De Gids. Jaargang 167

[p. 353]

René Boomkens
Waarom Nederland geen progressief land is

Het enige misverstand over Nederland dat je niet zozeer tegenover buitenlanders maar vooral tegenover vaderlanders zelf moet rechtzetten is het idee dat dit land een progressief, ja línks land is. Zeker, de buren waren wel een beetje ontsteld vanwege het fenomeen Fortuyn en het succes van zijn populistische en anti-islamitische retoriek, maar die ontsteltenis betrof niet de teloorgang van een links Nederland, eerder die van een braaf Nederland. Het poldermodel was het laatste politieke exportproduct dat het bovengemiddeld goed had gedaan in Europa: premier Wim Kok was een succesnummer in de Europese Unie en daarbuiten. Als gezicht van de overlegeconomie en van de ‘klassenvrede’ mocht deze voormalige vakbondsleider acht jaar lang leidinggeven aan de geleidelijke privatisering van de meest uiteenlopende overheidstaken, aan de even geleidelijke erosie van de collectieve verzekeringen, en aan de nog veel geleidelijker verscherping van het toelatingsbeleid van migranten, asielzoekers of vluchtelingen. Paars: het was de kleur van twee coalitieregeringen-Kok, die de toon zetten in de jaren negentig en geroemd werden in diverse buitenlanden. Paars: de mengkleur voor een politiek en beleid zonder identiteit, noch links noch rechts, maar altijd nog minder links dan rechts. Wim Kok was ook de man die verklaarde dat de linkse sociaal-democratie haar ‘ideologische veren’ moest afschudden. Sindsdien heerst in Nederland een ‘linkse leegte’ of een ‘leegte van links’. Links of progressief Nederland bestaat niet (meer).

Bestond het ooit? Is Nederland ooit wél progressief geweest? Waar komt dat curieuze idee vandaan dat dit land, in vergelijking met zijn naaste buren of met de rest van de wereld, een soort links paradijs was of is? Nederland pretendeerde ooit een gidsland te zijn, iets waar conservatieve politici hier van gruwden: een (zeer klein) land dat de rest van de wereld de weg kon wijzen richting sociale rechtvaardigheid en eerlijke verdeling van de mondiale rijkdom. Ironisch genoeg weten alleen Nederlanders zelf dat zij ooit die maf-

[p. 354]

fe pretentie gekoesterd hebben de rest van de wereld de les te lezen. Wij hebben het erg druk met onszelf.

Toch. Ooit waren wij links. Wat heet links in Nederland? Landen als Groot-Brittannië, Duitsland, Spanje of Frankrijk zijn gewend aan langdurige periodes waarin één linkse (socialistische) partij regeert. Willy Brandt, Helmut Schmidt, François Mitterrand, Felipe Gonzales, Harold Wilson: zij vertegenwoordigden duidelijk progressieve of linkse regeringen en programma's waar je echt voor of tegen kon zijn. In Frankrijk deden zelfs de communisten enige tijd mee. Nederland had een kleine vier jaar een min of meer linkse regering: tussen 1973 en 1977 was Nederland in de greep van het ‘links-totalitaire’ regime van Volkscommissaris Joop den Uyl. Nog steeds verwijzen politici van confessionelen (christelijken) en liberalen (conservatieven) huize al gruwelend naar die rampzalige vier jaren die Nederland naar de afgrond voerden. Hoogleraar en latere christen-democratische premier Dries van Agt kreeg een minderwaardigheidscomplex van Den Uyl, de ‘doctorandus uit Buitenveldert’. Eurocommissaris en vvd'er Bolkestein gruwelt ook dertig jaar later nog van het ‘linksisme’ dat Nederland in de jaren zeventig in de greep had. Het moet er in die vier ellendige jaren waarlijk heftig aan toe zijn gegaan. Zo schijnt de Verzorgingsstaat (voorbeeld van stalinisme) in die periode ongeveer uit zijn sponningen geknald te zijn. Elke vaderlander die geld wilde kon simpel aankloppen bij een willekeurig loket van de Verzorgingsstaat, en onmiddellijk werd een aanvaardbaar bedrag uitgekeerd, plus als bonus nog een zakje weed, om de kleine uurtjes aangenaam blowend door te komen. Dat was Den Uyl!

