Den Gulden Winckel. Jaargang 20

[p. 36]

Een nieuwe Uilenspiegel

De Nieuwe Uilenspiegel in tien boeken, of de jongste incarnatie van den Scharlaken Thijl, door Herman Teirlinck. (Maatschappij voor goede en goedkoope Lektuur te Amsterdam).

ZELDEN is een roman met meer belangstelling verwacht geworden dan deze Thijl Uilenspiegel van Herman Teirlinck. Al laat de aankondiging van een nieuw werk van een vernuftig, fijngevoelig en zeer oorspronkelijk schrijver als Teirlinck ons nooit onverschillig, meer dan ooit - na zijn lang stilzwijgen, vermits zijn vorig grooter verhaal Het Ivoren Aapje van 1909 dagteekent - hadden we met ongeduld en blijde verwachting de verschijning van dezen roman tegemoet gezien. Misschien ook omdat de oorlog lag tusschen den vroegeren en den huidigen Teirlinck, met heel het tragisch rijpingsproces van de beproeving en tevens de scherpe crisis door het Vlaamsche volk in de Belgische natie doorleefd. Deze roman was aangekondigd geworden als een symbool bijna van het nieuwe Vlaanderen, als een werk van geestelijke evolutie en intellectueelen strijd meer nog dan als een literair-mooie maar fantaisistische schepping, volgens de Teirlincksche manier van vroeger; ook daarom was de spanning in Vlaanderen des te levendiger. Teirlinck zelf had verschillende malen fragmenten uit het boek voorgelezen, welke ons ten zeerste hadden geboeid, wel het meest - geloof ik, nu we het heele boek kennen - om het zoo eigenaardig-levendige, beweeglijk-jolige talent van voordragen, dat deze auteur bezit, en omdat het slechts episoden waren, welke hij ons had laten vóórproeven. Waardoor niet reeds in de kiem de hoop in ons werd geknakt van tusschen deze vele geestige of roerende episoden toch die eenheid te zien groeien, en dat geleidelijk en evenwichtig, rustig en klimmend verband te voelen ontstaan, welke in een groot werk niet mogen ontbreken.

Na de Nieuwe Uilenspiegel is mijn indruk als na het Ivoren Aapje: een teleurstelling. Niet dat men ook maar even het bizonder geraffineerde schrijverstalent van den zoo Fransch-lossen en zwierig-fantastischen stylist zou kunnen ontkennen, of ongevoelig blijven voor de voorname schoonheid van de meeste brokstukken van dezen roman, zoolang men er afzonderlijk van geniet. Hier komt integendeel tot haar hoogste uiting een impressionnistische kleinkunst van bijna precieusen aard - ja, in de dubbele beteekenis des woords precieus: want even gemaakt-fijn, kunstig-sierlijk als kostbaar van beeld, woordrythme en literaire cultuur. Een daarom voor Vlaanderen des te buitengewoner uiting, aangezien we, buiten Van de Woestijne en Teirlinck, onder de oudere schrijvers der vorige generatie er geene andere hebben, die verfijnder en teerder van gevoel, met meer artistieke vernuftigheid hun sierlijk en rijk geestesleven uiten in even voornaam geslepen en smaakvol decoratieve vormen, zoo persoonlijk en toch tijdmatig, kostbaar als expressie van een eigen cultuur, waardoor Vlaanderen niet langer in den achterhoek van het beschaafde Europa wordt teruggedrongen, noch gesteld buiten de beweging van onzen eigen tijd-in-wording.

Maar noch in Het Ivoren Aapje, noch in De Nieuwe Uilenspiegel is de werkelijk rijkbewerktuigde en fijngeschakeerde Teirlinck er in geslaagd uit al zijn mooi, veelvuldig materiaal een werk tot stand te brengen, een werk van even groote en krachtige allure als de opzet van zijn boeken ernstig en stout blijkt te zijn, als de mogelijkheden ruim waren welke besloten lagen in gegevens zoo belangrijk en veelzijdig als die werden gebruikt in deze romans. Nu zijn deze boeken gebleven: bundels van heel mooie fragmenten, van heel treffende episoden; schrijnen waaruit men naar hartelust kan bloemlezen - zooals men in een schildersatelier stapels studies en schetsen, krabbels en ontwerpen vindt voor, van en uit het groote werk dat er niet uit is gerijpt, in samengedrongen volheid, in sober en sterk evenwicht.

