De Gids. Jaargang 132

[p. 284]

Kroniek & Kritiek

Letterkunde

J. Bernlef poëzie
‘Een ziekelijk gebrek aan eetlust’
Hans Lodeizen: Nagelaten werk⁺

Wie spreekt er nu kwaad over zijn eerste meisje? Zoiets dacht ik ongeveer toen ik het Nagelaten werk van Hans Lodeizen las, zojuist uitgegeven door G.A. van Oorschot en verzameld door Pierre H. Dubois en Peter Berger.

Puistjes en slechte adem verdwijnen in het milde licht van de herinnering. Maar het leven gaat verder. De lange zonbeschenen haren zijn allang tot een permanent ineengekrompen, de charmante kuiltjes in de knieholten allang gevuld en met spataderen bekleed. Over het algemeen is het toeval ons goddank gunstig gezind en hoeven wij haar nooit weer te zien.

Lezend in het Nagelaten werk haal je er natuurlijk de Verzamelde gedichten uit 1952 weer eens bij, het legendarische oranjeachtige boek, de kleur van ranja met iets teveel water, met direct na de titelpagina het portret van een gevoelige jongeman (peinzende in de verte gerichte ogen, volle maar toch zorgelijke mond), precies zoals ik op zeventienjarige leeftijd mij een dichter voorstelde. Lezend in beide bundels kom ik die jongen van zeventien jaar weer tegen, voor wie de Verzamelde gedichten lange tijd een lijfboek was, waaruit hij zelfs eens op een FAMOS-toernooi een gedicht voordroeg, ‘De buigzaamheid van het verdriet’:

in een wereld van louter plezier
kwam ik haar tegen, glimlachend,

maar stokte bij de laatste regels, die hem toen door jurylid Hella S. Haasse werden toegefluisterd. Ik kan zijn keus ook vandaag nog waarderen. De gedichten die Lodeizen onder die titel in zijn bundel Het innerlijk behang publiceerde, behoren tot zijn beste werk.

Lodeizen was geloof ik een heel beperkt dichter. Met zijn in 1948 gepubliceerde bundel Het innerlijk behang had hij eigenlijk alles gezegd wat hij te zeggen had. De rest bestaat uit herhalingen, en het Nagelaten werk voegt er slechts een aantal herhalingen aan toe.

Wat had Lodeizen te zeggen? Zoals bekend was hij van niet onbemiddelde afkomst. Zijn gezondheid hield te wensen over. Hij reisde veel, studeerde biologie, ging later op een handelskantoor werken. In 1950 bleek dat hij aan leukemie leed. Hij stierf op 26 juli van dat jaar in Zwitserland op zesentwintigjarige leeftijd.

Het besef van een vroegtijdige dood treft men in al zijn werk aan. Niet als een romantisch gegeven, een ‘spielerei’, maar als werkelijke mogelijkheid, die in 1950 in zekerheid overging. Het geeft aan al zijn poëzie iets van een terzijde. Hij becommentarieert, maar doet niet mee. Hij is als een zieke die vanuit zijn raam naar de wereld kijkt, een toeschouwer. Leven en dood zijn voor hem onverbrekelijk met elkaar verbonden. Zo luidt de titel van een prozagedicht ‘De dood is veel langzamer dan het leven’, en schrijft hij in een gedicht op bladzijde 76:

het leven is
de werkelijke ziekte

Er is een voortdurend besef dat zijn reis kan worden afgebroken, dat hij moet vertrekken (beelden van reizen, vooral met boten, spelen in zijn poëzie een grote rol, met de zee als verbindingselement tussen leven en dood).

+ J. BERNLEF (pseudoniem van H.J. Marsman). Geb. 1937. Redacteur van Barbarber. Publiceerde onder meer de dichtbundels Kokkels (1960), Morene (1961), Dit verheugd verval (1963), Ben even weg (1965), De schoenen van de dirigent (1966), en Bermtoerisme (1968); de verhalenbundels Stenen spoelen (1960), Onder de bomen (1963), De Schaduw van een vlek (1967) en De verdwijning van Kim Miller (1969); de novelle De overwinning, het verslag van een nederlaag (1962), en de romans Stukjes en beetjes (1965), Paspoort in duplo (1966) en De dood van een regisseur (1968). Poëziechroniqueur van De Gids sinds nummer 6 van 1966.

[p. 285]

Een enkele maal is er een moment van euforie, van opstandigheid, maar de meeste van zijn gedichten maken de indruk van gelatenheid, de monotonie van een langdurige regenval.

Wat irriteert mij nu bij Lodeizen? Het poëtische dat ik als jongen zo mooi vond. Veel van zijn gedichten zijn poëtisch, stemmig, zangerig. Het metrum past zich daar kabbelend en melig bij aan. Eigenlijk hoort de poëzie van Lodeizen veel meer bij de dichters uit de ‘Criterium’-groep dan bij de Vijftigers waar hij meestal bij wordt gerekend (vergelijk het vroege werk van Remco Campert maar eens met Lodeizen).

Ik geloof dat Lodeizen dat zelf ook wel zag, maar dat zijn talent over het algemeen te beperkt was om verder te komen dan deze ‘gevoeligheid’, die veel mensen nog altijd voor poezie verslijten. Op bladzijde 78 van de Verzamelde gedichten staat het volgende gedicht:

er zijn aan het leven twee kanten
de kant zonder armen en benen
en de kant in de operaloge
verveeld naar danseresjes kijkend

er is het verlies dat droevig is
en het weigeren om aan te nemen
zoals er gebrek aan voedsel is
en ziekelijk gebrek aan eetlust

Hierin formuleert Lodeizen precies mijn bezwaren tegen zijn poëzie. De weigering (en onmacht natuurlijk ook) ‘deel te nemen’, resulteert in zijn gedichten in een tekort aan concreetheid. Daarbij werkte zijn milieu het contact met een wat concretere werkelijkheid waarschijnlijk niet in de hand, of, zoals Lucebert het in 1949 in zijn gedicht ‘Verdediging van de Vijftigers’ uitdrukte:

de blote kont der kunst te kussen onder uw

sonnetten en balladen.

Het Nagelaten Werk brengt dat alles nog weer eens pijnlijk aan het licht, en daarom geloof ik ook niet dat uitgever en samenstellers de nagedachtenis van Lodeizen met deze uitgave een dienst hebben bewezen. Behalve allerlei opzetjes en gedichten die, vergeleken met Het innerlijk behang zoveel minder van kwaliteit zijn dat het zeer de vraag is of Lodeizen deze ooit voor publikatie vrijgegeven zou hebben, staan er wat popperig surrealistische prozastukjes in de bundel en enige vertalingen van gedichten van James Merrill en Paul Eluard.

Het mooiste gedicht vond ik op bladzijde 72. Het dateert uit 1948.

jij bent de kleine
acrobaat van mijn geluk
in de wind van het geluk
ben je de parel die
met obsceen plezier zinkt
terwijl de breekbare kringen
zuivere standvastigheid
nabootsen.

in het bos van
je handen ben ik verdwaald
in de ijskoude
droom ben ik gezonken, als
in een hotel ben ik beneden gekomen.

pas als de bocht
(tussen heupen en ribben)
is bevroren in de spiegel van
je lichaam en de marmeren
vreugde van je haar
wegstroomt door de symmetrie
die in de tijd hangt
zal de pendule
van mijn vragen
stilstaan.

de lijn van je benen
de donkere witte buik
je ogen.

