woord als genre. Ik heb in tegenstelling tot Dummett echter nog nooit het ontbreken van een voorwoord ervaren als een gemis, een gemis aan contact.
Het kan natuurlijk heel interessant zijn hoe een schrijver reageert op zijn eigen boek, of dat nu in een voorwoord is of niet. Als dat van enig belang bleek, kun je het gemakkelijk terugvinden in elk letterkundig archief. Wat niet zo gemakkelijk terug te vinden is, is hoe een bepaalde lezer gereageerd heeft op een boek. En toch interesseert je dat soms, zelfs als je de persoon in kwestie in het geheel niet kent. Ik ben in de loop der jaren erg gesteld geraakt op tweedehands boeken waarin de oorspronkelijke bezitter allerlei aantekeningen heeft gemaakt, die vastleggen wat hem wel en niet beviel in de tekst. Zo'n boek bevat een soort voorwoord van de bezitter, een autobiografische reactie, niet van de schrijver maar van de lezer. Vaak is die lezer natuurlijk anoniem, maar in enkele gevallen ook niet. Ik heb wel boeken gekregen uit de bibliotheek van een overleden vriend. Dit moet jij maar meenemen, zei de weduwe. En het geschenk was mij des te meer waard als er aantekeningen van hem in stonden: annotaties, gedachtestreepjes, vraagtekens. Je leert de lezer er wel door kennen. Vaak is het boeiend. Soms stuit het je tegen de borst, omdat het commentaar een zekere vernielzucht verraadt. Boeken waarin met ballpoint gekrast is, gooi ik weg of schaf ik niet aan. Boeken waarin met een gele marker de hoofdlijn van het betoog is aangestreept, zijn waardeloos geworden. Je begrijpt niet hoe een lezer dat zijn boek heeft kunnen aandoen. Aantekeningen moeten met potlood, dat is de noodzakelijke bescheidenheid tegenover de volgende lezer. De beschaving wordt met potlood doorgegeven. Het is psychologisch raadselachtig waarom mensen een streepje in de kantlijn zetten. Het is niet omdat zij de passage terug willen kunnen vinden, al dient het dat bijkomstig gemak. In wezen is het de uitkomst van een onweerstaanbare opwelling je instemming te betuigen. Je kunt het niet laten. Ik ken wel mensen die niet kunnen lezen als ze geen potloodje bij de hand hebben. Ze willen niet in
moeilijkheden komen. Ze willen een spoor achterlaten, zoals dieren geurvlaggen plaatsen door langs bomen te schuren om hun territorium af te bakenen. Je betreedt als nieuwe bezitter van het boek andermans terrein. Ik ben ook met mijn eigen boeken bezig streepjes te zetten, als merkteken dat ik langsgekomen ben. Ik beschouw het als impertinent, wanneer iemand anders in mijn boek aantekeningen maakt. Die ontdekking is een pijnlijk moment van vertwijfeling en woede. Hoe kan iemand in een geleend boek krassen; waar haalt zij de moed vandaan? Misschien is mijn eerste huwelijk wel op de klippen gelopen, omdat mijn toenmalige vrouw onbekommerd