Een figuur als deze van Thijl is harlekijnachtig, want alle kleurige lapjes en vodjes, alle kantjes en strikjes, alle wimpels en linten fladderen op deze dansende gestalte, zooals in deze ééne symboolgroote Proteusfiguur samengetast worden alle mogelijke gevoelens en bevindingen, alle geestelijke incarnaties en avonturen, met te kwistigen overvloed, met te drieste veelzeggendheid, met een bijna gulzig en te koortsig alles willen verzamelen, bijeenbrengen en opdringen. Thijl, die een summum had moeten zijn van Vlaamsche menschelijkheid, als een synthetische en levende belichaming van ons Vlaamsch wezen, heroïsch gezien, gelijkt thans meer op een mechanisch-bewogene, druk-pratende, even druk-gesticuleerende, alles nabootsende, allesverrichtende schepping-van-den-geest, dan op een schoonen, rustigen, vastberaden mensch.

Het is een schepping zonder maat, gezwollen van nieuw-romantische bombast, onuitputtelijk van daadsgebaar en woord, maar arm naar binnen, beklagelijk vaak, antipathiek soms om het al te vele dat hij voor òns moet schijnen en het weinige dat hij is; hij praat over alles en komt tot geen besluit, hij pakt alles aan en bereikt geen enkel resultaat; hij loopt en zwerft en komt tot geen rust; hij is alles en hij is niets. Soms gelijkt hij op Don Quichotte en soms op Tartarin; hij ziet er vaak uit als een zwetser en een pocher, nu subliem, dan dwaas, daarna weer als een held of een apostel. Thijl is niet alleen struisch en sterk maar listig en verstandig; hij heeft evenveel fan-

[p. 37]

tazie als muskelkracht, evenveel cynisme als dichterlijkheid.

Hij raast en tiert en slaat er op los; hij zingt en oreert en dicht; hij vrijt met alle meisjes en heeft als een Mormonen-vader een kroost even baldadig en zonderling als hij; hij reist en trekt; hij is ondeugend en opstandig; hij wil zijn volk bevrijden; hij wil zijn land verdedigen. En welke is de balans van zijn leven op den duur? Een wuft dartelen met alle vrouwen, terwijl hij de liefde over het hoofd ziet van de ééne die hem zou gelukkig maken; een van de eene roeping vervallen in de andere, zonder ooit voor één ervan iets grootsch' of blijvends tot stand te brengen; een naloopen van alle idealen zonder er één enkel met gevolg te dienen; een najagen van alle menschelijke schoonheid zonder ooit te worden overstraald door die eene, die niet vergaat.