Maar ook hier is het ‘nagelaten werk’. Ik kan me tenminste niet voorstellen dat Lodeizen de zwakke laatste drie regels in deze vorm gehandhaafd zou hebben.

[p. 286]

R.A. Cornets de Groot proza
Te weinig wol⁺

Jan Cremers Made in USA bestaat uit tweehonderddrieënveertig genummerde elementen, ondergebracht in 247 bladzijden. Uit dit feit alleen al moet volgen dat de stijl waarin het boek geschreven is, een jachtig karakter heeft. Cremer blijft vrijwel nergens bij stilstaan, maar sleurt zijn lezer, die van de ene verbazing nog Van rustig doorgaan met ademhalen, komt het niet, al lezende. Men láát zich ook meevoeren - niet door de overtuigingskracht van dit proza, maar door de in het vooruitzicht gestelde climax, die, waar déze paragraaf teleurstelde, bepaald in de volgende te vinden moet zijn, en indien niet, in de daarop volgende. Zo komt men - de paragraafjes zijn kort - aan het eind voor men niet bekomen is, meteen naar de volgende mee. het in de gaten heeft. Het boek heeft een slot; het had een begin, en beide worden door de verleidingstechniek van de uitgestelde climax (die ook aan het slot niet wordt bereikt), verbonden. Compositorisch rammelt er niets; als men deze paragraafjes wil gebruiken, lijkt geen betere schikking ervan mogelijk dan Jan Cremer zelf vond.^* De vraag is alleen of men deze paragraafjes gebruiken wìl: voor mij is driekwart ervan volstrekt overbodig. Made in USA is een boek dat veel belooft en weinig geeft. Dit weinige lijkt me niettemin een reden om in Cremers schrijverschap te geloven. Ik wil dus allerminst zeggen dat dit boek ‘peil’ heeft - dat heeft het op de meest duidelijke wijze niet -, of dat het buiten Nederland, waar Jan Cremer nu eenmaal een fenomeen is, ook maar enige kans op een positieve waardering hebben zou. Ik wil alleen maar zeggen dat Cremer peil heeft, en dat hij over de gaven beschikt een boek te maken van hoog niveau. Waarnaar het uitzien is.

Neem zo'n fragment (blz. 12):

‘De metalen Pan American straaljager sneed geruisloos op tien kilometer hoogte door de stratosfeer. Ik keek uit de patrijspoort. Diep onder me lag een spierwit wolkenveld zover ik zien kon, als een Noordpoollandschap. Een enorme grote grillige ijsvlakte met rotsen en bergen. Aan de horizon ging de zon, die wij de hele vlucht gevolgd hadden, langzaam onder. De oranje vuurbal weerkaatste haar laatste stralen op de zilveren vogel. Af en toe zaten er grote gaten in het wolkenlandschap waardoor je al flarden van de U.S.A. kon zien. De enorme sneeuwvlakten van Canada hadden we achter ons gelaten en nu vlogen we boven de grijze rotsachtige kust van Amerika: soms bedekt met vlekken maagdelijke sneeuw waar de asfaltwegen zich als zilveren linten doorheen slingerden. Het schemerde en de weinige auto's die er reden hadden hun grote lichten aan. Af en toe lag diep onder ons een klein houten vissersdorpje met lichtjes, soms een enkel huis midden op een berg. Ik was op weg naar Amerika; Het Beloofde Land; De Nieuwe Wereld.’

Peter Berger stelt dit stuk in zijn bespreking in Het Vaderland als een opeenstapeling van clichés aan de kaak, en hij heeft waarschijnlijk gelijk. Maar evengoed dienen we in te zien dat Jan Cremer, gevoelig voor de bewegingen van deze tijd als weinig anderen, er in het geheel geen bezwaar tegen heeft die clichés te gebruiken. Het hele boek door toont hij hoe zielsverrukkend het soms kan zijn onbezielde retoriek verder te ontzielen, door haar volstrekt serieus te nemen. Dit fragment is een voorbeeld van je reinste camp, dat voor de grappen van de clichémannetjes of die van de Fabeltjeskrant niet onder hoeft te doen. Ik vind dit stukje in hoge mate functioneel. De retoriek is er niet overbelast en bewaart voor de schrijver een zekere afstand tot zijn onderwerp. Het is daarom de ideale inleiding tot deze met brallende cijfers opgedirkte reportage. Niet uit eigen aanschouwing kent Jan Cremer dit Amerika: hij ziet door de ogen van iemand die door andermans ogen ziet: zo komen de fabeltjes pas in de krant! Zo imponeerden in het verleden zeelui de thuiszitters

+ R.A. CORNETS DE GROOT. Geb. 1929. Publiceerde onder meer de essaybundels De chaos en de volheid (1966), De open ruimte (1967), De zevensprong (1967), Labirinteek (1968), en een bloemlezing uit de poëzie van Lucebert Poëzie is kinderspel (1968). Prozachroniqueur van De Gids sinds nummer 8 van 1968.

* De nummers 87-142 zonder ik hierbij uiteraard uit. De formele noodzaak daarvan zie ik helemaal niet meer in, ook niet van het standpunt van de beeldende kunst uit.

[p. 287]

met verhalen over wezenloos onwaarschijnlijke wezens, zo tekenden de thuiszitters die nietaanschouwde werkelijkheden op, hiaten aanvullend met sprongen van de eigen fantasie: in dat opzicht is pop-art zo oud als de wereld. De overlevering domineert, de fantasie schiet haar te hulp, het zelf-ervaren blijft op de achtergrond en drukt zich veelal in een van de geijkte woordenschat afhankelijke vorm - in retoriek - uit. Originaliteit zoeke men niet in de stof, maar in het arrangement daarvan, in de vervorming van het origineel, dat nu eenmaal door die overlevering aan slijtage (‘zersingen’ noemen de Duitsers dat: de oorspronkelijke vorm die nooit opgetekend werd, word ‘stuk’ gezongen) onderhevig is. Dat ‘zersingen’ kan twee kanten op: het origineel wordt er beter op, of slechter. Zo neemt Jan Cremer een limerick in zijn boek op dat de Haagse dichter Joop van Heyningen een vijftien jaar geleden maakte. Het origineel is grover, barser, wreder dan wat Jan ervan bijgebleven is. Het origineel is ook iets om je, zoals Mulisch zegt, die het dan letterlijk bedoelt, er rot over te lachen. Dat gebeurt bij Jan Cremer níet. Het ‘zersingen’ misleidt hem te vaak (maar niet altijd: de ready-mades!), en dat maakt het boek zwak - op het onleesbare af.

Toch geloof ik er niet in dat Jan Cremer niet over stijlmiddelen beschikt - hij heeft alleen te veel haast, te veel moeite met spaarzaamheid, te weinig achterdocht tegenover dat mengsel van Gevoelens, ons soms, en al te vaak, door de werkelijkheid afgedwongen. Juist in die momenten die met ‘literatuur’ zo weinig, zo helemaal niets te maken hebben, is ons vermogen ons in taal te uiten de fiool die het zuivere scheidt van het waardeloze dat bezinkt - en bezinken móet, wil men weten wat men voelt, en hoe blijvend zulk gevoelen is.

