del 1^o Convegno di ricerca storica sulla figura e sull' opera di Papa Pio IX, Senigallia, 1974; Atti del II^o Convegno di..., Senigallia, 1979.

[p. 171]

dévoua ensuite dans des instituts charitables de la Ville éternelle. Le 3 juillet 1823, il quitta Rome afin de s'embarquer pour le Chili comme auditeur de Mgr Giovanni Muzi, envoyé par le Saint-Siège; l'académicien espagnol Miguel Batllori S.J. apporta des précisions nouvelles sur ce voyage.

Le 24 avril 1827 Mastai fut nommé évêque de Spolète, son successeur actuel Ottorino Alberti fit connaître en une longue communication ce que fut cet épiscopat. Mais le futur Pie IX fut promu évêque d'Imola en décembre 1832 et créé cardinal en novembre 1840. Le chanoine Mino Martelli décrivit abondamment ces années, montrant surtout l'esprit pastoral de Mastai, qui s'intéressa à tous et à tout, allant jusqu'à assister lui-même des condamnés à mort au moment de l'exécution.

C'est le cardinal Pietro Palazzini qui exposa en détail les motifs et les péripéties de la fuite à Gaète, en bon moraliste qu'il est il montra comment elle était alors la seule solution possible; plus tard S.É. intervint également pour souligner que si Pie IX crut jusqu'à la dernière minute que les troupes n'entreraient pas à Rome en 1870, il se fondait sur une promesse faite par le roi Victor-Emmanuel II en novembre 1869 alors qu'une grave maladie menaçait sa vie, ce n'est qu'après l'avoir faite que le souverain fut relevé des excommunications encourues, que sa situation matrimoniale fut régularisée et qu'il fut réconcilié avec l'Église: tout cela ne fut révélé qu'en 1972 dans une étude du comte P. Della Torre².

Il faut souligner que toutes ces communications étaient basées sur les sources originales; sauf celle de Mgr Carniello, elles ont été, avant impression, munies de nombreuses notes justificatives: il s'agit donc d'une documentation scientifique de première importance. Nous ne nous attardons pas sur les autres communications au Congrès, le lecteur, même très au courant du pontificat de Pie IX, y trouvera des indications nouvelles et suggestives.

* _* *

Le 8 février 1979, nous fûmes conduit à un autre centre d'activité scientifique, le monastère érigé au haut du Mont Fano, près de Fabriano, par saint Silvestre lui-même; son corps y est vénéré, on y trouve actuellement de riches archives et une bonne bibliothèque. Là aussi il s'agissait d'une seconde étape. le 7e centenaire de la mort de Silvestre Guzzolini avait été célébré avec beaucoup de faste extérieur en 1967, on décida avec raison de commémorer le 8e centenaire de la naissance du fondateur par un congrès scientifique qui se tint les 3 et 4 juin 1977 au monastère et le 5 à Osimo, le lieu de la naissance. Les Actes parurent en 1978 comme volume 44 de la collection Studia Picena, 240 pages in-8^o3. Signalons les principales communications.

Le bénédédictin Jean Leclercq ouvrit les débats et bouleversa quelque peu les esprits en disant qu'il n'était pas certain du tout que saint Silvestre eut été prêtre. Le silvestrin Ugo Paoli présenta les richesses de la bibliothèque et des archives du monastère, parmi lesquelles un manuscrit de la vie de saint Bonfilius, copié par

2 Pio IX e Vittorio Emanuele II dal loro carteggio privato negli anni del dilaceramento (1865-1878), Rome, 1972, pp. 131-137.

3 Atti del Convegno di studi storici. VIII Centenario Nascita S. Silvestro, Fano, 1978.

[p. 172]

saint Silvestre lui-même; Ildefonso di Nicola fit connaître la valeur des chartes allant de 1231 à 1268.

Le bénédictin belge Réginald Grégoire décrivit les manuscrits liturgiques du monastère, il indiqua que s'ils présentaient peu d'originalité par rapport aux livres bénédictins, cela peut s'expliquer par le souci de pauvreté, de ne pas perdre temps et argent pour des compilations originales. Un manuscrit de la première moitié du XIVe siècle contient la plus ancienne vie de saint Silvestre, écrite en 1274-1282 par André-Jacques de Fabriano, le 4ème prieur général des silvestrins. Cette vie avait été reproduite de façon très exacte, tout en adoptant l'orthographe et la ponctuation modernes, par le silvestrin Franco-Marie Pompei en 1969⁴; son contenu fut exposé au Congrès par Serafino Prete. L'édition de 1969 reproduisait déjà en noir sur blanc le plus ancien portrait du fondateur, conservé au monastère, peinture sur bois datant du XVe siècle. Nous la retrouvons en couleurs en tête des Actes du Congrès.