Volg inderdaad de loopbaan van Thijl. Als gevonden kind in liefde opgenomen en opgevoed door Broederlam, den wijsgeerigen beitelaar van bonte poppenkoppen, begint Thijl zijn leven als koewachter bij zijn tweeden pleegvader Peetje Avesoete; waarna hij zich tot jager ontpopt - in een woest gevecht met een buizerd weet hij zelfs den gevaarlijken roofvogel te overwinnen - zelfs tot pensjager, vermits zijn eerste gewapende ontmoeting met de overheid plaats grijpt bij gelegenheid van een stroopjacht. Na den dood van Peetje Avesoete wordt het hem te eng in de Oostvlaamsche hoeve en trekt hij er uit, gevolgd door Nelle, zijn stille aanbidster die is de niets-vragende, alles-gevende liefde. Thans stalknecht geworden bij een anderen boer, in Westvlaanderen, valt hij over zijn eersten levensbuit, en zooals hij wat vroeger den buizerd heeft versmacht tusschen zijn vingeren zoo wurgt hij thans Markies, den woesten gast, die het gewaagd heeft Nelleken aan te randen. Van Avelghem trekken ze naar Veurne-Ambacht, waar ze een vol jaar werkzaam blijven op een schoon hof, tot op zekeren dag de veekweeker, tot berisping gedwongen, Thijl een verwijt maakt dat deze niet kan verdragen, weshalve ze naar de zeekust verhuizen. In de duinen beleeft Uilenspiegel zijn eerste groot liefdesavontuur, met een visschersmeid, en wordt zijn eerste kind geboren. Maar spoedig is hij zijn vrouw beu, zoodat hij opnieuw zijn reiszak voorbereidt en door het altoos trouwe Nelleken gevolgd nieuwe avonturen tegemoet gaat. Ondertusschen maakt hij kennis met zijn raren vriend Hormidas, den bult, die buikspreker is, muzikant en op het kantje af gauwdief. Met hem richt hij in den beginne winstgevende danspartijen in, van dorp tot dorp, waarvoor Thijl zelf liedjes dicht. In Brugge valt de verleiding van juffrouw Titientje voor, de vriendin van zijn kameraad Pijke; maar dat Thijl ruime beginselen heeft, weten we al. Bij deze juffrouw Titientje krijgt hij zijn tweede kind, terwijl Nelleken en Hormidas het brood voor hem winnen in een speelgoedwinkel, door hun zorg bestuurd. In de stad Brugge nog leert hij, na een jolige drinkpartij, voor de eerste maal de geneuchten van de gevangenis kennen. Hij beleeft er nog een andere verrassing: Mandiene, zijne eerste, door hem verlaten vrouw, brengt er hem op zekeren dag een kindje, de duivel weet hoe ze eraan gekomen is, en Thijl, die het vaderschap als een zeer natuurlijke plicht beschouwt, neemt dezen onverwachten zoon in zijn gezin op. Het vierde kind wordt hem door Titientje aan de hand gedaan, zonder zijn medehulp, en terwijl Thijl zich van de vrouwen die hij lief heeft gehad weinig of niets aantrekt, neemt hij des te gretiger de kinderen in ontvangst, die zij hem op den hals schuiven.

Doch ook de stad wordt hem te eng en hij verlangt vooral naar verandering. Stalknecht bij een baron geworden, verleidt hij de dochter van zijn baas, en daar hij van vruchtbaar zaad is, ziet hij ook hier zijn familie aangroeien. Thijl trouwt met de jonge barones en leeft drie jaar lang in luie verdooving, als kasteelheer en als man van hoogen stand. Drie kinderen schenkt hem zijn adellijke echtgenoote. Daar een van deze half-aristocraatjes zwak en ziekelijk blijft, besluit Thijl onverwachts een bedevaart te doen naar een heiligen monnik, die eenzaam in de bosschen woont (met een zwarten heraldischen leeuw op de gulden borst van zijn pij geteekend) en wonderen verricht, en dat is de kennismaking met Kwinsaque, die een beetje later ook in de reizende troep van Thijl zal worden ingelijfd. Het vadsige kasteelleven beu, trekt Thijl met de teruggevonden vrienden en Nelleken en al zijn kinderen de wereld in, met een rolwagen, en ze reizen van de eene foor naar de andere, waar de kinderen toeren verrichten en Thijl zelf als worstelaar optreedt, voor een vrijheidsheld wel een bedenkelijk beroep. In zijn barak te Antwerpen wordt hij op zekeren dag uitgedaagd door den minnaar van Mandiene, den reuzensterken neger Zoster, dien we eveneens van Uilenspiegel's karavaan zullen zien deel uitmaken, nadat de felle vuisten van den Vlaamschen acrobaat den nikker het noodige respect zullen ingeboezemd hebben.

Dan breekt de oorlog uit en de Duitschers vallen Brussel binnen, waar Thijl met zijn stam verblijft. Hij besluit thans zijn vaderland te dienen en helpt mannen tot aan de grens begeleiden, die dienst willen gaan nemen in het leger. Hij wordt verraden en door de Duitschers aangehouden en in den kerker gesperd; doch de listige Thijl zal uit het gevang ontsnappen. Hij vlucht naar Engeland, waar hij in een munitie-fabriek gebruikt

