De Gids. Jaargang 142

[p. 355]

Kroniek & kritiek

Letterkundig leven

Robert Egeter van Kuyk
Schrijven in Ethiopië

De tekens lijken op de Phoenicische, ze staan hoekig en hard in het steen van de oude tempels van Himyar, Saba en Qataban in wat nu NoordYemen heet. Onder de ronde, hiëratische vormen van de beelden uit die rijken symboliseren ze de macht en ontwikkeling van wat eens Arabia felix heette. En dan, als je de oliegladde Rode Zee bent overgestoken van de ene hete kustvlakte naar de andere, die dan Eritrea heet, vind je dezelfde beelden en dezelfde tekens terug. Zo ongeveer 1000 ACN waren de oevers van de oostelijke Rode Zee afwisselend bezit van elkaar; de kooplieden uit Saba vestigden zich in Afrika, de soldaten van Axum voeren uit het ‘land van Punt’ over en installeerden Axumitische vice-koningen in Yemen.

Axum. De naam staat op de kaart bij een dorp ten zuiden van Asmara in Eritrea. Een levend dorp, maar ook een dorp van geesten, want eens is de Koning van Axum, Heer van Himyar, Raydan en Saba, erkend als gelijke van de Byzantijnen en de Grote Koning van Perzië. De grote stèles van Axum, de ruïnes van maan- en zonnetempels te Yeha en Matará zijn ons gebleven als bewijzen van die politieke en culturele glorietijd. Inscripties zijn niet zo talrijk voor zover wij weten, maar veel is er nog niet onderzocht in dit gebied. Die lapidaire stamelingen uit de oude periode worden snel gearticuleerder, wanneer in de vierde eeuw AD de christelijke god de verering van zon en maan vervangt. Gedragen door de macht van Axum is het christendom volgens de koptische rite het dominerende culturele element geworden dat zeker tot aan de elfde-twaalfde eeuw een grote culturele bloei heeft gestimuleerd. Alleen onze onbekendheid met die tijd kan verklaren waarom Axum in onze boeken nog niet vergeleken wordt met het Baghdad van Harun ar-Rashid.

De Axumitische, dat is vroeg-Ethiopische, cultuur wordt onder meer getypeerd door een grote openheid voor vreemde elementen en adaptatie ervan in de eigen taal. Deze soepelheid van een jonge, veerkrachtige cultuur heeft zich geuit in de aanpassing van oude architectuurvormen uit Yemen, van beeldende kunst uit het koptische Nubië, maar ook in de vertaling van talloze Griekse filosofische en religieuze werken in het Ge'ez, zoals de Zuidarabische taal in haar Axumitische versie nu heet. Net als andere middeleeuwse samenlevingen schrijft het jonge Ethiopië een literatuur van meer dan levensgrote stereotypen: het Kebre Nagast, Boek der Koningen, is een hagiografie van de ‘koning der koningen’, uitverkorene van God, afstammeling van Salomon, met voortdurende verwijzing naar hemelse machten. Zo begint het fragment ‘De parel als symbool van Maria’. ‘Luistert! Uw heil is ontstaan aan de zijde van Eva in Adams ingewand, in de vorm van een parel der zeeën. En toen Hij Eva schiep uit een rib van Adam en zei, “Gaat heen en vermenigvuldigt u”, is de parel niet gekomen bij Kaïn of Abel, maar bij Seth en van hem bij alle eerstgeborenen uit zijn zaad, tot aan Abraham. En van hem is de parel niet doorgegeven aan Ismaël maar aan Isaäc de zuivere, en ten slotte aan Jesse, de vader Uws vaders, o Salomo.’

Tussen de vierde en de zevende eeuw worden niet alleen het Oude en Nieuwe Testament vertaald, maar ook in het Westen nu vrijwel onbekende canonieke werken als het Boek van Enoch, het Boek der Vieringen en de Hemelvaart van Jesaja. Uit het Koptisch is via het Arabisch ook een werkje vertaald, dat misschien wel het bekendste is in de Ethiopische religieuze literatuur, de Weddase Maryam of Lofzangen van Maria. Mijn eigen exemplaar, op perkament met houten pen geschreven en met miniaturen verlucht, dateert uit 1900, waaruit niet alleen blijkt hoe laat de drukpers in Ethiopië is gekomen, maar ook dat deze dertiende-eeuwse vertaling ongewijzigd steeds weer is gekopieerd.

