Golfslag. Jaargang 1

[p. 44]

Nederlandse letteren
Elegast en Reinaert
(Vervolg)

Zo staat Reinaert onder de galg zich wit te wassen, de anderen te belasteren en 's konings hebzucht aan te wakkeren. En hij gaat voort. De anderen, Isingrijn, Tibeert, die hij door een listige streek wegstuurde en zo zonder tegenspraak kan belasteren, dat zijn bij Reinaert de booswichten. Beraamden zij niet een aanslag op Nobel's leven? Noch zijn vader, noch Grimbeert, die zich nochtans zo inspande om hem te redden, noch de hele vossenfamilie, worden gespaard in dit lasterend vertelsel. Gewetenloos stapelt hij verzonnen misdaden op ten laste van hen die zich niet verdedigen kunnen. En om de deugnieterij kracht bij te zetten, zegt hij loos: ‘ghine dorft niet wanen dat ic u de waerheit iet messe’ (2583). - Echte mannelijke strijd levert Reinaert nooit. Moeten wij hem dan laf noemen? Ik geloof het niet. Ook hij vreest de strijd niet. Maar hij gebruikt andere wapens.

Met bijtend wrede spot maakt hij de door hem geslagen tegenstrever af. Leedvermaak is zijn grootste genot.

De gevangen Tibeert moet onmachtig zich laten welgevallen: ‘vindise goetdie muse, Tibeert, ende vet?’ (1209). Tibeert's hulpgeschreeuw onthaalt hij op een: ‘ghi singhet in lanc so bet’ (1216). Zelfs als hij ontgoocheld moet toezien hoe Bruun, hoewel zwaar gekwetst, toch het leven redt, springt wrange spot boven zijn nijd: ‘seght mi priester,... in wat ordinen wildt u doen, dat ghi draghet rooden capproen?’ (943-4). O dat lachen en spotten zit hem in het bloed met daarenboven nog een onmenselijke wraakzucht en wreedheid. Op 't ogenblik dat zijn vijanden lopen om de galg in orde te brengen, stijgt bittere wrok hem naar de keel: ‘Levic, si sullent noch becoopen’ (2034). - En als hij weent bij het afscheid dan is het alleen omdat ‘hi hem allen, die hi daer liet niet hadde beraden al sulcke pine’ (2098-9). Zulke wraakzucht dat ze ons bijna overdreven schijnt.

Elegast vreest zijn vorst - ontnam deze hem niet zijn welstand? - Maar hij blijft hem trouw, daarvoor is hij ridder; de koning blijft zijn ‘gherechte here’. Daarom weigert hij bij de koning te stelen. Daarom: ‘dadic hem anders dan ere, ic mochts mi scamen vor Gode’ (628-9). Wie kwaad over de koning vertelt krijgt Elegast tegen; als hij iets over het moordplan verneemt, denkt hij dat zijn hart zal breken van smart, ‘sone breect si nemmermeer’ (943). Dadelijk wil hij de belager doden; Eggheric moet sterven ‘want hi zwoer mijns heren doet’ (1197). En het is voor hem een trots genoegen de strijd te mogen aangaan ‘over sinen gherechten here’ (1197).

Reinaert roept wel Godes zegen af over zijn koning. Hij erkent hem wel als zijn heer: ‘alle diere sijn in u bedwanc’ (1879), maar is het hem ernst? Het feit alleen dat hij vrijwillig naar het hof komt laat ons toe te vermoeden

[p. 45]

dat hij innerlijk overtuigd is de koning op dezelfde wijze te kunnen foppen als de anderen. Zijn opdringerige vleierij, de listige zinsspeling op een schat, getuigen er verder voor dat hij in Nobel niet zijn heer maar een ijdel en hebzuchtig despoot zag.

Terwijl Reinaert God nauwelijks vernoemt in vloek- en eedformules en de spotlach om de mond heeft wanneer hij over de hel spreekt, - ze slechts vernoemt om de anderen nog meer in zijn goede voornemens te doen geloven, - is Elegast integendeel uiterst godsdienstig. Hij heeft berouw over zijn zonden en bidt om vergiffenis. Voor elke gewichtige beslissing knielt hij en smeekt Gods genade en de voorspraak van Maria af.

Zo gezien, naast het ridderlijke leven van Elegast, komt Reinaert ons voor als een onverbeterlijke booswicht, die alle middelen, de slechtste en de heiligste, aanwendt om tot zijn doel te geraken.

