Den Gulden Winckel. Jaargang 24

De gedichten van Anatole France

DE Parijsche uitgevers Calmann-Lévy zijn aan een nieuwe, groote, zelfs geïllustreerde uitgave begonnen van het levenswerk van Anatole France.

Het eerste deel daarvan is verschenen, bevattende een vroege studie over Alfred de Vigny en, als voornaamste gedeelte, al de dichtwerken.

Ik kan niet zeggen, dat ik dergelijke zwarte houtsneden als illustraties nu zoo mooi vind, zelfs al zijn ze, wat hier het geval is, naar teekeningen van een Maxime Dethomas. Maar het is wèl een heel groot genoegen de gedichten eens weer te zien in een andere typografische gedaante, dan ze in de sierlijke kleine uitgave van Lemerre hadden.

Deze gedichten, ze zijn allen ontstaan in het eerste gedeelte van France's schrijversloopbaan. ‘J'en ai perdu le rythme’, zei hij, op later leeftijd, toen men hem vroeg, waarom hij er geen meer maakte. En hij heeft het niet teruggevonden, dat rhythme, of het niet terug willen vinden.

Men kan er zich door dit boek weer van overtuigen, dat ze een der sterkste gedeelten van zijn oeuvre zijn; dat blijven zal, dat strijden zal om de eerste plaats erin, met de Lys Rouge, met les Dieux ont soif, met Thaïs, met de magistrale studiën uit de vier deelen: ‘La Vie littéraire’.

Want in deze gedichten vindt men France zelf, en de dingen die hem lief waren. Wanneer zijn romans, waarin hij wel verplicht was ook iets van de buitenwereld en de pretenties der menschen te schilderen, in hoofdzaak zijn ironie wakker riepen, er was ook een wereld in hem, een wereld, die in het verleden of misschien nooit bestaan heeft, waarmee hij niet spotten kon. Hij hield van het verleden. Hij kende het door en door uit de literatuur en hij verzamelde er de brokstukken van om zich heen, opdat niets verloren zou gaan. En dat met een ware vroomheid: piëtas. Zie dáarover het boek van Brousson ... Maar ook met de menschelijke gevoelens maakte hij ernst. Ironisch of sceptisch als men wil op het terrein van alle levenstheorie, is hij ernstig en soms tragisch heftig op het gebied der gevoelens. Daar glimlacht en spot hij zeker niet. Daar is zijn beschrijving blijvend en waar.

Hij wist te grondig, dat de melancholie om het onbereikbare tot de blijvende menschelijke eigenaardigheden behoort, en dat het eenige, wat wij er redelijkerwijze mee kunnen doen is, haar te moduleeren.

Vandaar dat hij zijn herinneringen graag terug vindt in figuren als zijn Madeleine, zijn Leuconoé, zoeksters naar het onmogelijke, die weten dat er in dit leven niets te bereiken valt, maar veel te herdenken. Hij was een van hen, die niet leven kunnen zonder te trachten een deel van het menschelijk bestaan goddelijk te maken. Hij kon daarvoor moeilijk anders nemen, dan wat in zijn verbeelding bestond. En daar heerschte Eros in alle gedaanten, als bij de meeste dichters.

‘Comme un pollen autour d'un bois de pins, dans l'air,
J'ai vu la volupté subtile et vagabonde
De sa poussière d'or envelopper le monde
Et d'effluves heureux pénétrer toute chair.

Vierge, j'ai vu tes soeurs nouer sur leur épaules
Le réseau de dentelle et courir et s'asseoir
Près de l'ami furtif dans la brise du soir
Où passait par floeons la semence des saules.

Eh bien! ce feu d'amour, ce frisson généreux
Cette flamme attaché aux plus belles poitrines
Sache-le donc, ma fille! a gonflé tes narines
Et d'un cercle d'azur couronné tes grands yeux’.

France had ook dat wonderlijke vermogen een atmosfeer te scheppen. Vooral van de tintelende avondlucht, in de zuidelijke landen, als de kleuren ineenvloeien en alles in het landschap tot silhouet wordt; terwijl de geluiden en stemmen als een zang door de lucht drijven:

‘La nuit vient nous ravir et ses puissants arcanes;
L'ombre avec des frissons envahit les platanes;
De légères vapeurs montent des chemins creux.
Les vieillards sont assis et les voix, alternées
Sous le feuillage obscure se perdent égrenées.
C'est l'heure où l'esprit rêve, heureux ou malheureux’.

Deze gedichten zijn geschreven in den voornamen

[p. 222]

stijl, dien men van France kent, en die hem natuurlijk was. De geijkte wendingen, de onwillekeurige citaten, de verzorgde woordkeus, het is bij hem geen pedanterie, het is natuurlijke gave en behoefte. De kennis, die hij van zichzelf en de wereld bezat, liet zich in geen anderen vorm gieten.

Maar in een dichter als France is daarbij altijd die geest van waarheid, die alleen de oorspronkelijkheid veroorzaakt. Die, door onverwachte plaatsing, door het accent der ziel, een traditioneele wending weet te verlevendigen en zoo den zin en den eenvoud der traditie op het spoor brengt.

