De Gids. Jaargang 170

[p. 761]

Jolande Withuis
Morgen is er weer een dag

Eén ding is zeker: als ik nu achttien was, kon ik op het internet ‘slaapfobie’ of ‘slaapangst’ intikken. Ik zou dan meteen weten dat er meer mensen angsten hebben rond het slapengaan. Bovendien vond ik er tips en therapieën. Helaas bestond er toen ik in 1967 achttien werd geen internet, en al had dat wel bestaan: onder het grote publiek waren fobieën en angsten nog geen gemeengoed.

Ook mij ontbrak elk besef van ‘psychische stoornissen’. Ik besefte niet dat ook anderen dergelijke onverklaarbare angsten hadden en dat je daarvoor hulp zou kunnen zoeken. Ik leefde nog onder de dwingende en dwaze dwaalleer, dat gezond en gelukkig de normale menselijke staat is. Mijn paniek zag ik als een particuliere, beschamende aberratie. Natuurlijk kon je ziek worden. Maar gééstelijk ziek was dom of aanstellerig of in elk geval niet iets dat ons soort mensen overkwam. Welgeteld tweemaal had ik iets dergelijks meegemaakt, en dan nog vaag, uit de verte en zonder dat ik nadere uitleg had durven vragen. Wij woonden op driehoog en een vluchtweg was er niet; zelfs geen veranda. Een benedenbuurvrouw poogde brand te stichten. De diagnose van mijn moeder, die haar betrapte, luidde dat de vrouw kennelijk te verwend was voor een Amsterdamse etagewoning en dus maar snel terug moest naar haar kleinstedelijke huis-met-tuintje. Het werd Santpoort. Mijn andere gek was een ex-oom, die met mijn tante in verband met de naoorlogse woningnood een tijdlang verplicht bij ons had ingewoond. Hoewel zijn naam na de scheiding nooit meer viel, hadden mijn kinderoren toch wel opgevangen dat hij in een gesticht zat. Dat verbaasde me niet. Ik vond hem aardig (hij had me tekenstiften gegeven), maar ook hij viel buiten de mensen aan wie ik me had kunnen spiegelen, want ik was de woede-uitbarsting van mijn vader niet vergeten, toen oom naïevelijk had geopperd dat Hitler wellicht geen misdadige kompaan van het grootkapitaal was geweest, maar gestoord.

Psychisch leed onder gewone mensen zoals wij bestond in mijn wereldbeeld dus niet. En toch durfde ik op een bepaald moment - ik had

[p. 762]

net eindexamen gedaan - niet meer te gaan slapen. Morgen is er weer een dag - hoe kon je daarop vertrouwen? Pure overmoed. Het leek me heerlijk zo te denken, maar wie garandeerde me die dag van morgen? Ongeveer van de ene op de andere dag meed ik het slapengaan uit angst nooit meer wakker te worden. Dat ik vaak op klaarlichte dag lag te slapen in de woonkamer, waar deze angst minder opspeelde, vond kennelijk niemand raar, wat er vermoedelijk mee te maken had dat ook mijn vader liever overdag sliep dan 's nachts - dat kwam ‘door de oorlog’. Een tijdlang loste ik het probleem op door een woest uitgaansleven voor te wenden. Het kwam ook goed uit dat er in deze jaren veel Vietnam-sleep-ins en universiteitsbezettingen waren.

Een van de irrationele kanten van mijn slaapangst was dat ik verwachtte de nacht wel te overleven als er maar iemand meesliep, die dan al slapend kennelijk wist op te letten of mijn ademhaling niet stokte. Eenmaal voorzien van een vaste partner, maakte ik voor zijn vakanties een oppasschema van vriendinnen. Voor een echtelijke afwezigheid van één nacht vertrouwde ik op een sluitende bezigheidstherapie: tv, boek, krant, afwassen, borduurwerkje en dan 's morgens vroeg indutten. Zomaar even per ongeluk inslapen op de bank in de kamer bleef in mijn waansysteem minder eng dan echt mijn bed in.

Mijn kwaal is genezen, en ook mijn wereldbeeld is gelukkig van zijn ergste misvattingen ontdaan. Fobieën, angsten en wat niet al: iedereen kent ze, velen gaan eronder gebukt. Er bestaan patiëntenverenigingen voor, en de opeenvolgende remedies vullen de pagina's van bladen en kranten: bio-energetica, cognitieve therapie, gedragstherapie, psychoanalyse, serotonineheropnameremmers, sporten, transcendente meditatie, valium. Toch kwam ik te midden van de inmiddels ruime keuze aan gedocumenteerde fobieën en angsten (voor open pleinen, gesloten ruimtes, vliegen, liften, muizen, slangen, spinnen en wespen, hoogtes en dieptes, stikken en flauwvallen; voor examens, spreken in het openbaar, falen en succes, seks en binding), nooit mijn angst tegen om niet voor een nacht maar voor eeuwig in te slapen. Een artikel erover? Nooit gezien.

Raadpleging van een bevriende psychotherapeut leverde geen klassieke theorieën, hoofdstukken Freud, psychiatrische debatten, casussen of romanpersonages op, en zelfs geen patiënten met precies deze klacht. De ervaren clinicus interpreteerde het fenomeen als een specifiek geval van hypochondrie, wat klopt met het feit dat ik in diezelfde jaren wekelijks wel een ziekte had waaraan ik dacht op korte termijn te zullen sterven. Maar bevredigend was die globale diagnose toch niet, juist omdat het niet-vertrouwen op een dag van morgen mijn collega-hypochonders kennelijk bespaard bleef. Er was één uitzonde-

[p. 763]

ring: behandelaars kennen slaapangst wél als een kinderklacht.

