De Gids. Jaargang 174

[p. 401]

[Nummer 4]

Arjen Mulder
Omdat woorden nooit stil zijn
Ter inleiding

Leer ons stil te zitten heet het meest recente boek van Tim Parks, en deze titel geeft al aan dat het een wonderlijk boek betreft. Immers, als er iets is wat schrijvers geacht worden te kunnen is het stilzitten achter een typemachine of computer om woord voor woord de boeken te maken die wij lezers, opnieuw stilzittend, met zo veel genoegen woord voor woord tot ons nemen. In zijn autobiografische boek beschrijft Parks hoe hij in de loop der jaren steeds meer te kampen kreeg met onverklaarbare pijnen in het onderlichaam, die het hem op een gegeven moment zelfs onmogelijk maakten nog langer zittend te schrijven zodat hij staand verder werkte - totdat hij dacht: dit is waanzin, ik moet hier iets aan doen. De reguliere medische wetenschap stelde krasse maatregelen voor, maar Parks besloot toch maar geen ingrijpende operatie te ondergaan en in plaats daarvan iets te doen wat hij altijd al had moeten kunnen: leren stil te zitten. Mediteren. Hij deed dat met de inzet van een topsporter. Eerst een gewone cursus en toen een week lang en later zelfs twee weken onafgebroken mediteren in een besloten gemeenschap in een landelijke omgeving, onder leiding van een heuse goeroe. En het wonder gebeurde. De pijnen verdwenen, de eeuwige stress van het moeten moeten moeten viel langzaam weg, en een herboren Parks toog prompt aan het werk om het verhaal van zijn genezing te boek te stellen, zonder gêne, zonder blad voor de mond te nemen, en tegelijkertijd zichzelf ongekend te kijk zettend.

Op grond van dit boek besloot de redactie van De Gids Tim Parks uit te nodigen de derde van de jaarlijkse Gids Lezingen te komen geven, op 20 mei 2011 in De Rode Hoed te Amsterdam. Lynn Margulis, de grote biologe, en Frank Ankersmit, de eminente historicus, gingen hem voor. Parks (1954) studeerde in Cambridge en Harvard en woont al lange tijd in Italië, waar hij zich ontwikkelde tot begenadigd essayist en prozaïst. Hij vertaalde daarnaast werk van Moravia, Calvino, Calasso en Machiavelli. Taal is kortom niet alleen zijn bron van inkomsten, maar meer nog de basis van zijn geestelijk leven. In Leer ons stil te

[p. 402]

zitten vat hij zijn leven als volgt samen: ‘Decennialang waren al mijn geestelijke bezigheden doelbewust van linguïstische aard geweest: schrijven, denken, beredeneren, lesgeven, praten (cijfers had ik, nadat ik vervroegd eindexamen wiskunde had gedaan, afgeschreven). Een gevolg van deze woordenstroom was dat ik nooit goed heb begrepen dat er ook geestelijke arbeid verricht kon worden zonder dat er woorden bij betrokken waren, geestelijke arbeid waarbij woorden zelfs een obstakel bleken te zijn.’ Die laatste zin geeft aan welke harde les Parks leerde tijdens zijn ziekte en zijn geleidelijke genezingsproces.

‘Taal bouwt koepels, en bouwt daar andere koepels overheen, wanneer de eerste verdwijnen. Omdat woorden nooit stil zijn. Het begin van een zin richt de aandacht vooruit; het einde vereist van je dat je het begin in gedachten houdt. De ene alinea leidt naar de andere en deze pagina naar de volgende. De ogen zijn de lippen vooruit. Al lezende slaan we de bladzijde om, terwijl de laatste regel van de vorige bladzijde nog op zijn plek moet vallen in ons hoofd. Terwijl ik typ lopen mijn gedachten op mijn vingers vooruit.’ Het zijn dit soort fundamentele overwegingen die Parks volgens ons zo geschikt maakten een lezing te verzorgen van een literair tijdschrift - bewaker van de levende taal, zoals De Gids wil zijn. Parks was onmiddellijk enthousiast over het voorstel en leverde een experimentele lezing af onder de titel ‘The Matter with Words’ die ons nog lang zal heugen en die u hierbij vindt afgedrukt. In het Engels welteverstaan, de taal waarin Parks denkt en die ook zo langzamerhand de lingua franca van de planeet aan het worden is, een volwaardige evenknie van het Nederlands, dat wij als de mooiste taal ter wereld blijven beschouwen.

Omdat Parks zo nadrukkelijk de relatie aan de orde stelt tussen wat gezegd kan worden met woorden en de ‘geestelijke arbeid’ waar geen woorden aan te pas komen, leek het ons verhelderend om een groot aantal dichters uit te nodigen te reageren op de gedachten en inzichten die Parks in Leer ons stil te zitten ontwikkelt. Dichters slagen er telkens weer in betekenisvolle taal te ontworstelen aan het geestelijke/lichamelijke domein waar de woorden geen toegang toe hebben. En wat wij hun verzochten was voor deze keer precies over dat proces zelf poëzie te schrijven. Slauerhoff dichtte al hoe hij zijn verzen ‘uit de stilte vertaalde’ en het onuitsprekelijke - ook het onuitsprekelijke van de pijn en van ziekte - is het thema dat door alle Nederlandstalige dichters hierna wordt aangesneden en met woorden doorleefd. Beschouw het als evenzovele antwoorden aan Parks' besef van de ontoereikendheid van de woorden, maar ook als autonome bouwwerken van levende taal waar de geest door waait en zich uitspreekt. Om Parks het laatste woord te geven: ‘Ik heb taal nodig om te overleven. Woorden

[p. 403]

scheppen betekenis, betekenis geeft een doel, een doel leidt tot een verhaal. Maar hier is even geen verhaal, geen retoriek, geen bedrog. Hier zijn stilte en aanvaarding; het genot van een ruimte die niet van betekenis doordrenkt hoeft te worden. Door je intens bewust te worden van het lichaam, de adem, het bloed, kun je het “ik” laten wegglippen.’