Anatole France
9 Januari 1923
[Naar een teekening van Jean Lebedeff]

Naar den tijd gerekend stammen deze gedichten uit de periode der Parnassiens, en ze zijn zelfs opgedragen aan Leconte de Lisle. ‘Mijn collega, niet mijn vriend’, zei hij later; en, toen hij zijn standbeeld zag: ‘belachelijk gemaakt voor de eeuwigheid’. Ze hebben dan ook weinig gemeen met dien Parnassus van geslepen kristal, waar nooit groen en leven heeft getierd.

Men moet eer in die uitspraak: ‘Ik heb het rhythme der verzen verloren’, maar een verduidelijking zoeken, dan in wat er om hem heen gemaakt werd, in dien tijd. Hij had een rhythme in zich. En hij spreekt over dat rhythme, of het een magneet was.

En dat is ook zoo. Het is een interieure behoefte, welke hun, die haar bezitten, hun vrijheid verzekert tegen hun eigen beelden, wenschen, leed of vreugden. En dat zondert hem af (met Moréas) van bijna al de dichters van het laatst der vorige eeuw, die hun neigingen en droomen op zichzelf een schoon bezit vonden. Bij France is het alleen schoon, in zoover hij er mee spelen kon.

Hoe graag hij zich ook een beetje vereenzelvigd ziet met zijn Madeleines en Leuconoés, hij kan zich weer los van hen maken, hij kan er om glimlachen, als het moet; maar wat zijn tooverstaf heeft aangeraakt behoudt desondanks zijn waarde; wat hij gemaakt heeft is sterker dan hijzelf.

Les Noces Corinthiennes, de kleine tragedie, die in den tijd van het ondergaande Heidendom speelt, is misschien zijn meesterstuk. Het lijkt een klein tempeltje, met Ionische zuilen, tegen een donker bosch. Het straalt de harmonie van het leven uit en van de deugden van het leven. Conflict tusschen de beide godsdiensten is er eigenlijk niet. Alles is eer gebaseerd op een misverstand. De tegenstelling tusschen Christenen en Heidenen is hier veel minder schril en veel meer waar, dan in sommig later werk van France, bv. in La Révolte des Anges, waar de Christenen als een troep beeldenstormers en de Heidenen als een soort engeltjes, die van honing en harmonieuze onzedelijkheid leven, beschreven worden.

Hier niet. Hier is de tegenstelling, zooals die wel geweest zal zijn. Want zij, die meenen dat het leven in sommige perioden der heidensche oudheid schoon geweest is om andere redenen dan beoefening en kennis van deugden en goede gewoonten, oordeelen te haastig, maken geforceerde contrasten.

Men voelt in ieder vers de groote liefde, waarmee hij zich in dit onderwerp heeft ingeleefd. In het inleidende gedicht zegt de dichter, in allen eenvoud:

‘J'ai, pour te peindre encore en un tableau fidèle
Accompli des labeurs qui ne seront pas vains’.

Ik kan er geen overzicht van geven, maar ik zal hier een der twee grafschriften afschrijven, die het orgelpunt vormen, waarop al de harmonische agitatie van het stuk uitloopt:

‘Passant, rejouis-toi. Cette sainte poussière
Couvre un homme pieux, qui mourut à vingt ans
Deux Eros sont gravés sur la stèle grossière
L'un donne et l'autre enlève aux mortels la lumière
Mais ils sont beaux tous deux et tous deux souriants’.

En dan het einde van het andere grafschrift:

‘Si quelque impie attente à cette sépulture
Qu'il meure le dernier des siens’.

En tot slot moet ik hier citeeren, wellicht het allerschoonste, de slotstrophen van l'Auteur à un Ami, herdenking van de avonden, die de lange studiedagen besluiten, als de klokken tinkelen, en de beweging van het heden dóordringt in de hoofden, die te lang in het verleden hebben geleefd:

Dans le proche jardin nous errons bien souvent

[p. 223]

 

Toujours surpris de vivre et de regarder vivre

 

Nous jetons de vains mots emportés par le vent.

 

 

 

Un avare soleil de Novembre s'incline

 

Et chasse les enfants et les jeux et les cris

 

Seul l'occident revêt une teinte opaline

 

Le cygne du bassin vogue sous un ciel gris.

 

 

 

Et nous montons, ami, sur les belles terrasses.

 

Là des couples troublés viennent s'entretenir

 

Sous le marbre où revit, fleur des anciennes races

 

Quelque dame de France au plaisant souvenir.

 

 

 

Les mortes, en leur temps jeunes et desirées ...

Met dit, wellicht schoonste vers van den geheelen bundel, besluit ik de herdenking van deze gedichten, waarin al de delicate kennis, die het achttiendeeeuwsche Frankrijk van zichzelf bezat, herleeft; met, misschien, wat meer uitgesproken melancholie ...

L. VAN LANGE