‘De moeder verliest haar zoontje’, schrijft Harry Mulisch (Voer voor psychologen, blz. 181), ‘en schrijft een gedicht - en ieder woord is gelogen. De kinderloze dichter, allergisch voor vrouwen, schrijft een gedicht over een moeder die haar zoontje verliest - en heel het land weent van ontroering. De emoties’, zo voegt hij eraan toe, ‘verdwijnen met al hun echtheid in de afgrond, alleen het koudste mensenwerk blijft bestaan, als mammoetvlees in het ijs van Siberië’.

Maar deze dichter is een theoretisch geval. Die moeder - die beleefde iets en vond geen woorden. In een positie als die van haar bevindt Jan Cremer zich bij de dood van Gustave Asselbergs.

Blote gevoelens - te diep gemeend, en daardoor met de toon van het valse sentiment behept, in dit stuk (blz. 133):

‘Toen ik de hoorn oppakte kreeg ik opeens een benauwend gevoel in mijn keel. Alsof iemand mijn strot dichtkneep en geen adem wilde laten ontsnappen. Mijn hart klopte als een waanzinnige. Ik voelde een onheilspellende vibratie in de telefoonlijn.’ Onmachtige interpunctie, overbelaste beeldspraak, een onmogelijk na te voelen mededeling in de laatste zin, en dit allemaal in herhaling achtereen, een paar bladzijden lang. Is er een climax in de nu volgende paar woorden? ‘Op die momenten wil je dat je oog in oog met God kunt komen te staan om die een flink pak slaag te geven, Hem door elkaar te schudden en tegen Hem te schreeuwen dat ie de verkeerde heeft gepakt. En of ie wel zo vriendelijk wil wezen om gotverdomme dit direct weer ongedaan te maken.’ (blz. 135) Wat Cremer hier gewild heeft, is iets dat hij nooit eerder wou: het maken van ‘literatuur’.

Mulisch heeft mooi praten, denkt men wellicht - die verloor geen goeie vriend, en zijn dichter verloor er geen: die loog alleen een gedicht tot waarheid om - maar hoe, met deze gevoelens, indien zo'n dichter wel een zoontje verloor?

Ik kan moeilijk anders doen in antwoord hierop, dan citeren uit de voorstelling die Mulisch ons geeft van het sterven van zijn vader - één regel maar, die heel de voorstelling van Jan Cremer met één veeg uit de herinnering vaagt: ‘Op een papiertje krabbel ik: Hoofd groter - stank - ontaard areaal, en stop het in mijn zak.’ (blz. 188) Men vergelijke het ‘zevende vandaag’ uit Voer voor psychologen met paragraaf 150 van Made in USA. Men neme de verschillen in acht. Men neme eveneens de overeenkomsten in acht: de citaten van Jan Cremer, deze van Harry Mulisch, en men oordele zelf. Cremer heeft ook hier door andermans ogen gekeken - dat is, waar eigen ervaring en eigen beleving had kùnnen

[p. 288]

spreken, een kwalijk punt. Hij deed zichzelf te kort, en ons, maar bovenal de vriend, voor wie hij ‘literatuur’ had willen maken - en ter verwezenlijking van dat doel blokkeerde hij de stromingswegen van het subjectiefste. Zijn paragraaf doet ons aan als wilde hij zeggen: ‘ik ken de mens niet.’ Mulisch zègt het - dat is zijn grootheid.

Van dit soort misslagen is meer te signaleren in Cremers boek. Ik denk bij voorbeeld aan zijn propaganda voor korseletjes, jarretelgordeltjes en kousen (blz. 215), waarin hij de meisjes bezweert af te zien van het dragen van maillots en skin-tights, - een emotioneel beroep op meisjesachtig exhibitionisme dat in het geheel niet overtuigt en eerder een tegenovergesteld effect zal bewerkstelligen. Op dit punt is Johannes de Back in zijn Gelukkige paren (waarover ik bericht in Podium 2 van dit jaar) heel wat geraffineerder, minder doorzichtig, verdorvener dan Jan Cremer - is hij werkelijk een tegenstander van de neovictoriaanse panty. Maar wat is dan wèl de moeite waard in dit boek?

In Vrij Nederland (15 februari 1969) meent Rinus Ferdinandusse dat Jan Cremers ‘keiharde’ boek er een is voor mensen ‘die van Jan Cremer houden’. Er zijn redenen genoeg om op de kwalificatie ‘keihard’ het een en ander af te dingen, en argumenten te over om mensen die van Jan Cremer houden en willen blijven houden de lectuur van deze reisgids af te raden. Zelf schrijft Ferdinandusse dat ‘schrappen’ in dit boek alleen maar ten gevolge hebben zou dat er niets van overblijft. Ik ben het daar niet mee eens. Van blz. 200 af is Jan Cremer op de man af, en beheerst hij - eindelijk - de subtiele verweving van objectivering van de door de ready-made veroorzaakte subjectieve uitstroming, welke objectivering op haar beurt de volgende ready-made determineert, et cetera: waardoor een reeks ready-mades ontstaat waarvan de zinvolle schikking en onderlinge verbondenheid pas in samenhang met het horizontaal doorstromend proza duidelijk wordt (en buiten die samenhang niet!).

Toch, hoeveel dat ook al is, voel ik nog het meest voor de paragrafen 156-159, deze onmerkbaar onthutsende visie op het meisje Lily, - proza dat ìets vergoedt van de gemiste kans in paragraaf 150. Proza dat Jan Cremer ervan zou kunnen overtuigen dat het niet altijd nodig is de eigen ervaring in te ruilen tegen ogen die door andermans ogen kijken.

Mijn hier uiteengezette ideeën samenvattend, wil ik nog opmerken dat ik alle begrip heb voor Cremers lak aan literatuur en kunst. Men acht trouwens alom het woord ‘kunstenaar’ een veel misbruikt woord. Ik vind niettemin en integendeel dat het woord ten onrechte wordt verguisd. Men verloor uit het oog dat het de kunst is, die de kunstenaar maakt, omdat men ervan uitging dat een kunstenaar wel eens kunst zou kunnen maken, en dat dat dan iets zou moeten zijn dat boven het lagere verheven is, in plaats van bij voorbeeld een integrerend onderdeel van de chronique scandaleuse van de auteur, zoals Ter Braak al zei. Volkomen terecht, als men het mij vraagt.

Beeldende kunst

R.H. Fuchs Schilderijen van Lucebert⁺

Luceberts schilderijen hebben een heel eigen soort kwaliteit, en soms zijn ze indrukwekkend (zoals, bij voorbeeld: In Egypte, 1962; of Naakt met bloemen, 1960). Het is moeilijk te zeggen, vind ik, waar hem dat nu precies in zit. Eigenlijk is Luceberts werk in geen enkel opzicht ‘geavanceerd’. Afgezien van enige modieuze aanpassing van het Cobra-idioom aan de heldere kleuren en de strakke lijnvoering van het Nieuw-Realisme, lijkt Lucebert zich niet te willen ophouden met allerlei fundamentele problemen die in de schilderkunst de laatste twintig jaar of daaromtrent om aandacht hebben gevraagd, en die de beste schilderkunst van deze tijd tot totale abstractie hebben gedwongen. (Ik heb er al vaker over geschreven, en wil dat verhaal hier nu niet herhalen.) Deze schilderijen hebben daarom iets behoudends; ze houden zich niet bezig met de eigenlijke

+ R.H. FUCHS. Geb. 1942. Kunstcriticus en wetenschappelijk medewerker aan het Kunsthistorisch Instituut der Rijksuniversiteit, Leiden. Publiceerde Rembrandt en Amsterdam (1968). Schrijft voor De Gids sinds april 1966 de kroniek van de beeldende kunst.