[p. 356]

Al wat in deze periode is vertaald vormt nu de kern van de klassieke literatuur, waarnaar steeds zelfs in impromptu verzen of prozawerken wordt verwezen.

Ergens in de elfde eeuw is het handeldrijvende Axum in verval geraakt. Het land vervalt in een bijna totale isolatie van de buitenwereld en in zijn cultuur vindt men de eerste sporen van de verstening die voor het latere Ethiopië zo fataal zal blijken. De heilige boeken vullen zich met steeds meer wonderen en steeds geringer wordt het besef van de eigen erfenis: in het Boek der Wijze Filosofen worden zonder meer vaag Aristotelische en christelijke uitspraken gelegd in de mond van Socrates! Niet dat deze werken zonder belang zijn. De Zena Iskender, de Roman van Alexander, of de lofzangen op koning Amda Sion illustreren hoe verwante elementen uit geheel verschillende tradities, in onbegrip samengevoegd, leiden tot geheel nieuwe boeiende constructies.

In de Ethiopische iconografie ziet men hoe de hiëratische vormen van de middeleeuwse school plaats maken voor een lichtere toets. De heiligen op de ikoon Concilie van Nicea uit de Eerste Gondarijnse Periode volgen nog altijd de Byzantijnse canons, maar zijn in levendige discussie met elkaar gewikkeld - ze zijn als het ware op aarde teruggekomen. Toen het Hof zich na vijf eeuwen rondreizen omstreeks 1600 vestigde in de stad Gondar begonnen 150 jaar van culturele bloei en beperkt contact met de (Portugese) buitenwereld. Yasu I de Grote en David III de Zanger laten nieuwe werken schrijven of vertalen volgens de klassieke regels, maar wij krijgen nu ook voor het eerst toegang tot de zogeheten populaire literatuur, ook al is die vooralsnog oraal en beperkt tot het Amhaarse stamland, dat het noorden en noord-westen van het land omvat.

De Amhaarse taal, doorgaans Amhariña genoemd, is er een van double entendre, zegt men vaak. Een double entendre die tot norm verheven is, zodat ook in persoonlijke contacten elk woord gewogen wordt op zijn waarschijnlijke en waarschijnlijk onprettige bijbetekenissen. Sam enne worq, was-en-goud, noemt men de double entendre in de literatuur en met name de poëzie: wat je zo hoort is de wassen vorm, die vervangen wordt door het echte goud als je van elk woord de juiste associaties hebt gevonden. Levine geeft in zijn boek Wax and Gold het volgende voorbeeld.

Etsa balas Addam kanfareshe
Medhane Alem lebe tasaqala leshe.

betekent letterlijk

Omdat Adam een appel heeft gegeten van de Boom der Kennis
Is voor jou gekruisigd het Licht van de Wereld.

maar Adams voorkeur betekent nog iets meer, en bovendien is tasaqala niet alleen ‘werd gekruisigd’, maar in een andere uitspraak ook ‘wensen dichtbij te zijn’. En daarom betekent dit qene, dit vers, eigenlijk:

Zo verleidelijk is je mond voor mij,
Dat ik heel dicht bij je wil zijn.

De moeilijke kunst van qene, liederen volgens bepaalde strikte regels, werd de Ethiopiër tot voor kort zelfs in de kleinste kloosterschooltjes geleerd. Het is een schande als men niet à bout portant een qene kan improviseren met alle vereiste dubbele bodems en formele regels, maar een goed gelukte woordspeling brengt de auteur roem en wordt enthousiast overgenomen. Een verschijnsel dat naar nu blijkt ook voor andere volkeren in het land geldt. De zuidelijke, deels animistische, deels Muslim stammen der Guragé, zo tonen Shack en Habte Maryam Markos aan, passen de techniek van sam enne worq toe in hun oude religieuze liederen en de nieuwe variaties daarop.

