[Nummer 3/4]
Frederike van der Leek
Verdriet
Verdriet is onze huis-tuin-en-keuken benaming voor een emotie die door Van Dale in verhevener termen omschreven wordt als ‘zieleleed, hartzeer’. Een woord zo vertrouwd dat men geneigd zou zijn aan te nemen dat het nooit iets anders betekend heeft. Een blik achter de etymologische schermen laat anders zien.
Verdriet blijkt afgeleid van een werkwoord dat is opgebouwd uit het (hier intensiverende?) voorvoegsel ver- en drieten, waarvoor een Indogermaanse bronGa naar voetnoot*tr-eu-d- ‘stoten, drukken’ wordt aangenomen. Vanuit het kernbegrip ‘druk’ vinden we onder andere verschuivingen naar ‘moeite’ (Oudslavisch truditi sȩ ‘zich moeite geven’), ‘moe’ (Oudengels āpīetan ‘(iets) moe worden’) en vandaar uit naar ‘onaangenaam’ (Oudengels prēatian, dat zich tot threaten ‘dreigen, iets onaangenaams in het vooruitzicht stellen’ ontwikkelde). De hoofdbetekenis die het wntGa naar voetnoot* geeft voor verdriet kan hiermee direct in verband gebracht worden: ‘afkeer, ergernis, tegenzin’, vergelijk Erasmus in De lof der Zotheid: ‘Wie hebben meestal henseluen den doot aengedaen door verdriet des leuens? Hebbent niet die geweest, die der wijsheyt naest waren?’ [vert. 1560] en de Ruyters rapportage: ‘Wij conde geen anker lychten, sodat wij met verdryet mosten blijven leggen’ [1673]. De tweede betekenis is ‘ellende, ongeluk’, vergelijk Anna Bijns' verzuchting ‘Tes al verdriet, dat ons om dooren swermpt; Deen is onterft, dander berooft, verermpt’ [ed. 1567] en de huwelijksvisie in het spreekwoord ‘Tis den huyse
groot verdriet, Daer die Henne kreyt, ende die Haene niet’ [1550]; deze vinden we nu nog in ‘een stuk verdriet’ en in de (zuidelijke) zegswijze ‘Als niet komt tot iet, is 't allemans verdriet’ (gezegd van een parvenu). Alleen de derde, ook al oude, betekenis, vergelijk Anna Visschers hartekreet ‘Ick ben verouwt door treuren, Verdriet mijn hert doet scheuren’ [1622] en Goedthals' weergave van Triste coeur dit souvent, helas als ‘Die ay mij zeght, heeft verdriet in zijn herte’ [1568], is nu nog gangbaar. Druk > ergernis > hartzeer. Een onvermoede herkomst, lezer?
Auteursrechtelijk beschermd