[p. 289]

grenzen van de schilderkunst; ze blijven ver daarbinnen, en vormen dus geen uitdaging voor de smaak. Het zijn, eigenlijk, heel eenvoudige schilderijen: aparte wereldjes, waarin het een en ander gebeurt, of waarin (zoals in de recente schilderijen) een potsierlijk persoon voor de kijker aan het poseren is. (En dit zullen ook wel de redenen zijn waarom Luceberts werk zo populair is, en waarom vrijwel niemand er ooit aan twijfelt of het grote kunst is.) Opmerkelijk is echter dat deze sfeer van ouderwetsheid niet hinderlijk is, terwijl een gelijksoortige ouderwetsheid in het recente werk van Karel Appel, de reliëfs die in het Stedelijk Museum geëxposeerd werden, wel hinderlijk is. Ik denk dat dit komt omdat Lucebert op een andere manier van de schilderkunst gebruik maakt dan Karel Appel. Karel Appel is een schilder wiens kwaliteit vooral wordt bepaald door de mate waarin de vormgeving van de schilderijen als zodanig overtuigend en boeiend is, terwijl bij Lucebert die vormgeving zo niet onbelangrijk, dan toch minder kardinaal is. De relatie van Lucebert tot de schilderkunst lijkt op die van de ‘naïeve’ schilder, die het schilderen in de eerste plaats gebruikt om zijn verhalen te vertellen. Daarmee is niet gezegd dat hij zo maar wat schildert; wat ik wil zeggen is dat zijn schilderen wordt bepaald (voor een zeer groot gedeelte, althans) door overwegingen van een andere orde dan bij de meeste andere schilders. Compositie van het vlak, als een formeel probleem, lijkt nauwelijks te tellen. In veel gevallen plaatst Lucebert een figuur ongeveer in het midden van het vlak, zonder meer. Zijn recente schilderijen bij voorbeeld, die men fantasieportretten zou kunnen noemen, zijn bizarre koppen, midden in het vlak geplaatst en daar nog eens verankerd door middel van een geschilderd kader langs de rand van het vlak. Deze eenvoudige opzet gebruikt hij steeds weer: niet omdat het formeel zo'n bijzondere oplossing zou zijn, maar omdat het de vorm is die het geschiktst is voor de gewenste anekdotische presentatie van een ‘portret’; - een portret dat, in samenhang met de gegeven titel (De kale mannequin, 1964; Ouwe bok, 1967; Een buitengewoon directeur, 1968; Leuke gooser, 1969) potsierlijk kan zijn, of satirisch, of triest, of wat dan ook.

Schilderen betekent voor hem niet het voortdurend bezig zijn met een bepaalde vormproblematiek; het is het, bijna neutrale, gebruik van een techniek. Een drang om schilderijen te maken die schilderkunstig gezien steeds weer anders zijn, is er voor mijn gevoel niet. In tegenstelling tot andere schilders, in wier werk een zekere afstand tussen vroegere en latere schilderijen aangeeft dat ze bezig zijn na te gaan hoe ver ze met bepaalde beeldmiddelen kunnen gaan, zie ik tussen het vroegere en het latere werk van Lucebert geen wezenlijke verschillen. (Dit dan afgezien van de hierboven genoemde aanpassing van vooral de kleur aan de koloristische smaak van het Nieuw-Realisme. Dat die eerder modieus dan wezenlijk is, en de aard van het werk nauwelijks aantast, laten mijns inziens de tekeningen zien, waarin, bij afwezigheid van kleur, minder aanleiding bestond tot aanpassing; of misschien moet ik zeggen: minder verleiding.) Voor wat hij wil zeggen, en daar gaat het om, heeft Lucebert voldoende aan het bizarre, soepele idioom van cobra. In de loop der jaren is de toon van dat idioom aan verandering onderhevig geweest, maar de vorm vrijwel niet. Op een gegeven moment heeft Lucebert de juiste vorm, en de precieze techniek, om zijn visuele ‘puns’ te presenteren gewoon gevonden. Dat probleem was daarmee opgelost.

Omdat er op de vorm geen wezenlijke nadruk valt, komt Lucebert met de ouderwetsheid van zijn werk toch nog uit de voeten. Hoewel een schilder en een tekenaar van buitengewone begaafdheid, staat hij door de bijzondere aard van zijn werk enigszins terzijde van de kunstgeschiedenis en de criteria die die met zich meebrengt. Dat is te zeggen, de kwaliteit die ik in Luceberts werk soms ervaar, heeft niet zozeer te maken met een bepaalde formele ‘sophistication’ in dat werk, maar met de indringendheid waarmee een anekdote gepresenteerd wordt. Wat mij betreft is Lucebert één van onze grootste cartoonisten.

[p. 290]

Psychologie

A. van Dantzig
De tragedie der Puttenaren^*+

In oktober 1944 werden in Putten vierhonderdtweeënvijftig inwoners van dit dorp gearresteerd. Via Amersfoort werden zij op 15 oktober naar het concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg getransporteerd. Na de bevrijding keerden er tweeëndertig in Putten terug, waarvan drie nog overleden. Dit is, ook voor Neuengamme, waar de gemiddelde levensduur toch welhaast twee jaar was, een abnormaal hoge sterfte. Trouwens, deze cijfers bevestigen slechts een in het kamp algemeen geldende indruk, dat de Puttenaren bijzonder slecht opgewassen waren tegen de eisen, die het kamp stelde. Wanneer men bedenkt dat zij in goede voedingstoestand waren, en velen van hen gewend waren aan landarbeid en ander lichamelijk werk, dan ziet men in, dat de lichamelijke factoren eerder in hun voordeel waren en dat men de oorzaak voor hun geringe resistentie niet in de fysieke sfeer moet zoeken.

Reeds enige dagen na aankomst in Neuengamme werd ongeveer de helft van de Puttenaren op transport gesteld naar het buitencommando Hussum, om tankvallen te graven. Na veertien dagen werd dit transport verder doorgestuurd naar Laadelund, een dorp bij de Deense grens, voor hetzelfde werk. Ik was bij ditzelfde transport ingedeeld zodat ik vele Puttenaren heb meegemaakt, eerst bij het buitenwerken in Laadelund, nog ongeveer een maand in het revier, waar ik verpleger was geworden.

Tracht ik nu na te gaan, welke bijzonderheden in hun gedrag samen kunnen hangen met, en misschien een verklaring kunnen geven voor de abnormaal hoge sterfte onder de Puttenaren, dan meen ik, dat deze alle samengevat kunnen worden in één gemeenschappelijk beginsel, namelijk: vele Puttenaren waren niet in staat zich los te maken van de wetten die de loop van hun leven en het bestel van hun gemeenschap hadden bepaald, om zich te onderwerpen aan de voor het kamp geldende wetmatigheden, die, simpel als zij waren, zich niet zonder grote schade lieten overtreden. Ik zal proberen met enige voorbeelden mijn bedoeling duidelijk te maken.

Hussum en Laadelund waren slechte kampen, te klein, zonder bedden, slechte voeding, onvoldoende kleding, zwaar werk, veel slaag. Het was dus zuiver uit gezondheidsredenen zaak, zich zo weinig mogelijk in te spannen en slechts dan in ernst te graven, als de aanwezigheid van de Kapo of Vorarbeiter hiertoe dwong.