Maar wat was die regering-Den Uyl eigenlijk precies? Het was een coalitie van pragmatische sociaal-democraten, sociaal-liberalen, radicale christenen en conservatieve christen-democraten. Links? Mmwahh. Ach, laten we maar eerlijk zijn: wat wij ons hier in Nederland voorstellen van ‘links’ wordt inderdaad zo ongeveer vertegenwoordigd door de regering-Den Uyl, die eenzelfde canonieke status heeft verworven als de popsong ‘Bohemian Rhapsody’ van Queen, die in dezelfde periode werd opgenomen. Net als het liedje van Queen was de regering-Den Uyl een geslaagd toneelstuk, een succesvol theatraal gebaar van linksigheid. 1973-1977: vier jaren totale anarchie en utopische luchtfietserij. Gedurende de jaren tachtig normaliseerde Nederland onder de krachtige leiding van conservatieve liberalen en christen-democraten, aangevoerd door twee katholieke leiders, Van Agt en Lubbers, die beiden hun carrière nu juist dankten aan hun participatie in het ‘rode’ kabinet-Den Uyl.

[p. 355]

Onder de steeds conservatiever wordende Van Agt gaf de overheid meer geld uit aan de verzorgingsstaat dan onder Den Uyl, een verzorgingsstaat die pas werkelijk met straffe hand werd uitgekleed onder de paarse kabinetten in de jaren negentig.

Nederland links? In Nederland krijgt links al enkele decennia de schuld van een teveel aan bureaucratie, een verzorgingsstaat als een waterhoofd, een al te soft beleid jegens softdrugs, een fraudegevoelige wet op de arbeidsongeschiktheid en al te grote lankmoedigheid bij de toelating van asielzoekers en andere vreemdelingen. Ironie: de arbeidsongeschiktheidswet werd aangepast en ingeperkt onder leiding van Wim Kok zelve; het asielbeleid werd door een tweetal linkse staatssecretarissen aangescherpt, waarvan de laatste inmiddels als burgemeester van Amsterdam rechts Nederland over zich heen kreeg omdat hij iets vriendelijks zei over de islam.

Nederland links? De beroemde of beruchte gedoog- en consensuscultuur, de veelgeprezen en gewraakte lankmoedigheid of tolerantie, het progressieve maar daarom juist uiterst omstreden beleid op het terrein van abortus en euthanasie: zij zijn minder het product van een decennialange dictatuur van linkse politiek dan van een kleine eeuw vanzelfsprekend regentendom van paapse gluipkoppen (om een term van de linkse columnist Stoker te lenen), christenhonden en aartsconservatieve kooplui die zichzelf ten onrechte liberaal noemen. Zij zijn al meer dan een eeuw aan de macht, bijna zonder onderbreking. Links, c.q. de socialisten, mocht drie keer meedoen: heel even toen het land in oorlog verkeerde, langdurig toen het land weer moest worden opgebouwd (de kabinetten van de socialist Drees, vooral herinnerd als een boven de partijen staande vader des vaderlands) en nog even toen de socialisten nodig waren om de druk van de ketel van de culturele rebellie eind jaren zestig te halen.

Nederland links? Voormalig radicaal-linkse intellectuelen die zelf nooit aan de macht hadden kunnen ruiken, namen in 1991 collectief afscheid van hun linkse verleden in een bundel autobiografische beschouwingen onder de titel Alles moest anders. Het onvervuld verlangen van een linkse generatie. Feitelijk had hun afscheid al veel eerder plaatsgehad: in de jaren van ontnuchtering na de periode-Den Uyl, waarin niet alleen de sociaal-democraten buiten spel stonden (zoals gewoonlijk), maar ook klein-links (zoals de verzameling communistische, pacifistische en links-christelijke partijtjes links van de PvdA toen werd genoemd) nagenoeg totaal verschrompelde. De collectieve bekentenis van hun ‘ongelijk’ liep gelijk op met een gretig en haast opgelucht opgeëist ‘gelijk van rechts’, dat in de loop