Le silvestrin Vincenzo Fattorini parla de l'érémitisme dans l'hagiographie de sa congrégation, son confrère Cleto Tuderti analysa la réforme de Guzzolini à la lumière des décisions du concile de Latran de 1215. Il avait déjà traité ce sujet dans sa thèse doctorale à l'Angelicum de Rome, parue en 1977 comme n^o 4 de la Bibliotheca Montisfani, les trois premiers numéros étant les thèses présentées à l'Institut Saint-Anselme de Rome par d'autres religieux⁵. Le monastère possède donc une petite équipe de bons travailleurs scientifiques, malheureusement entravés par des occupations extérieures: ministère dominical dans les paroisses environnantes, cours de religion en semaine dans les nombreux instituts d'enseignement à Fabriano, etc.

A Osimo, le dimanche 5 octobre 1977, furent prononcés les discours de clôture du congrès ainsi que deux exposés concernant les traces laissées par saint Silvestre, respectivement à Osimo même, texte non publié dans les Actes, et à Cingoli, siège d'un évêché depuis longtemps supprimé et uni à celui d'Osimo. Les deux auteurs sont des dignitaires ecclésiastiques et historiens locaux: Carlo Grillantini a 93 ans, il a publié récemment une seconde édition, abondamment illustrée, de deux de ses nombreux ouvrages: un Guide d'Osimo, suivi d'une longue étude sur le folklore et le dialecte du lieu⁶ et une monographie sur sa cathédrale⁷; Adriano Pennacchioni avait déjà imprimé un développement de son exposé du 5 octobre⁸ et fit paraître un riche volume sur une église du XIIe siècle de Cingoli⁹. Cingoli est la

4 Andrea Jacobi Tabellionis de Fabriano Vita Sanctissimi Silvestri Confessoris et mirifici Eremitae, Rome, 1969, XXII-82 p.

5 1: U. Paoli, L'unione delle Congregazioni Vallombrosana e Silvestrina (1662-1667), 1975, 432 p.; 2: G. Fattorini, La spiritualità nell'ordine di S. Benedetto di Montefano, 1976, 304 p.: V. Fattorini, La liturgia nell'ordine di S. Benedetto di Montefano, 1977, XVI-400 p.; 4: C. Tuderti, La riforma silvestrina alla luce dei documenti monastici della Chiesa (1215-1248), 1977, VI-252 p.

6 Osimo. Parte prima. Guida storico-artistica. Parte seconda. Dialetto-Folclore. Pinerolo, 1975, XVI-114-352 pp.

7 Il Duomo di Osimo nell'arte e nella storia. Pinerolo, 1978, XVI-160 pp.

8 L'Ordine benedettino di S. Silvestro in Cingoli nel secolo XIII, Macerata, 1967, 48 pp.

9 La monumentale Chiesa di S. Esuperanzio in Cingoli, Cingoli, 1978, 192 p.

[p. 173]

ville natale de Pie VIII, et le diocèse d'origine de l'actuel évêque de Senigallia, Mgr Odon Fusi-Pecci, qui publia une thèse de lettres très documentée sur ce pape¹⁰. Après avoir honoré la mémoire de Pie VIII, ce savant prélat fait actuellement tout pour promouvoir le souvenir, et même la béatification, de Pie IX.

Mgr. Carlo de Clercq.

10 La vita del Papa Pio VIII, Rome, 1965, XVI-302 p.

A. Gerlo - M.A. Nauwelaerts - H.D.L. Vervliet, Justi Lipsi Epistolae. Pars I: 1564-1583, Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Brussel, 1978, in-8^o, 492 blz.