Het is mij nu herhaaldelijk opgevallen dat Puttense boeren werkten in een tempo dat beslist levensgevaarlijk was. Wees men hen hierop, en trachtte men hen van het gevaar hiervan te overtuigen, dan verklaarden zij veelal hun houding met argumenten als: anders is het te koud; de tijd gaat zo sneller, en dergelijke meer.

Bij aandachtige beschouwing werd het echter wel duidelijk, dat zij in hun verhouding tot aarde en spade zo lang een zo vaste, afgetekende plaats hadden ingenomen, dat het hun onmogelijk was geworden uit deze drieëenheid hun individualiteit te hernemen. Wanneer men zich dan ook niet tevreden stelde met de bovengenoemde antwoorden, maar verder aandrong, dan klonk het vaak, nu eens geprikkeld, dan weer haast verontschuldigend: ‘Wanneer ik een schop in handen heb, kan ik nu eenmaal niet lanterfanten.’

Een verdere aanwijzing dat het inderdaad deze mechanismen waren die hun gedrag regelden, bestond hierin, dat zij ook hun ogenblikken van rust namen, daar waar deze in het hun ingegroeide ritme lagen, in plaats van dàn wanneer het veilig was. En zo overtuigd waren zij van de billijkheid, van de vanzelfsprekende juistheid van hun gedrag, dat zij nog trachtten de Kapo hiervan te overuigen wanneer de slagen al vielen, waardoor zij het natuurlijk nog maar er-

* In mijn vorige kroniek vermeldde ik dat Van Dantzig, in 1946 nog net geen arts, een artikel in een tijdschrift had geschreven (De Baanbreker, juni 1946) dat nogmaals gedrukt diende te worden, bij voorkeur in De Gids, vanwege de geenszins denkbeeldige kans dat we deze ‘lessen in overleving’ ooit nodig zullen hebben. Van Dantzig was na enig aandringen bereid de laatste kopie van het jeugdwerk af te staan. - L.M. Tas.

+ A. VAN DANTZIG. Psychiater te Amsterdam.

[p. 291]

ger maakten. En toch heb ik Puttenaren gekend, die op deze manier enige malen achtereen een pak slaag kregen. Het was de Kapo's onthouden het pathetische van deze koppigheid in te zien.

Een ander voorbeeld: Een belangrijk deel van de sterfte in het kamp kwam voort uit beenverwondingen, die zich uitbreiden tot grote zweren, en ten slotte bloedvergiftiging veroorzaakten. Het was dus zaak ieder beenwondje, ook het kleinste, zo snel mogelijk te laten behandelen. Hiervoor moest men echter na het werk uren in de rij staan, met kans op koude avondsoep en een slechte slaapplaats.

Het was nu opmerkelijk hoeveel Puttenaren met verwaarloosde beenwonden in het revier werden opgenomen. Zij waren eenmaal naar de dokter gegaan, maar voor de volgende keren afgeschrikt, waren zij zonder zich verder te laten behandelen, blijven doorlopen, tot de wond aanleiding had gegeven tot de beruchte flegmone. Deze houding kwam voort uit het niet volkomen doordrongen zijn van het feit, dat zij van het kamp niets te verwachten hadden, dat de toestanden nu eenmaal waren zoals zij waren, en dat het niemand interesseerde of zij zich lieten behandelen of niet. Typerend was ook in dit verband de verontwaardiging, die vele Puttenaren toonden als zij vertelden hoelang zij bij de dokter hadden moeten wachten. Deze verontwaardiging betekende hier een in opstand komen, een zich niet neerleggen bij een in zulke onveranderlijke omstandigheden zinloos, zelfs schadelijk gebaar.

Als laatste voorbeeld: Het in alle concentratiekampen beruchte waterdrinken.

De ergste kampziekte, diarree werd algemeen beschouwd als het gevolg van drinken van water. Helemaal in het midden latend, in hoeverre dit juist was, het was in het kamp nu eenmaal een algemeen geldende regel dat waterdrinken levensgevaarlijk was: uiteraard waren er velen, die toch water dronken - koffie en thee werden toch veel te weinig uitgegeven - maar vooral de Puttenaren stonden hiervoor bekend. Waarschijnlijk ligt de verklaring hierin dat zij zich niet konden voorstellen, dat water dodelijk kon zijn, dat zij ook in dit geval niet in staat waren er zich volledig van te doordringen dat hier volkomen andere wetten heersten dan de van ouds vertrouwde, en dat zij deze laatste volledig opzij hadden te schuiven en de nieuwe zonder voorbehoud hadden te aanvaarden.

Ik heb deze voorbeelden enigszins uitgewerkt, maar het spreekt wel vanzelf dat dit onvermogen, het verleden van zich af te schudden, zijn remmende werking overal moest laten gelden, waar het erop aan kwam door een open oog voor de mogelijkheden van het kampleven, die kleine voordelen te behalen, waarvan zoveel kon afhangen: zich niet laten bestelen, een oude lap oprapen om deze later als voetlap te gebruiken, trachten bij een ‘goede’ Vorarbeiter te komen, gespitst zijn op voordelige ruil en honderden kleinigheden meer.

Wanneer men nu de vraag stelt naar een verklaring voor het boven omschreven gedrag en de daaraan ten grondslag liggende geesteshouding, dan zie ik verschillende factoren die hier samenwerken.

In de eerste plaats: de Puttenaren waren als groep gearresteerd, zij waren de gehele dag omgeven door bekenden, soms zelfs naaste familie, en het werd hun hierdoor onmogelijk die distantie te nemen tegenover ‘thuis’, tegenover het verleden, die nodig was om de last van de actuele fysieke ontberingen niet nog te verzwaren met het bewustzijn van de afstand die deze scheidde van wat ze achtergelaten hadden; om niet zo gepreoccuppeerd te zijn door het verleden, dat ze het kamp als gegeven onontkoombare realiteit konden zien.

In de tweede plaats: de Puttenaren hadden ‘niets gedaan’, ze waren onschuldig gearresteerd en het was hun dus niet mogelijk, hun verblijf in het kamp te zien als voortvloeiende uit een zelfgekozen verantwoordelijkheid. Zo had het kampleven voor hen geen verband met hun levensgeschiedenis, het bleef een geïsoleerde beleving: de wijze van denken, die hun arrestatie en deportatie had bewerkstelligd, was hun zo vreemd, dat het aan vele kampbewoners bekende gevoel van irrealiteit, het gevoel in een droom te leven, bij velen van hen zo sterk werd, dat men er bij het zoeken naar oorzaken van hun moeilijke aanpassing zeker rekening mee moet houden.

Ten derde: de Puttenaren hadden geen kamp-

[p. 292]

ervaring. De veertien dagen, dat ze in Amersfoort waren geweest, hadden hun niets geleerd omdat Amersfoort in die tijd, vlak na Dolle Dinsdag en Arnhem, al heel weinig op de Duitse concentratiekampen geleek.

Verder wil ik dan als belangrijke oorzaak voor de moeilijke aanpassing van de Puttenaren noemen: het karakter van de Puttense samenleving.

Putten is een landelijk dorp, de bevolking, rechts-protestant, heeft zin voor traditie, en onderhoudt een warm onderling contact. Het is duidelijk, dat een dergelijke gemeenschap een grote mate van zekerheid en continuïteit biedt, en dat de leden ervan zo diep in de collectieve sfeer zullen zijn ingebed, dat zij, abrupt overgeplaatst naar een volkomen verschillend milieu, hier niet dan met de grootste moeite een adequate houding zullen kunnen vinden. Of vanuit een andere hoek bezien: men kon van een groep mensen, die een samenleving als de Puttense hadden opgebouwd, niet verwachten, dat hun eigenschappen een soepele aanpassing aan het kampleven zouden mogelijk maken.