[p. 356]

van de jaren negentig vooral een gelijk van de neoliberale economie bleek te zijn, met de zegen van ‘socialist zonder veren’ Wim Kok. Het ‘gelijk van rechts’ kon echter pas echt worden omgezet in klinkende munt na 6 mei 2002, na de tragische moord op Pim Fortuyn, de man die ons allen had beloofd ons te zullen verlossen van decennia linkse dictatuur. De kogel kwam (dus) van links, zoals het al snel heette - en deze intussen populaire wijsheid bezegelt vermoedelijk voor langere tijd het lot van linkse politiek in Nederland.

Een tragedie herhaalt zich in de geschiedenis doorgaans als komedie, of als farce, zoals Marx ooit noteerde, en dat geldt zeker voor de kogels die Fortuyn troffen. Twee jaar later komt de kogel weer van links, maar dit keer is hij virtueel. Verzameld conservatief Nederland vult ijverig de opiniepagina's van de dag- en weekbladen om de conservatief-liberale columnist en filosoof Paul Cliteur een hart onder de riem te steken na diens bekentenis dat hij zich uit de openbaarheid wil terugtrekken uit angst voor de vele boze aanvallen en commentaren van rabiate linkse auteurs. In het land waar de heersende opinie mede wordt bepaald door een nihilistische bohémien als Theo van Gogh die al jaren moslims als geitenneukers omschrijft, door conservatieve politici als Geert Wilders die oproepen tot een ‘liberale jihad’ tegen de islam, of door rechtlijnige filosofen als Herman Philipse die ons land zien verworden onder invloed van prehistorische tribalistische vooroordelen en rituelen - in zo'n land is Paul Cliteur bang voor de volgende ‘kogel van links’.

De moordenaar van Pim Fortuyn was een radicale dierenactivist. Paul Cliteur is de bekendste verdediger van dierenrechten in Nederland. Is het mogelijk dat de moordenaar zich liet inspireren door de bevlogen pleidooien van filosoof Cliteur? Dat zou de mooiste ironie van de geschiedenis opleveren: Fortuyn vermoord door iemand die zich liet inspireren door het gedachtegoed van de man die zich anno 2004 een tweede Fortuyn waant.

Nederland is nooit links of progressief geweest. Het aangenaamste aan Nederland is altijd geweest dat het zo'n braaf land was, geregeerd door conservatieve liberalen en ‘sociaal voelende’ christenen, een land waar links nu juist altijd stuk liep op de plooibaarheid van het regentendom. Inderdaad: tolerantie. Tolerantie is in Nederland steeds een réchtse eigenschap geweest: het riep de verzuiling in het leven, de gedoogcultuur die nu zo wordt verketterd en ten onrechte wordt geassocieerd met links. Nederlandse conservatieven als Wiegel (vvd) of Van Agt (cda) zijn haast links in vergelijking met hun Britse of Amerikaanse evenbeelden Thatcher en Reagan. En dat is misschien wel de meest schokkende waarheid over het huidige Ne-

[p. 357]

derland: dit land is niet zozeer rechts of conservatief geworden. Het is immers nooit echt links geweest. Maar er is wel degelijk iets veranderd: rechts of conservatief Nederland is zelf veranderd. Het beschaafde Nederland van conservatieve leiders als Biesheuvel, Van Agt en Lubbers is veranderd in het onbeschaafde en intolerante Nederland van opinieleiders als Cliteur of Van Gogh, of politici en bestuurders als Bolkestein, Wilders en de nazaten van Fortuyn. Het volkomen unzeitgemäße kuifje van minister-president Jan Peter Balkenende is nog het enige dat doet denken aan die mooie tijd, de tijd dat Nederland een tolerante, rechtse en conservatieve natie was.