Justus Lipsius, de leider van het post-humanisme in de Nederlanden, bleef tot nog toe een vrij ondoordringbare persoonlijkheid. Een reeks van controverses die nu eens zijn politieke gedachte, dan weer zijn geloofsovertuiging, hetzij de wel versluierde levensbeschouwing van de in een tijd van oorlogstroebelen en onverdraagzaamheid naar rust hunkerende geleerde tot voorwerp hadden, was hiervan het gevolg. Een vast en beslist inzicht in de gesloten Lipsius-figuur werd daarbij tot dusver niet bereikt. In deze context krijgt het verschijnen van een bronnenpublikatie, die nieuwe perspectieven opent voor het opbouwen van de definitieve Lipsius-biografie, een bijzonder belang. Met onderhavige editie van 249 brieven van Lipsius en 44 antwoorden van zijn tijdgenoten - correspondenten, komt dan ook aan de uitgevers, de Heren A. Gerlo, M.A. Nauwelaerts en H.D.L. Vervliet, de verdienste toe, dat zij hiermee de vaste basis brengen voor alle verder Lipsius-onderzoek, althans voor de periode 29 mei 1564 - 19 december 1583, tijdspanne bestreken door de hier gepubliceerde briefwisseling.

Inderdaad vormt de hier gepresenteerde editie van in totaal 293 brieven een eerste partiële realisatie van een groots project dat de uitgave inhoudt van de volledige Lipsius - correspondentie, hetzij een totaliteit van 4.300 brieven. Dit geheel werd voorafgaand door de uitgevers mits jarenlange opzoekingen in een honderdtal bibliotheken en archieven in binnen- en buitenland minutieus gereconstrueerd en geïnventariseerd¹. Thans worden hier voor de eerste maal en dit in hun precieze chronologische orde - het uiterst moeilijk leesbare geschrift van Lipsius stelde de uitgevers daarbij meermaals voor netelige dateringsproblemen - alle fragmenten van de Lipsius-correspondentie uit de jaren 1564-1583 samen gepubliceerd. Tevoren waren slechts delen van de uitgebreide briefwisseling het voorwerp geworden van een uitgave, hetzij nog verzorgd door Lipsius zelf, die zonder bezwaren zekere compromitterende passages uit zijn correspondentie heeft gelicht, hetzij in latere publikaties van een wel zeer uiteenlopend niveau². Sommige

1 Cfr. A. Gerlo - H.D.L. Vervliet, Inventaire de la correspondance de Juste Lipse. 1564-1606, Antwerpen, 1968, in-8^o, 539 blz.

2 Epistolarum (quae in Centuriis non extant) Decades XIIX, Harderwijk, 1621, Gd. Joh. Is. Pontanus; Epistolae ad Theod. Leeuwium (Leiden, 1649); P. Burman, Sylloges Epistolarum a viris illustribus scriptarum tomi V (Leiden, 1727, 2 dln.); G.H.M. Delprat, Lettres inédites de J. Lipse concernant ses relations avec les hommes d'Etat des Provinces- Unies des Pays-Bas, 1580-1597 (Amsterdam, 1858); A. Ramirez, Epistolario de Justo Lipsio y los Espan̂oles (1577-1606), Madrid, 1966.

[p. 174]

van de hier uitgegeven brieven zijn dan ook reeds vroeger gepubliceerd geworden, onder meer de uit de bovenvermelde jaren daterende correspondentie tussen Lipsius en Christoffel Plantin³. Een belangrijk aantal brieven werd evenwel tot zo ver nooit uitgegeven en is als dusdanig vrijwel steeds aan het Lipsiusonderzoek onttrokken gebleven. De essentiële betekenis van onderhavige uitgave is dan ook, dat ze alle restanten van de uitgebreide briefwisseling die Lipsius heeft gevoerd - hij schreef vanaf zijn geugd tot vlak voor zijn dood gemiddeld twee brieven per week -, als gesteld in hun onderling verband voor 't eerst bekend maakt en brengt binnen het onmiddellijk bereik van ieder vorser.