Ten slotte meen ik, zijn er in de subjectieve doorleving van de moeilijke aanpassing factoren te vinden, die deze moeilijke aanpassing weer in de hand werken. De bewustwording van het geplaatst zijn in een vreemd, vijandig milieu, uitte zich uiteraard vaak als heimwee.

Het komt mij nu, terugblikkend, voor, dat men in grove lijnen twee soorten heimwee in het kamp kon onderscheiden: een, dat ik zou willen noemen een afgekapseld heimwee, een bewustzijn van het bestaan van thuis, van een andere wereld, dat, hoe sterk en kwellend het ook mocht zijn, toch geen energie onttrok aan het gericht zijn op de realiteit van het kamp; en een tweede vorm van heimwee, die uitstralend door de gehele geestesinhoud, een ondermijnend gevoel van wanhoop genereerde en onderhield. Verder heb ik vaak de indruk gekregen, dat dit uitstralende heimwee niet alleen de aanpassing langs psychische weg belemmerde, maar dat het bovendien een directe invloed had op de lichamelijke toestand, misschien het best te beschrijven als een verlaging van de vitale tonus.

Het is natuurlijk nooit te bewijzen dat oorzaak en gevolg hier niet juist omgekeerd liggen, maar wanneer er inderdaad, zoals men in het kamp algemeen meende, verband bestond tussen ‘eingehen’ en ‘sich gehen lassen’, dan zou dus het heimwee de lichamelijke weerstand verlagen, en daar dit door de bemoeilijkte aanpassing het heimwee in de hand werkte, was hiermee een wel zeer vicieuze cirkel gesloten. Veel Puttenaren waren hiervan het slachtoffer.

Veel van het hierboven opgesomde gold natuurlijk ook voor vele anderen dan de Puttenaren, maar voor geen andere mij bekende groep gold al het bovengenoemde tegelijkertijd.

Men kan uiteindelijk over dit gehele gebeuren verschillend oordelen. Men zou kunnen zeggen, dat er een zekere zwakte stak in het starre, ondoelmatige en blinde vasthouden aan oude vormen en gedachten. Maar kan men, aan de andere kant, de grootsheid ontkennen die ligt in het sterven voor een verloren zaak, hoe blind ook de impuls die hiertoe leidde?

Het komt mij voor dat dit te gronde gaan aan onwrikbare wetten, die zij uiteindelijk zelf gesteld hadden, de zaak der Puttenaren tot een waarlijk tragische maakt.

Politiek

A.L. Constandse Buitenland
De drie Amerika's⁺

Men wist dat de nieuwe president van de Verenigde Staten, Nixon, een politicus was die niets zou veranderen aan de bases van de Noordamerikaanse politiek. Hij noemt zich gaarne een democraat, in de zin die dit woord heeft gekregen in de Atlantische wereld: een

+ A.L. CONSTANDSE. Geb. 1899. Studeerde Romaanse letteren en wijsbegeerte (proefschrift 1951: Le baroque espagnol et Calderón de la Barca), werd in 1945 journalist en wijdde zich sindsdien voornamelijk aan de modernste geschiedenis. Schreef sinds 1926 een twintigtal boeken, na de oorlog voornamelijk over landen (Mexico, Cuba, Joegoslavië), staatslieden (Tito, Chroesjtsjow, Kennedy) en de geschiedenis van deze eeuw (onder meer Het lot belooft geen morgenrood). Verzorgt sinds januari 1962 de kroniek Buitenland van De Gids. Sinds januari 1965 redacteur van De Gids.

[p. 293]

conservatief. Het is niet vreemd dat deze twee begrippen elkaar dekken. In vele opzichten namelijk is de westerse democratie een gevolg van het succes van het kapitalisme en het economische imperialisme. De bourgeoisie der Atlantische wereld is voortgekomen uit een bezittende derde stand, die zijn kapitaal in hoge mate heeft geaccumuleerd uit winsten verkregen door het exploiteren van de andere werelddelen. In Europa was dat overduidelijk. De Noordamerikanen hebben eerst het ‘wilde westen’ veroverd op de Indianen en vervolgens de zuidelijke staten op de Mexicanen, die in de oorlog van 1845-1848 een derde van hun toenmalige grondgebied verloren. Onder andere gingen de rijke oliebronnen van Texas over in handen van de Verenigde Staten. Daarna is hun expansie naar het zuiden (gepaard met voortdurende militaire interventies) en naar het westen - via Hawaii, Guam en de Filippijnen - een klassiek voorbeeld van imperialisme geweest. Vandaar dat het niet gewaagd is te zeggen dat de opbouw van het kapitalisme de economische kolonisatie tot voorwaarde had. De geweldige produktiviteit van dit burgerlijke systeem heeft het vervolgens mogelijk gemaakt aan zovele sociale verlangens van het proletariaat tegemoet te komen, dat de westelijke samenleving behoorlijk werd geconsolideerd. De marxistische verwachting inzake toenemende klassenstrijd en verproletarisering der massa ging geenszins in vervulling. Integendeel: de klasse der arbeiders veranderde in een stand van werknemers (of ‘medewerkers’) wier verburgerlijking zo tastbaar werd, dat de Noordamerikaanse vakbonden rechtstreeks reactionair werden. Democratie betekende allereerst: vrijheid binnen de burgerlijke samenleving, die nauwelijks meer geschokt kon worden. De ‘proletariërs’ werden anticommunistisch. Hun invloed in Latijns-Amerika heeft er zelfs het feodalisme en de zogenaamd anticommunistische militaire dictaturen begunstigd.

Het zou evenwel huichelachtig zijn alleen de Noordamerikanen te beschuldigen van exploitatie en economische kolonisatie in Midden- en Zuid-Amerika. In de vorige eeuw was het Westeuropese kapitaal daar minstens zo actief als de ondernemingen der Verenigde Staten. Britse, Franse, Belgische en Duitse concerns hebben in tal van landen hun eerste plaats pas aan de Noordamerikaanse trusts moeten afstaan door en na de eerste wereldoorlog, die de Verenigde Staten tot de militair machtigste en economisch sterkste mogendheid op aarde maakte. De tweede wereldoorlog had tot gevolg, dat Latijns-Amerika vrijwel geheel het ‘jachtterrein’ werd van de internationale ondernemingen die hun zetel in de Verenigde Staten hebben. Tezelfdertijd echter werd het Westeuropese kapitalisme zo nauw gebonden aan het Noordamerikaanse systeem, dat in de Atlantische wereld de belangen volkomen verstrengeld zijn, het vermogen er vaak gezamenlijk wordt beheerd. Er is dus sprake van een ‘terugkeer’ van het Europese kapitaal in Latijns-Amerika. Spectaculair is in dezen de opmars van het Westduitse bedrijfsleven, dat de plaats inneemt die vóór 1914 nog door Engeland werd bezet. Dit is geen wonder. De industrieën en banken van de Bondsrepubliek vormen, na die van de Verenigde Staten, de tweede macht in het Westen. Aan het einde van 1968 werd de voorraad aan goud en deviezen van West-Duitsland geschat op veertig miljard mark of tien miljard dollar. Dit vermogen moest belegd worden. En hoewel het industriële potentieel van West-Duitsland zelf dagelijks werd opgevoerd, werd er naarstig gezocht naar het beheersen van mijnbouw, industrie en handel in minder ontwikkelde landen, met name ook in Latijns-Amerika. De Duitse bourgeoisie is hier echter niet de concurrentie, maar de bondgenoot van de Noordamerikaanse superklasse, die vijfenveertig procent van het industriële vermogen en de grondstoffenwinning op aarde beheerst.

