De Gids. Jaargang 128

[p. 82]

Correspondentie

Han Lammers Antwoord aan J.L. Heldring

Het artikel dat een onzer, Han Lammers, onder de titel ‘Tot in het zoveelste geslacht’ aan het oorlogsnummer van De Gids bijdroeg, heeft hier en daar tegenspraak uitgelokt. In De Volkskrant van 11 mei betwistte Lambert Tegenbosch Lammers' gelijk, daar waar de laatste concludeerde: ‘Aldus heulde Nederland, zo niet en masse, dan toch in aanzienlijk getal, met de bezetter, en met diens mentaliteit.’ Aangezien het stuk van Tegenbosch tevens het karakter van een aanval ad hominem droeg, gaf Lammers er de voorkeur aan snel te reageren, en niet te wachten tot dit nummer van De Gids zou verschijnen. Zijn uitvoerig antwoord werd geplaatst in De Volkskrant van 15 mei. Tegenbosch lichtte in Vrij Nederland van 22 mei zijn standpunt nog nader toe, zich tevens verwerend tegen een aanval in het voorafgaande nummer van hetzelfde blad. Zijn verdediging werd van kritisch commentaar voorzien door Mathieu Smedts, de hoofdredacteur van Vrij Nederland.
In de Nieuwe Rotterdamse Courant van 28 mei verzette de schrijver van de rubriek ‘Dezer dagen’, mr. J.L. Heldring, zich tegen enkele zinsneden van Lammers over de houding die zijns inziens in de toekomst tegenover de Duitsers moet worden aangenomen. De kritiek van Heldring wordt hieronder beantwoord. - redactie

De passage in mijn stuk ‘Tot in het zoveelste geslacht’ die Heldring tot kritiek en vermaan aanleiding geeft, luidt als volgt:

‘Men kan een massa van fascisten en meelopers niet in één generatie tijds hervormen tot democraten, geweldschuwers, kortom, fatsoenlijke lieden. In dit opzicht lijkt cynisme me de bon ton te zijn, niet uit wanhoop aan de mensheid, maar uit gevoel voor werkelijkheid. Hetgeen niet wegneemt dat men, cynisch en wel, de Duitsers met hun verleden moet blijven achtervolgen. Rust wordt ten slotte alleen gegund nadat verzoening tot stand is gebracht; die verzoening is niet in zicht zolang, om welke reden ook, de afrekening niet is voltooid. Deze regel zal wat mij betreft geldig blijven tot in het zoveelste geslacht. Totdat we beleven dat een generatie Duitsers opstaat, die afziet van gebiedsaanspraken, van ambities om militairement iets te betekenen, e.t.q., etc., enzovoort.’

Heldring meent dat hier de vraag naar de rechtvaardigheid in strijd komt met die naar de doeltreffendheid. Hij laat zich liever, zegt hij, door de laatste leiden. En hij vervolgt:

‘We zien met angst en beven een generatie in Duitsland opgroeien die, zich niet bewust van eigen schuld, voortdurend door de buitenwereld met het verleden harer ouders wordt achtervolgd. De Nederlandse jeugd zou, in soortgelijke omstandigheden, niet anders reageren dan de Duitse jeugd op den duur zal doen, indien er niet ergens een streep wordt getrokken. Dat “ergens” ligt in ieder geval tussen die jeugd en haar ouders. Dit heeft niets met liefdadigheid, zelfs niet met vergeving, te maken. Het is gewoon een kwestie van zelfbehoud: we kunnen het ons niet veroorloven een volk van achtervolgden - of zelfs zich achtervolgd wanenden - in ons midden te kweken.’

Tot zover Heldring

[p. 83]

Ik zal nader moeten omschrijven, wat ik met ‘achtervolgen’ heb bedoeld. Niet in de eerste plaats het justitiële ageren, dat in West-Duitsland zo veelbetekenend-laat op gang is gekomen. Veel meer heb ik op het oog de mentaliteit van waaruit naar mijn overtuiging met de Duitsers actuele politiek moet worden gevoerd. De feiten van de tweede wereldoorlog, met name de massaal georganiseerde moorden op joden, zigeuners, Poolse en Russische ‘Untermenschen’, zullen daarbij nooit over het hoofd mogen worden gezien. Zij waren immers niet de resultaten van een toevallige ontsporing van deze of gene, zij waren de vruchten van een kijk op het leven, die tot in brede lagen van de bevolking gemeengoed was geworden. Aangezien het niet aan te nemen is dat zo'n visie zich door een simpele verschuiving van generaties (‘tussen jeugd en ouders’) laat verdrijven, het daarentegen voor de hand ligt dat zij, indien niet herkend en aangewezen, opnieuw levenskansen zal krijgen, doet men er verstandig aan steeds naar haar te blijven speuren, haar te achtervolgen.