Dit gebeurt in een verantwoorde definitieve tekstopstelling, resultaat van een geperfectioneerde editietechniek. Elke brief werd voorzien van een korte inhoudsopgave in regestvorm, een voorafgaand dateringscommentaar, een volledige opsomming van de onuitgegeven en uitgegeven bronnen waarin de brief bewaard bleef, een nauwgezette opgave van de tekstvariaten in de diverse bronnen en uitvoerig tekstkritisch commentaar. Tenslotte werden ook de realia opgelost voor zover mogelijk: personen, plaatsen, publikaties en citaten, ontleend aan klassieke of eigentijdse werken, werden geïdentificeerd en meermaals uitvoerig gecommentarieerd. Het ontbreekt hier dan ook niet aan zeer nuttige biografische toelichtingen betreffende Lipsius en zijn correspondenten, die dikwijls een nieuw licht werpen op minder bekende feiten of rechtzettingen bieden van wat tot nog toe foutief werd gedateerd. Omwille van een optimale hanteerbaarheid werd de uitgave bovendien nog voorzien van een uitvoerige bronnen- en literatuuropgave, een concordantielijst m.b.t. de ‘Inventaire de la correspondance de Juste Lipse 1564-1606’ (door A. Gerlo en H.D.L. Vervliet, Antwerpen, 1968), een chronologisch overzicht van de hier uitgegeven brieven en een register van persoons- en plaatsnamen, dit alles voorafgegaan door een uitvoerige inleiding - ook in het Engels vertaald - waarin de persoonlijkheid van Lipsius en zijn betekenis als latinist, classicus en auteur van filosofische en politieke traktaten, naast de waarde van zijn correspondentie op grondige en kritische wijze worden toegelicht. Als dusdanig vormt deze publikatie dan ook een uitstekend werkinstrument, dat alle verder onderzoek, hetzij betreffende de Lipsius-figuur in haar diverse facetten, hetzij inzake de zestiende-eeuwse intellectualiteit in het algemeen, hetzij over het toenmalig tijdsgebeuren en meer bepaald de opstand van de Nederlanden tegen Spanje - alle gebieden waarvoor de gevarieerde Lipsius-briefwisseling zeer nuttige data oplevert - aanzienlijk vergemakkelijkt. Historici, cultuurfilosofen en classici vinden in deze publikatie een voortreffelijke wegwijzer doorheen de compacte Lipsius-correspondentie en kunnen deze voortaan voor reeds nagenoeg 300 brieven zonder moeilijkheden in hun onderzoek betrekken. Bovendien zal in de nabije toekomst nog op ruimere schaal op de Lipsius-briefwisseling een beroep kunnen worden gedaan.

3 Cfr. A. Gerlo - I. Vertessen - H.D.L. Vervliet, La Correspondance inédite de Juste Lipse conservée au Musée Plantin-Moretus. I. Introduction et édition critique, De Gulden Passer, 42 jg. (1964), blz. 1-273 (heruitgegeven als afzonderlijk werk door dezelfde auteurs: La Correspondance de Juste Lipse conservée au Musée Plantin-Moretus, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1967, in-8^o; 323 blz.

[p. 175]

De uitgave van het tweede, derde en vierde deel van deze correspondentie is praktisch klaar, zodat spoedig de ganse briefwisseling tot 1591 ter beschikking zal staan. Moge dit werk daarmee de hoeksteen vormen van de definitieve nog te schrijven Lipsius-biografie!

Dr. Francine de Nave.

Catalogus der Bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels te Amsterdam. Achtste deel. Supplement - catalogus 1932-1973, Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1979. 8^o, IX, 602 blz., f 120.

In 1960 werd de Bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels te Amsterdam in bruikleen overgedragen aan de bibliotheek van de universiteit van Amsterdam. Hiermee werd een uiterst waardevol fonds ten dienste gesteld van het wetenschappelijk onderzoek. Inderdaad gaat het hier niet alleen om een zeer rijke collectie aan bibliografieën en naslagwerken op alle gebieden van de boekwetenschap. De essentiële betekenis van deze bibliotheek schuilt in het feit dat ze niet minder dan dé belangrijkste verzameling fonds-, antiquariaats- en veilingscatalogi van Europa rijk is, als bijeengebracht sinds de oprichting van de bovenvermelde bibliotheek in 1846.

Tot nog toe bleef deze collectie moeilijk toegankelijk voor vorsers en wetenschappers. De verzameling was immers slechts ten dele ontsloten, nl. door de in 1855 gemaakte catalogus (met suppl. in 1868), samengesteld door de oprichter en eerste bibliothecaris Frederik Muller, en door het in 1934 als deel 4 van de standaardserie catalogi van de Bibliotheek van de Vereeniging door Mej. E. Dronckers bezorgde werk, waarin het toenmalige gehele bezit van de bibliotheek werd vastgelegd. Op de enorme aanwinstenreeks, gegroeid in de tijdspanne 1932-1973, ontbrak tot zover de sleutel. Onderhavig werk brengt in dit hiaat de lang verwachte aanvulling.