[p. 38]

wordt, tot deze inrichting bij ongeval in de lucht springt, zijn jongste liefje doodend. Nu blijft er hem als derde blijk van vaderlandsliefde niets over dan naar het front te verhuizen. We vinden hem terug als vliegenier, bij het leger te Kales. Het vliegtuig dat hij bestuurt heet ‘De Blauwvoet’; hij is weldra een der onverschrokkenste aviateurs van de basis, zoodat hem de taak wordt opgedragen een Zeppelin te vernielen. Gedurende den strijd in de lucht raakt de motor van Thijl's vliegtuig defect; toch besluit onze Vlaamsche held het luchtschip te vellen en daar er geen ander middel overschiet stemt hij toe in het groote, noodzakelijke offer van zijn leven: hij vliegt in rechte lijn op den Zeppelin aan en terwijl deze barst stort Uilenspiegel in de zee. Maar kan Uilenspiegel vergaan? Hij wordt gered en wanneer, na lange maanden verblijf in het hospitaal, de oorlog eindelijk gedaan is, vindt hij te Brussel in den rolwagen met al zijn kleuters het altijd geduldig wachtend Nelleken terug, in wie hij eindelijk het edel hart ontdekt dat bloeit van liefde en trouw; van wie hij eindelijk zijn vrouw maakt: Nelleken de wachtende schoot van Vlaanderen, over wie een volgende roman ons waarschijnlijk meer zal vertellen.

Ik vermeldde slechts de belangrijkste episoden van dezen overvollen avonturenroman, afwisselend als een filmspel, ingewikkeld als een mengelwerk. Men denkt onwillekeurig aan den Teirlinck die den detectievenroman Het avontuurlijk leven van Lieven Cordaat schreef en aan den schepper van het vaak als sensatie-roman overstelpende Ivoren Aapje.

De vroolijke schavuit die Thijl is, de vrijgevochten genieter van het leven, met den panischen lust van zijn struische leden en zijn egoïstische zinnenweelde, de hartstochtelijke en driest er op los levende, door niets gebonden Thijl is wel een broeder van al de zangers der onbezorgdheid, welke we uit de literatuur kennen, van Pantagruel tot Pallieter. Maar wat 'n andere grootschheid heeft Charles de Coster verleend aan zijn Uilenspiegel, die bewust-heldhaftig en zooveel rijker aan geestes- en gevoelsleven voor een heilige zaak strijdt, met de heele overtuiging en vastberadenheid welke we niet bij den meer losbolligen en dilettantischen Teirlinck-Uilenspiegel aantreffen! Een prachtige bruten-natuur, ja, een flinke, pootige kerel met onstuimigen en onafhankelijken hartstocht, met een zekere fantazie zelfs en veel zin voor humor, landlooper, drinkebroer, vechtbaas, vrijer van alle schoone vrouwkens, orator op den koop toe, nu en dan een beetje wijsgeer, een beetje socialist, een beetje dichter, een beetje flamingant, eindelijk in hooge mate patriot, maar meer als symbool dan als een uit de volheid van het leven gegroeide, uit één stuk willende, naar één doel strevende man. Er is geen andere boekenfiguur waaraan Uilenspiegel me meer doet denken dan aan Pallieter. Ik weet zelfs niet of het soms Timmermans' boek niet is geweest dat Teirlinck aangespoord heeft tot het schrijven van zijn Uilenspiegel. Ook Pallieter is een boek van Vlaamsche blijheid en ... Vlaamsche losbolligheid en onbesuisdheid, van eenzijdig levensbesef, vol oppervlakkige vreugderythmen, zonder diepe menschelijke weerschal, druk en zat als een kermisdag, zooals deze Uilenspiegel stout en bandeloos is als een strooptocht. En beide helden voeren op hun beurt de vermetelste kapriolen van romantiek uit. En bij beiden dezelfde liefde voor hun land, dezelfde bewondering voor onze dorpen en steden, onze vlakten en rivieren, onze torens en gebouwen, dezelfde Vlaamsche schilderachtigheid. Bij beiden dezelfde impulsieve natuur, bottend in levenslust, groeiend om te groeien, alleen op het zinnelijke gespitst, vol-uit van het zinnelijke genietend, maar voor de rest weinig bekommerd met de wereld daar buiten, weinig bedachtzaam, weinig door de ethische kanten van het leven aangetrokken, weigerig luisterend naar den roep van het geweten, van den geest, van de ziel.