Ik kan mij voorstellen dat de jongere Duitsers hierdoor geïrriteerd kunnen raken; maar kan ons dat van waakzaamheid weerhouden? Het zou ons integendeel moeten aanzetten tot een buitenlands beleid, dat erop is gericht garanties te scheppen tegen mogelijke herhaling van Duitse chantage, Duits geweld. We beleven thans het omgekeerde van zo'n beleid. West-Duitsland maakt goede kansen om - met ons goedvinden - in een atoomclub te worden opgenomen, het handhaaft - zonder dat wij protesteren -gebiedsaanspraken die bijzonder omineus zijn, het maakt zich - terwijl wij stilzwijgend toezien - breed als potentieel oorlogsgevaar, wijzende op de mogelijke gevolgen van de spanningen die de deling wakker roept. Er is op het ogenblik geen Westduits politicus, die de verkiezingen durft in te gaan met een programma, dat op de in 1945 gegrondveste en sindsdien door de feiten bekrachtigde werkelijkheid is afgestemd.

De thans door West-Duitsland gevoerde politiek bedoelt niets anders dan chantage. Men speculeert met zovele woorden op de angst voor wat het ‘Versailles-effect’ zou kunnen worden genoemd. In feite is het zo, dat de Duitsers ons toeroepen: ‘Pas op, maak ons niet boos, want dan worden we gevaarlijk, en jullie hebben gezien waar dat toe leiden kan.’

Waarom zou ons antwoord niet eenvoudig dit kunnen zijn: ‘Inderdaad, we hebben gezien waartoe gij in staat zijt, en daarom zullen we u kort houden op die gebieden, waar uw rabies zich het meest vruchtbaar pleegt te ontwikkelen.’

Dat ‘kort houden’ vraagt een wilsovereenkomst tussen alle voormalige geallieerden en hun kleine bondgenoten. Het zou goede politiek zijn, daarop aan te sturen.

Het is ons, de jongere generatie die tussen 1945 en 1950 tot volwassenheid groeide, steeds voorgehouden: vergeet het niet. En thans waarschuwt mij een van de ouderen dat wij het ons niet kunnen veroorloven een volk van achtervolgden in ons midden te kweken. Daartegenover zet ik, dat ik het tot mijn plicht behoor te rekenen om van mijn leeftijdgenoten in West-Duitsland te eisen dat zij zich van het verleden van hun land voortdurend bewust blijven, en daaruit de

[p. 84]

consequenties trekken. Het risico dat ik hen daarmee irriteer, aanvaard ik liever dan de kwade kansen die een politiek van laissezfaire vertegenwoordigt. De benadering die Heldring voorstaat, zal er op den duur toe leiden dat de Westduitsers zich in het bezit van een eigen atoommacht chanteren; als dat eenmaal gebeurt hoeft niemand er meer op te hopen (hierin zijn Heldring en ik eendrachtig) dat er eens een generatie Duitsers zal opstaan ‘die afziet van gebiedsaanspraken, van ambities om militairement iets te betekenen, e.t.q., etc., enzovoort.’

Tot slot een opmerking over een door Heldring geconstrueerde tegenstrijdigheid in mijn betoog. Hij schrijft: ‘Als het waar is dat Nederland, zo niet en masse, dan toch in aanzienlijk getal, met de bezetter en met diens mentaliteit heeft geheuld, is het dan onze eerste taak om juist de Duitsers met hun verleden te achtervolgen?’

Hier geldt, zo meen ik, de vuistregel van het ‘wie is er begonnen?’ Als we vaststellen dat van een Nederlands heulen moet worden gesproken, is impliciet gezegd dat er een initiatiefnemer is geweest, een hoofddader. Het is er mij in mijn door sommigen gewraakte stuk om gegaan het verdoezelen van de Nederlandse medeplichtigheid te laken. Of, zoals ik in De Volkskrant aan Tegenbosch schreef: ‘Ik heb protest aangetekend tegen een misvorming van het historisch beeld dat vrij algemeen over de oorlog wordt gegeven. Het is een beeld waarin voortdurend een trek wordt weg-gemodelleerd: de trek van het falen, het heulen. Dat te corrigeren lijkt me de opdracht, die de historicus zich in de komende jaren te stellen heeft.’

Zo zie ik de verplichting die we tegenover ons zelf dragen. Dat dit zou inhouden dat we de Duitsers met rust moeten laten, is een gedachte die ik niet kan volgen. We mogen van de thans aankomende Duitse generatie vergen dat zij zich geroepen acht tot taken, soortgelijk aan de onze. Heeft ze daarin geen zin, dan is het aan ons haar steeds te blijven aansporen, haar te achtervolgen, tot in het zoveelste geslacht.