Plaatsen wij ze nog eens naast elkaar zoals we ze kennen: Elegast, dief door de nood, moedig en strijdvaardig in de kamp, kampioen van het recht, eerlijk en oprecht in zijn overtuiging, edelmoedig voor de vijand, trouw vriend, dienaar van de koning, vol godsbetrouwen, de ware ridder; en Reinaert, de geboren dief, ‘al haddemen hem thooft afghesleghen, het ware ten hoenreb waert ghevloghen’ (1728), sluw en listig, steeds op zoek naar uitwegen, verdediger alleen van zichzelf ten koste van anderen, een stuk schijnheiligheid aaneengenaaid met leugens en bedrog, onverbiddelijk in zijn wraak als hij iemand in zijn macht heeft, vleit, maar bedriegt nog meer zijn vorst, gewetenloos, tot het uiterste de vrijbuiter.

En toch, ondanks alles, onze Reinaert is sympathiek. Elegast heeft ons dadelijk aan zijn zijde. Maar ook Reinaert hebben wij lief, en we zijn blij telkens hij, op de hem eigen gewikste manier, een dreigend gevaar afweert. Komt dit door de lichte vermakelijke verhaaltrant van de schrijver, of is het omdat de andere dieren ook ver van heilig zijn en steeds zoo aartsdom om de door zijn onuitputtelijke listigheid beruchten schelm telkens te laten triomfeeren?

Wij kunnen niet anders dan zeggen: Reinaert, Reinaert een groter schelm bestaat er niet, maar om het plezier dat wij genoten hebben bij de lezing van uw ongelofelijke avonturen, moogt ge blijven leven; roof en spot maar op, haal verder uw beste streken uit, maar... vooral kom nog eens weer om er over te vertellen.

Als besluit van deze vergelijking kunnen we verwijzen naar een tweetal vragen die in verband met de ‘Reinaert’ gesteld worden. In de ‘Karel ende Elegast’ ademt nog de oude germaanse dadenlust en drang naar gelovige maatschappij waarin de ridder, die de zwakken helpen moet, zijn ideaal beleeft. Vaste begrippen van trouw aan Heer en God leiden het leven in gevaarvolle, ja, maar rechte banen. Het verraad wordt er gestraft met de dood. Mannelijke kracht draagt het epos.

In de ‘Reinaert’ voelen we een geheel verschillende geest. Deze roman speelt nog in het feodale kader maar de oude ridderidealen bestaan niet meer. Het Godsoordeel stelt de rechtvaardige niet langer in het gelijk; een

[p. 46]

echte rechtbank doet uitspraak. Rijkdom, niet rechtvaardigheid wil de vorst. De ridders zijn vleiende hovelingen geworden. De machtige verdrukt de zwakke. Hoe ruw de riddertijd soms ook schijnt, men had er geldende regels van hoffelijkheid die niet overtreden werden. Elegast wil slechts met gelijke wapens vechten en laat Eggheric terug te paard stijgen. Reinaert laat de dieren martelen en lijden voor zijn plezier. We weten het reeds, trouw en aanhankelijkheid vinden we bij hem niet.

Vindt dit zijn uitleg in de 13^e eeuw waar de gebeurtenissen een kreuk brengen in de lijn der Middeleeuwen? Immers de gemeenten winnen aan macht. De handel brengt weldra rijkdom en hebzucht in het land. Vrijere kritiek ook op de godsdienst. Het onderwijs wordt fel uitgebreid. De burger treedt in de literatuur: de geestelijk ontwikkelde komt in de plaats van de strijdbare ridder.

Is de Reinaert, waarin een ander leven schijnt door te breken, een produkt van die maatschappij? Of tenminste, merken we in de ‘Reinaert’ de voorboden van een andere tijd? Dan zouden deze beide meesterwerken een interessant voorbeeld geven van de literatuur als uiting van de tijdsgeest.

Of is de ‘Reinaert’ enkel een satyre op de ridderwereld, waarvan onze ‘Elegast’ een beeld geeft? Ook voor deze stelling zijn gegevens voorhanden. Wilde de schrijver aantonen dat niet alleen de lichaamskracht maar ook het verstand zijn plaats moet innemen. Hekelde hij mistoestanden?

Het feodale kader wijst er toch op dat de ‘Reinaert’ niet al te laat kan ontstaan zijn. Veel zal dan ook voor de oplossing hiervan afhangen van de mening die men toegedaan is omtrent de tijd van ontstaan en de ontwikkeling doorheen de tijd van de ‘Reinaert’. Maar dat kan hier niet onderzocht worden.

ELISA F. REIL.

N.B. - De getallen tussen de haakjes verwijzen naar de verzen uit de volgende uitgaven:

Van den Vos Reinaerde, uitgegeven door C.C. Kaakebeen en Jan Ligthart, opnieuw bewerkt door Dr. D.C. Tinbergen.

Karel ende Elegast, met inleiding, aantekeningen en bibliographie van Dr. R. Roemans.