De consolidatie van het rijk in Gondar heeft er onder meer toe geleid dat in de laatste decennia van de negentiende eeuw het Ethiopië zoals wij het nu kennen langzaam vorm kreeg. Het is een periode geweest van voortdurende oorlogen, waarin mensen naar voren kwamen als Johannes IV, Theodoros II, Menelik II en

[p. 357]

zovele anderen van meer regionale bekendheid, die de helden zijn geworden van de populaire liederen. De verovering van het Emiraat Harrar en in het bijzonder de overwinning op het Italiaanse leger in de slag bij Adua in 1896 worden nog altijd in krijgsliederen bezongen en eindeloos opnieuw verteld, zoals dat in latere jaren het geval was met de Italiaanse bezetting 1936-1941 en de triomfantelijke terugkeer van keizer Haile Selassie I.

De modernisering van het land is met de laatste in feite begonnen. Nochtans hebben Haile Selassie's maatregelen naar verhouding weinig succes gehad, want in 1970 was 95 procent van alle Ethiopiërs geheel of gedeeltelijk analfabeet. Niet helemaal verbazingwekkend als men de ontzaglijke problemen kent waarmee het land en zijn opeenvolgende regeringen kampen. Al met al betekent dit wel dat moderne literatuur in Ethiopië nauwelijks bewegingsvrijheid heeft. De schrijver heeft een potentieel publiek van niet meer dan ruim 1 miljoen, waarvan het grootste deel weinig belangstelling heeft voor literatuur; van de overige 22,5 miljoen Ethiopiërs is 40 procent christen en luistert dan wel naar de oude teksten zoals die in kerken en kloosters gezongen worden, maar doorgaans met even weinig begrip als de priesters zelf. Behalve met een zeer beperkte markt heeft de schrijver ook te kampen met een bijzonder conservatieve maatschappij, die nauwelijks open staat voor nieuwe dingen of de nieuwe benadering van traditionele zaken, en ten slotte met een soms formele, soms informele censuur die hem tot 1975 verplichtte tot loftuitingen op de keizer en na 1975 tot loftuitingen op het marxisme.

Het resultaat is dan ook geweest dat de Amhaarse literatuur van onze tijd een nieuwe periode van verstening doormaakt na de nadagen van Axum. De oude thema's lijken uitgeput, de oude taboes zijn nog eens zo streng, de Ethiopiër heeft tijd noch moed om zich heen te kijken en zich te bezinnen. Situaties blijven zo schematisch als een oude ikoon en de mens is nog altijd een meer dan levensgroot, doorgaans tweedimensionaal archetype. Slechts enkelen hebben zich aan dit drijfzand kunnen onttrekken en onze bewondering voor deze mensen mag gezien hun positie wel eens tot uitdrukking worden gebracht. Ik denk hierbij aan de schrijvers Daniachew Worku, Sahle Selassie Berhane Maryam, Tsegaye Gebre Medhin, allen jaargang 1936, en Abbie Gubegna uit 1934. Daniachew (Ethiopiërs hebben geen familienamen, wel een patroniem) heeft tot heden voor zover mij bekend slechts een boek doen verschijnen, in het Engels, getiteld The thirteenth sun, het verhaal van een jongeman en zijn zuster die hun stervende vader begeleiden op een bedevaart. Dit voor Ethiopië zo vertrouwde thema groeit enerzijds uit van een stoffige, vermoeiende tocht tot een odyssee op kleine schaal, en wordt anderzijds tot beginpunt - of juister, middelpunt - van vaak excentrische levenscirkels van de oude Woldu en zijn kinderen Goytum en Woynitu, die alle ten slotte weer omvat worden door de cirkel van noodlot en traditie. Daniachews boek is onverwacht persoonlijk en speelt zich af in steeds wisselende dimensies; zelfs zonder land of mensen te kennen komen deze voor de lezer tot een eigen leven en krijgen hun soms komische, maar meestal tragische profiel. De cirkelgang van het verhaal zelf is al tragisch: de jongeman en zijn zuster gaan na de dood van hun vader dezelfde weg terug, ditmaal in het regenseizoen en met het besef van de grenzen van hun eigen vrijheid.