In 1961 werd president Kennedy verontrust door het revolutionaire verzet dat zich in Midden- en Zuid-Amerika openbaarde tegen de overmacht der yankees. Het succes van de Cubaanse revolutie was een waarschuwing. Er moest worden gepoogd een herhaling van dit gebeuren te voorkomen. Het was Kennedy die een bijzondere aandacht schonk aan de tactiek en de strategie van de antiguerrilla, onderwezen op verscheidene Amerikaanse militaire academies, in het bijzonder op de krijgsschool in de landengte van Panamá. Maar hij was intelligent genoeg om te beseffen dat een stijging

[p. 294]

van de economische produktiviteit en een verbetering van de sociale verhoudingen noodzakelijk zouden zijn om aan opstanden en omwentelingen de voedingsbodem te ontnemen. Vandaar dat hij het initiatief nam tot de ‘Alianza para progreso’, een samengaan van twintig landen van de Organisatie van Amerikaanse Staten, om ‘de armoe op het westelijk halfrond op te heffen’. Binnen tien jaren zou er een bedrag van twintig miljard dollar (overwegend te verschaffen door de Verenigde Staten) geïnvesteerd moeten worden om het Latijnse levenspeil drastisch te verhogen.

Reeds kort na de dood van Kennedy werd geconstateerd dat de Alianza geen succes was; en tijdens het presidentschap van Johnson werd haar falen manifest. Zij overleed geruisloos in 1968 en werd vervolgens door Nixon begraven. De huidige president der Verenigde Staten stelde zich op 14 april voor aan de ambassadeurs van de Organisatie van Amerikaanse Staten. Hij constateerde dat er sinds 1961 niets was veranderd in de economische situatie van Latijns-Amerika. De jaarlijkse bescheiden toeneming van de produktie (opgeslokt door de aanwas der bevolking, met gemiddeld drie procent per jaar) was dezelfde gebleven. Nog altijd was het levenspeil van de Verenigde Staten vijftien maal zo hoog als in de rest van het westelijk halfrond. Het was nutteloos aan fraaie leuzen nog meer dollars toe te voegen. Nixon verguldde de pil doordat hij wilde praten ‘niet meer over wat wij kunnen doen, maar over wat we samen kunnen doen’. Nochtans was er in de heersende kringen van Latijns-Amerika (de eerste en soms enige profiteurs van de miljoenen uit het noorden) een zekere verslagenheid. De kranten van de Braziliaanse militaire junta wezen er Nixon op dat ‘afzijdigheid’ van Washington het communistische gevaar zou doen toenemen, terwijl de Verenigde Staten toch ‘een historische rol moesten spelen bij het beschermen van de westelijke civilisatie’. Voorzover dit betekende: de bescherming van de werkzaamheden der Noordamerikaanse ondernemingen, behoefde men zich in Brasilia overigens niet ongerust te maken. Het was geen geheim dat Nixon meende dat de economische ontwikkeling van het westelijk halfrond afhankelijk was van de investeringen der concerns die in de Verenigde Staten waren gevestigd, en van het privé-initiatief.

Het was begrijpelijk dat Nixon niet inging op de vraag waardoor in Latijns-Amerika het levenspeil niet was gestegen. Zulk een analyse zou aan het licht hebben gebracht dat dit het gevolg was van de roofbouw, gepleegd door de inheemse heersende kasten in bondgenootschap met de buitenlandse ondernemingen. Enorm is de kapitaalvlucht gebleven van de door semi-feodale, clericale en militaire leiders vergaarde miljoenen. Het door hen uitgevoerde vermogen werd geschat op in totaal vijftien miljard dollar, waarmee banken en maatschappijen in de hoogontwikkelde kapitalistische landen manipuleerden. Wanneer buitenlandse bedrijven kapitaal beleggen in Latijns-Amerika moeten aflossingen en renten daarvan zo spoedig mogelijk terugvloeien naar de bronnen van herkomst. Nieuwe beleggingen stromen dan weer naar de kapitaalarme gebieden, die hogere winsten opleveren dan de industriële landen. Niet doordat de arme massa's goede kopers zouden zijn: zij zijn allereerst goedkope arbeidskrachten. En de exploitatie van grondstoffen en agrarische produkten (zoals koffie, suiker, bananen) bestemd voor de wereldmarkt is een winstgevende aangelegenheid. Er is voor mijnbouw en aanleg van plantages overigens veel minder kapitaal nodig dan voor het scheppen van de zware industrie, die geconcentreerd is in Noord-Amerika. Daar - en ten dele in West-Europa - bevindt zich ook het vermogen dat verkregen en ontnomen is aan de volken van Latijns-Amerika. In dit naakte kapitalisme blijven massa's van het zuiden verpauperd, terwijl het nationale inkomen van de Verenigde Staten is gestegen tot ongeveer zevenhonderd miljard dollar per jaar. Het is ook daar zeer ongelijk verdeeld, en met name de negers voeren er een bittere klassenstrijd. Nixon wilde hun wel een bijdrage toezeggen uit de schatkist, omdat hij uitermate verontrust is door de toenemende onlusten in de grote steden en doordat een deel der stijgende criminaliteit door hem mede werd geweten aan de armoe. De ellende der massa's in Latijns-Amerika was echter niet zijn zaak.

[p. 295]

Er zijn in de zes jaren dat de Alianza para Progreso heeft gefunctioneerd (hoe gebrekkig en onder de maat dit dan ook geschiedde) wel een aantal miljarden bijeengebracht. Wat is ermee gebeurd? Stellig zijn zij niet geheel verloren gegaan: er zijn wegen, scholen, hospitalen en woningen gebouwd, al waren dat druppels op een gloeiende plaat. Er zijn waterbronnen geboord en irrigatiesystemen aangelegd. Maar grote sommen zijn terechtgekomen in de zakken van de heersende kasten door de gewone corruptie en door de winsten die zij hebben gemaakt bij het uitvoeren van ‘sociale projecten’. In verscheidene landen hebben de militaire leiders van giften en leningen geprofiteerd, onder andere met het motief dat zij het communisme moesten bestrijden, een der doeleinden van de Alianza. Vaak moesten de ontvangende landen er de schuld mee betalen die zij bij Noordamerikaanse banken hadden. Op die manier subsidieerde de regering van de Verenigde Staten haar eigen rijke burgers, onder het mom van ontwikkelingshulp. De hoofdoorzaak van het falen der Alianza school in het feit dat de sociaal-economische en politieke structuur van de landen van Latijns-Amerika niet veranderde. Zij zouden ‘rijp gemaakt moeten worden voor democratie’, maar sinds 1961 hadden in dertien landen militaire junta's er de macht gegrepen. Landbouw en veeteelt waren niet ‘geïntensifieerd of gediversifieerd’. De extensieve bewerking van de grond was regel gebleven, evenals de ‘monocultivo’: de massaproduktie van één bepaald gewas voor de wereldmarkt. Op het ogenblik kan Latijns-Amerika als geheel - hoewel het verbruik per hoofd sinds 1961 niet gestegen is - zijn eigen levensmiddelen niet voortbrengen en het moet ze ten dele importeren uit Noord-Amerika en andere werelddelen. Het is een grof schandaal voor een gebied dat rijk is aan bebouwbare gronden en over voldoende water beschikt. Industrieprodukten moeten overal in groten getale worden ingevoerd, meestal uit het dure Noord-Amerika. Daartegenover verlaten laag geprijsde bodemrijkdommen deze gebieden, ten bate van de ontwikkelde nijverheid der Atlantische wereld. Zolang grootgrondbezitters, een clericale hiërarchie, kolonels en generaals, met buitenlandse ondernemingen hier de toon aangeven is inderdaad ‘ontwikkelingshulp’ een frase. Slechts een sociale - op zijn minst antifeodale - revolutie, nationale exploitatie van delfstoffen en opbouw ener eigen industrie zou een nieuw tijdperk kunnen inluiden.