Een eerste rubriek omvat een op naam van de uitgeverijen alfabetisch gerangschikte lijst van de diverse catalogi door deze gepubliceerd (blz. 1-111). Het gaat hier om een waarlijk universeel overzicht, waarin niet alleen alle toonaangevende en minder belangrijke uitgeverijen van West-Europa, de Verenigde Staten van Amerika en Canada zijn opgenomen, maar waarin ook deze gevestigd in Oost-Europa, Midden- en Zuid-Amerika, het Nabije en Verre Oosten, de Afrikaanse staten en Australië aan bod komen. Per uitgeverij worden in chronologische orde (te beginnen met 1848) de diverse catalogi door haar verzorgd opgesomd, dit met opgave voor elke catalogus van de datum van zijn publikatie, zijn titel, aantal delen en bladzijden.

Na een summier overzicht der catalogi van fondsveilingen in Nederland (p. 112), volgt een zeer omstandige alfabetische lijst van antiquariaats- en magazijn-catalogi betreffende Nederland, de buurlanden en andere staten (p. 113-380), waarin op naam van het antiquariaat in kwestie een tot in 1815 opklimmend chronologisch overzicht wordt geleverd van de betreffende diverse catalogi, dit eveneens met vermelding van de titel, het nummer, het aantal notities of de bladzijden van elke catalogus. Bovendien zijn de geïllustreerde catalogi hierin aangeduid met asterisk.

Een laatste rubriek betreft de catalogi van boeken-, prenten- en tekeningen-veilingen (blz. 381-487), waarin per land een op naam van de veiling opgesteld alfabetisch overzicht wordt gebracht met vermelding van de plaats en datum van de

[p. 176]

veiling, de naam van de veilinghouder en, bij ontstentenis van deze, van de naam van de drukker die de catalogus heeft afgeleverd. Catalogi, voorzien van prijzen zijn daarbij aangestipt met een enkele asterisk, terwijl deze met notities qua prijzen en namen der kopers onderscheiden zijn met een dubbele asterisk. Het gaat hier precies om catalogi van belang bij het ondernemen van traceringspogingen met betrekking tot bijzondere exemplaren uit vroegere beroemde collecties. Bovendien hebben deze catalogi ook een bijzondere betekenis vanuit het standpunt van de prijzengeschiedenis.

Het overzicht der veilingscatalogi is daarbij vervolledigd met een lijst van catalogi van naamloze veilingen, topografisch geordend op naam van de plaats der veiling en verder ingedeeld op naam van de veilinghouder. In chronologische orde volgt hier een opsomming van de diverse veilingen per veilinghouder, in sommige gevallen zelfs teruggaand tot het einde van de 18de eeuw. De rubriek veilingscatalogi wordt tenslotte afgerond met een alfabetisch overzicht op naam van de diverse veilinghouders met notities qua plaats en datum van hun activiteit.

Het hier geanalyseerde repertorium werd volgens de hoofdlijnen, vastgelegd in zijn in 1934 verschenen voorloper, met veel nauwkeurigheid en zorg samengesteld door Mevrouw Th. Jurres - van den Heuvel. Zij verzorgde bovendien het uitvoerige systematische register, waarvan dit werk werd voorzien (blz. 488-586).

Niet minder dan 98 hoofdrubrieken, in meerdere gevallen nog verder gedetailleerd, leveren overzichten opgebouwd op het trefwoord in de titel van de catalogus met verwijzingen naar de bladzijde in dit repertorium (tussen ronde haakjes) en het nummer van de betreffende hier vermelde catalogus.

Als addendum werd aan dit werk nog een overzicht toegevoegd van de door deze bibliotheek nieuw verworven letterproeven, papiermonstercollecties en Bodoni-drukken (blz. 602).

Met dit achtste deel in de serie als vervolg op deel vier is het gehele bezit aan catalogi van de Bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels te Amsterdam op een zeer degelijke wijze ontsloten. De unieke rijkdom van deze bibliotheek zet aan tot nieuw onderzoek.

Dr. Francine de Nave.