Sahle Selassie's drie voor buitenlanders toegankelijke werken zijn Shinega's dorp, De Afersata en De koning-soldaat. Alle drie zijn gebaseerd op thema's uit de geschiedenis en het traditionele dorpsleven, zoals De Afersata, dat als centrale thema een traditioneel dorpsgericht heeft. Zijn bekendste boek, De koning-soldaat, vertelt het leven van de roemruchte keizer Theodoros II gezien vanuit het gezichtspunt van een dorpsjongen die dienst neemt in de prinselijke en later keizerlijke legers. Theodoros' geste is steeds opnieuw beschreven, minus zijn dood toen Lord Napier de keizerlijke citadel innam, en helaas voegt Sahle Selassie niets nieuws toe aan

[p. 358]

die literatuur, hoewel zijn boek een bijzonder leesbaar werkje is. Waar Daniachews personnages groter worden met de voltrekking van hun herkenbare tragiek, rijdt Theodoros slechts tweedimensionaal door het landschap van Tigré, Eritrea en Shoa.

Tsegaye heeft enkele stukken van Shakespeare in het Amhariña bewerkt en zelf de nodige eigen stukken geproduceerd, eer hij zich aan zijn korte Engelse versdrama Oda Oak oracle heeft gewaagd. Het orakel van de heilige ōda-eik heeft een vloek gelegd op het eerste kind dat Ukuti zal krijgen. Haar man gelooft erin, diens vriend niet en als Ukuti ten slotte bevalt van het kind van de laatste sterft ze zelf, omdat de vloek zich nu eenmaal moet voltrekken. Tsegaye slaagt er soms in om uitdrukking te geven aan de verlamming van het oude geloof en de onafwendbaarheid van de vloek, maar toch loopt hij om de zaken heen als ontwikkelde stadsmens, die zich probeert te herinneren hoe en waarom zijn dorp van herkomst leeft. Abbie Gubegna's werk Defiance uit 1975 is in zekere zin een résumé van zijn eigen levenshouding, want als uitgesproken criticus van het oude regime heeft deze schrijver uitvoerig kennisgemaakt met allerhande oorden van verbanning. Defiance speelt tijdens de Italiaanse bezetting over de activiteiten van het Ethiopische verzet en is als zodanig een interessant document humain, hoewel een beetje onhandig geschreven. De latente (en soms patente) heftigheid van het Amhaarse karakter komt er als bij-element duidelijk in naar voren.

De Amerikaan E.P. Murray heeft in Kulubi tot op grotere hoogte doorgevoerd wat de Ethiopiërs, monddood gemaakt door traditie en censuur, en met name Daniachew Worku hebben geprobeerd - namelijk, het drama dat Ethiopië heet te verkennen, te benoemen en dus te bezweren. Weer gaat het om een bedevaart, ditmaal naar het grote heiligdom van de H. Gabriël te Kulubi, maar ditmaal zijn er vreemde eenden in de bijt. Een goedwillende, maar onwetende Amerikaan en zijn gefrustreerde vrouw geven reliëf aan Baria en Tesfaye de journalist, aan de buna bet (koffiehuizen annex bordeel) en zoveel daartussen. Ethiopië is een land van extremen en paradoxen en het is zoals bekend moeilijk in die context te schrijven zonder in pathos te vervallen. Murray is daar mijns inziens in geslaagd, getuige ook het feit dat zijn boek lange tijd verboden is geweest omdat er te veel zaken in staan die het regime pijnlijk zijn.

Na 1975 is er een einde gekomen aan dit aarzelende begin van een moderne Ethiopische literatuur. De nieuwe leiders blijken sterker dan ooit hun keizerlijke voorganger een antipathie te hebben tegen alles wat op kritisch schrijven lijkt, en hebben daarom een ruime selectie intellectuelen niet alleen monddood, maar ook helemáál dood gemaakt. Voor zover de drukpersen in Addis Ababa geen geconditioneerde lectuur produceren, drukken ze essays van twijfelachtige kwaliteit die bol staan van nationalisme en de heldendaden van de allerlaatste helden van het volk. Dit wordt met enig sarcasme vastgesteld, omdat de overheid na de abdicatie van keizer Haile Selassie I heeft beloofd dat de officieel toegestane literatuur neutraal moest zijn ten aanzien van verschillende politieke overtuigingen, religies en ethnische achtergronden. De praktijk blijkt tot op heden evenwel iets afwijkend, en men kan alleen maar hopen dat Ethiopië deze crisisperiode te boven zal komen, zoals het in het verleden al zo vaak heeft gedaan.

maart 1979

[nummer 5, achterplat]

Christiaan Huygens, gravure door G. Edelinck. 1685/7 (Museum Boerhaave, Leiden).