Nu is het bekend genoeg dat de landen van Latijns-Amerika vol zijn van militaire adviseurs uit de Verenigde Staten, die zulke deskundigen leveren bij de wapens en kredieten die zij verschaffen. Voorts komen er (mèt de helikopters) agenten van de Central Intelligence Agency. Overal waar guerrilla's worden gevoerd zijn zulke dwarskijkers en dwingende raadgevers gesignaleerd. In september zijn de stafchefs en opperbevelhebbers van de Organisatie van Amerikaanse Staten bijeengeweest in Rio de Janeiro, en toen is al bekend gemaakt dat zij besloten hadden een contactorgaan te scheppen tot onderlinge bijstand in de strijd tegen guerrillagroepen. Generaal Westmoreland was daar aanwezig en hij sprak er over zijn ervaringen in Vietnam. De tekst van die rede is in handen gespeeld van de Cubaanse regering, die ze heeft gepubliceerd. Er staan geen onvoorziene dingen in. De generaal wees er zijn collega's op dat zij controle moesten uitoefenen op de economie, de sociale politiek en de politie, en dat hun taak de ‘nation-building’ was. (Ze hadden reeds grotendeels de macht in handen en behoefden die aansporing dus niet!) Dan kwam hij tot de noodzaak van het winnen en doorgeven van inlichtingen (‘particularly within the police forces’) welke gegevens ‘must be pooled to meet the common need’. Aan vijandelijke agenten moest het onmogelijk worden gemaakt te spioneren, en daarvoor was strikte controle over de bevolking noodzakelijk, mede door het uitreiken van speciale identificatiepapieren ‘to friendly citizens’. Hij eindigde aldus: ‘De sfeer waarbinnen een opstand woedt is dynamisch. De wereld heeft veel ontevreden mensen, die een werktuig kunnen worden van de communisten om de vrije samenleving te vernietigen. Dit vormt de bedreiging die lange tijd aanwezig zal blijven... Het is in ons wederzijds voordeel ervaringen uit te wisselen. Onze kracht ligt in onze samenwerking. Het feit dat we hier zijn is het bewijs van deze wens tot samenwerking.’

[p. 296]

De zwenking naar rechts, aangemoedigd door president Johnson, heeft zich voortgezet in de drie Amerika's. Het meest opmerkelijke feit van de laatste maanden was het ‘verwateren’ van de Chileense christen-democraten. Hun belofte ‘een revolutie in vrijheid’ door te voeren, het grootgrondbezit te verdelen, de grootste buitenlandse maatschappijen te nationaliseren en een eigen industrie te scheppen, is niet vervuld, en nu zelfs verloochend. President Frei was jarenlang het paradepaard der Atlantische burgerlijke democraten: hij zou bewijzen dat een wettelijke weg naar democratie begaanbaar was. De Westduitse christen-democraten hebben hem in 1964 en 1965 financieel krachtig gesteund. (Het Duitse kapitaal is zeer actief in Chili, hoewel nog meer in Argentinië.) In 1964 werd Frei tot president gekozen met de hulp der rechterzijde, die de kandidaat van het Volksfront (Allende) wilde uitschakelen. Frei was toen nog niet bepaald vrij. Maar het jaar daarop verwierf zijn partij de volstrekte meerderheid in de kamer, met 42,3 procent van het electoraat achter zich, in de hoop dat hij zijn programma zou uitvoeren. De mislukking van dit experiment had tot gevolg dat Frei's aanhang in 1967, bij gemeenteraadsverkiezingen, was gedaald tot 35,6 procent en bij de parlementsverkiezingen van 2 maart 1969 tot 31 procent. Doordat de president zijn kiezers steeds meer van zich vervreemdde, vatte de reactie moed. Frei had geen einde gemaakt aan stakingen en boerenopstanden, en de verontruste middenklassen (die in hem een bolwerk hadden gezien tegen ‘het communisme’) riepen nu om een sterke man, in dit geval om Frei's voorganger Alessandri. Ook met zijn parlementaire meerderheid had Frei geen revolutie durven door te voeren, want dan had hij boeren en arbeiders moeten bewapenen door het vormen van een volksmilitie. Hij respecteerde de invloed van de hoge officieren; de aangevangen grondverdeling bleef jammerlijk steken; met de grootste Noordamerikaanse ondernemingen (koper en elektriciteit) sloot hij een akkoord inzake een ‘joint venture’ in ‘gemengde’ bedrijven, volgens Newsweek van 14 april de investeringsvorm van de toekomst, waarbij de nationale staat (tenminste zijn heersende kasten) en de internationale ondernemingen dezelfde belangen hebben. De toenemende staatsschulden en misoogst in een uitgebreid gebied verhoogden de druk op de openbare financiën, de inflatie zette zich voort, de werkloosheid nam toe. Toen op 9 maart in Puerto-Montt landarbeiders overgingen tot bezetting van land, om dit zelf te bewerken, werden zij met geweld van die grond verjaagd: zeven doden en talrijke gewonden. De linkse christen-democraten keerden zich nu tegen Frei, en op het congres dat één mei 1969 begon, bleek de grote verdeeldheid. De gematigde voorzitter der partij, Fuentealba, trad af. De man die als eventuele opvolger van Frei werd beschouwd, Tomic, trok zich terug. Zo ook de politieke raadgever van de president, Jorge Cash, en senator Gumucio, de partijvoorzitter van 1967. De rechterzijde won: zij wilde bij de presidentsverkiezingen van het komende jaar niet in zee gaan met de linkerzijde (socialisten en gematigde communisten) maar steun zoeken bij het zogenaamd ‘radicale’ centrum, een karakterloze burgerlijke groepering. Of zij in dat geval zou winnen van de reactie onder leiding van Alessandri moest zeer twijfelachtig worden genoemd.

Tot nu toe zijn in Latijns-Amerika alle burgerlijk-democratische bewegingen, eenmaal aan de macht, naar rechts gezwenkt en bezweken voor de macht der feodale kasten en buitenlandse ondernemingen. Daarop vormt de christen-democratie geen uitzondering. Haar linkervleugel wil ‘een socialistische weg’ bewandelen. Maar hoe gematigd zij zich ook dan zou gedragen, zij zou een revolutie moeten doorvoeren als zij aan de macht zou komen, en dan voor dezelfde moeilijkheden staan als Fidel Castro op Cuba. Er is echter blijkbaar geen andere weg.