Toch Google maar eens geprobeerd. Daar blijken de termen slaapfobie en -angst vooral te slaan op mensen die bang zijn om niet te kunnen slapen. Verkrampt als zij zodoende raken, wordt hun vrees voor slapeloosheid een self-fulfilling prophecy. Zij zijn bang niet te slapen; ik vreesde niet wakker te worden. In een lange alfabetische lijst waarin angsten een Latijnse naam en daarmee de status van echte ziektes krijgen toebedeeld, trof ik ook nog de hypnofobie aan: de angst om zomaar ergens in slaap te vallen. (Ook de fobofobie staat erin: de vrees aan een fobie te lijden. Zo kwadrateert de wetenschap zichzelf.) In de kleurrijke schema's van internet-therapie-instelling Mental Colours wordt de slaapfobie geduid als een angst om alleen te zijn, omdat er eens bij ‘je’ is ingebroken. En inderdaad vrezen de enkele slaapangstigen die op het net hun ervaringen uitwisselen, niet het slapen zelf maar het risico dat er tijdens hun mentale afwezigheid in hun omgeving iets naars zal gebeuren. Zij wantrouwen niet hun eigen lichaam, maar worden bedreigd door externe gevaren. Ook zijn er mensen die niet zozeer de slaap als wel eventuele nachtmerries vrezen. Mijn afwijking bleef onvindbaar. Behalve, inderdaad, voor kinderen. Angst om te gaan slapen bij kinderen is een erkende klacht. Maar ook zij vrezen meestal iets anders dan de dood: dat er enge mannen onder het bed zitten of dat pappie of mammie 's nachts stiekem weg zullen gaan. In die verlatingsangst herken ik wel iets van mijn behoefte dat er op me gepast moest worden.

Een trauma dan, die hedendaagse verklaring voor elke verstoring der gemoedsrust? Overlevenden van een concentratiekamp zijn inderdaad soms het vanzelfsprekende vertrouwen kwijt dat er morgen wel weer een dag zal zijn. Dat is echter een veel fundamenteler en omvattender verlies dan mijn slaapangst, en bovendien: ik héb geen trauma. Ik moet het erop houden dat ik inderdaad een kind-op-leeftijd was. Toch biedt de fraaie traumatheorie van de Amerikaanse sociaal-psychologe Ronnie Janoff-Bulman wel aanknopingspunten, want net als een getraumatiseerde leefde ik in een continue alarmfase.

Volgens Janoff-Bulman is de kern van trauma's dat zij onze voor een enigszins dragelijk leven noodzakelijke ‘basic assumptions’ kapotmaken. (Shattered Assumptions heet het boek (1992) waarin ze deze theorie uiteenzet.) Die fundamentele veronderstellingen, die iedereen erop na houdt, al realiseren we ons dat meestal niet, zitten als het ware een laag dieper en zijn primitiever, universeler en vanzelfsprekender dan religies of wereldbeschouwingen. Een ervan is de ‘illusie van onkwetsbaarheid’. Bij hypochonders, depressieven, angstpatiënten, lijders aan sommige wanen en (geestelijk gezonde) mensen met bijvoor-

[p. 764]

beeld kanker is die illusie weg, of wankel, al herstelt ze zich bij die laatste categorie vaak als het een tijdje goed gaat.

Wat de theorie van Janoff-Bulman interessant en vernieuwend maakt, is dat illusies volgens haar noodzakelijk zijn. Compleet uitgaan van de realiteit - het psychoanalytische criterium voor geestelijke gezondheid - is onleefbaar. Werd vroeger gemeend dat een depressief persoon de werkelijkheid zwart inkleurt en aldus vervalst, in feite schatten depressieven de realiteit redelijk goed in, terwijl de niet-depressieven haar bekijken door een enigszins roze bril. Díé positieve vervalsing schaadt niet maar baat. Voor een enigszins normaal en gelukkig leven hebben we behalve realiteitsbesef ook het vermogen nodig onszelf wijs te maken dat onze geliefde vandaag niet onder een auto zal komen, ons kind niet wordt vermoord en die terroristische bom vandaag niet op het cs zal ontploffen, althans niet net als mijn trein aankomt. Allemaal dingen die toch echt wel kunnen gebeuren. Net als doodgaan in je slaap. (Ik was niet alleen een overjarig maar ook een eigenwijs kind, want ik liet me echt niet wijsmaken dat iemand kon weten dat dit niet zou gebeuren.) Het gaat bij zulke zorgen om de proportionaliteit: je wéét niet of je in het bos een tekenbeet of in de tram een enge bacil hebt opgelopen, maar normale mensen staan bij zulke risico's niet lang stil. Ook zonder afdoende reden of bewijs nemen ze aan dat het goed afloopt en anders merken ze het wel.

Met het kindergebedje ‘Here, houd ook deze nacht over mij getrouw de wacht’, ben ik niet opgevoed. Maar de God der Illusies is mij zo welgezind geworden, dat ook ik tegenwoordig inslaap alsof er morgen wel weer een dag zal zijn.

Met dank aan Kees van der Velden.