Thijl is, evenals Pallieter, op het best wanneer hij feest en danst, vrijt en drinkt, loopt door het veld als een krachtig paard en zwemt in het water als een visch. We glimlachen wanneer hij plechtig van stemming wordt, zich tot aandoenlijke gevoelens opschroeft, pathetisch poogt te zijn. We hebben moeite zijn maatschappelijke strevingen ernstig op te nemen; zijn te sierlijke frazes over het verdrukte Vlaanderen klinken een beetje gemaakt en rethorisch - met naklanken van mijnheer Serjanszoon's oreerkunst - en minder overtuigend dan zijn drinkliedjes en liefdekoralen. Wanneer hij over de dingen mediteert, schijnt hij niet echt in zijn rol te zijn. Men verwacht van Thijl geen berekeningen en beschouwingen, geen evenwicht, geen bedachtzaamheid. Hij is als een sterk, nog tamelijk ruig brok der primitieve natuur, der oerkracht, een uiting van onze Rubeniaansche ras-eigenschappen en onze Jordaensche kermis-overdaad!

Het ontbreekt den fijnen, stemmigen, precieusen Teirlinck aan epische grootheid; de greep die al de bestanddeelen van een zoo uiteenloopende figuur als Thijl zou moeten samenvatten, de synthese die uit de vermakelijke verscheidenheid van zijn avontuur een architectuur van levenseenheid zou moeten opbouwen, schieten hem vooralsnog te kort, en 't is te vreezen dat het zwaartepunt van zijn kracht wel nooit zal liggen in het breedscheppend en toch rustig-ordenend vermogen-tot-constructie.

Hoef ik erbij te voegen, dat ondanks zijn ver-

[p. 39]

snippering Thijl Uilenspiegel een boeiende, heel aangename roman blijft? Dat er een fantazie in dartelt die Teirlinck alleen bezit, een speelsche losheid, een snaaksche wispelturigheid, welke alles bevallig en levendig maken, en amusant en voortreffelijk van lachlustige ironie; dat zijn talent zoo soepel en berekend is, zoo verfijnd, dat hij met wonderbaren brio alle moeilijkheden overwint en alles aandurft. Vaak ook wordt men getroffen door heel de fijn-stemmige teerheid en de broze aandoenlijkheid van zekere bladzijden; de jeugdliefde van Thijl voor Jacqueline Mei bijv. is wel een zeer artistieke en liefelijke episode, en de liefdenacht met Nelleken op het einde van het boek, een stukje van een tot op de strakste snaar gespannen ontroering. Teirlinck beschrijft trouwens altijd met uitmuntende kieschheid en fijngevoelige sensualiteit dergelijke liefdetafereeltjes.

En dit zijn slechts enkele aanteekeningen over een boek dat een studie zou verdienen - een zoo merkwaardig en mislukt boek. Belangrijk als creatie van Teirlinck. Belangrijk nog als uiting van een nieuw neo-romantisch Vlaamsch sentiment dat bijna gelijktijdig in Timmermans' Pallieter en Thiry's Carolus tot uitbundige lyriek opwelt, ook in veel ander werk reeds in de pit lag, vóor nog de vrucht rijpte tot zooveel smakelijke oversappigheid. Belangrijk nog, nu ook Van de Woestijne's Modderen Man is verschenen, door de beteekenis welke dergelijke boeken bezitten in een literatuur die in 't algemeen te landelijk of te kleinburgerlijk, te arm-aan-geest achterlijk blijft in de nieuwe cultuurbeweging. Belangrijk nog waar Teirlinck met Streuvels en Van de Woestijne de eenigen zijn die van de heele zoo schitterend begonnen Van-Nu-en-Straks-generatie nog voortwerken, nog levend schijnen te zijn voor dezen tijd, waarin een nieuwe en bijna reeds een nog jongere generatie zijn opgekomen, die andere richtingen in willen. Maar 't zou me te ver leiden over dit alles te reppen in een opstelletje dat niet meer wil zijn dan een boekaankondiging, een gelegenheid dus om mijn bewondering voor den grooten artist Teirlinck nogmaals uit te drukken, en mijn teleurstelling over zijn laatste boek, en eindelijk mijn hoop dat we van een virtuoos als hij misschien nog allerhande verrassingen zullen beleven...

ANDRÉ DE RIDDER.