De Gids. Jaargang 125

[p. 253]

Nieuwe boeken

Dr. F.W. van Heerikhuizen, Het werk van Arthur van Schendel. Achtergronden, karakter, ontwikkeling. - J.M. Meulenhoff, Amsterdam, 1961. 480 blz. + 8 blz. afb.

De voornaamste onderdelen van deze Amsterdamse dissertatie zijn: een zeer doorleefde, hier en daar oorspronkelijke schets van ‘romantiek en klassicisme’ als achtergronden bij Van Schendel, daarna een analytische weergave van al Van Schendels boeken en verhalen (blz. 85-402), ten slotte een uiteenzetting van ‘droom en pseudohallucinatie als directe achtergronden van Van Schendels werk’. De weergave van het oeuvre wint aan overzichtelijkheid doordat Van Heerikhuizen perioden onderscheidt, waarvan de criteria uiteraard essentiële kenmerken van Van Schendels schrijverschap moeten zijn in tegenstelling tot de terecht verworpen indeling in Italiaanse en Hollandse romans.

Om twee redenen stelt de schrijver ons nu teleur: hij neemt twee ‘splitsingsfasen’ in Van Schendels ontwikkeling aan, maar de fase 1908-1925 blijkt van de fase 1925-1938 slechts gradueel te verschillen, want in de tweede fase wordt er méér gesplitst. En wat wordt er gesplitst? De persoonlijkheid van Van Schendel verdeelt zich over de personen van het boek (terwijl Van Schendel zich in zijn geheel geprojecteerd had in Tamalone, voor 1908) en Van Schendel werkt aan meer dan één genre boeken tegelijk. Van Heerikhuizen gebruikt dus het woord splitsing voor twee innerlijk niet samenhangende dingen. Hebben we dan wel iets aan dit criterium, en wordt er hier niet onzindelijk gedacht?

Van Heerikhuizens uitgangspunt is de these, dat Van Schendels werk gegrond is ‘in zijn reële, maatschappelijke jeugdervaringen’; hiermee bedoelt hij dat de moeder van de schrijver een stuurloze vrouw was, die hem na de dood van de vader verwaarloosde en over wie hij zich heeft moeten schamen. Er rijzen nu twee vragen: is het juist, van latere jeugdervaringen uit te gaan en niet van de vroegste, dus van de gezinssituatie in de eerste jeugd? En: waarom verdiept Van Heerikhuizen zich, ondanks dit uitgangspunt dat in de prepuberteit ligt, zeer uitvoerig in het karakter van de vader, die stierf toen Arthur zes was, en als hij dus tòch in het vroegste gezinsmilieu duikt, waarom doet hij dit dan niet consequent? Waar zijn bij voorbeeld de broers en zusters, op wat onduidelijke mededelingen te hooi en te gras na? En nu er zoveel aandacht aan de vader gewijd is, moet men dan, nu Arthurs moeder vier jaar na diens dood een kind kreeg, ook niet vragen naar pseudo-stiefvaders? Dat die niet te achterhalen zijn spreekt vanzelf, maar dat ze bestaan hebben ook, en zij kunnen, met de negen en tien jaar oudere broers, het vaderbeeld dat in Arthur zo'n belangrijke rol speelt,

[p. 254]

hebben beïnvloed, al is het maar door contrastwerking. In dit licht komt het met hypothese op hypothese en een ontoelaatbaar analogisme (Köhler!) gereconstrueerde portret van de werkelijke vader nog meer in de lucht te hangen. En dan dit kapitale punt: in verschillende van zijn belangrijkste boeken stelt Van Schendel calvinistisch zondebesef in het middelpunt, de drager ervan is altijd een vader. Hier laat Van Heerikhuizen volkomen verstek gaan; hij deelt mede dat Arthur niet calvinistisch opgevoed is zoals Ter Braak en anderen ondersteld hebben, dat de vader van katholieke afkomst was maar Arthur (en diens broers en zusters?) protestant heeft laten dopen. Waarom? De moeder kan in dit verband buiten beschouwing worden gelaten. Maar kan de vader niet tot het protestantisme overgegaan zijn uit overtuiging, wat juist bij een fervent geloof zou passen, en kan Arthur daar in zijn eerste zes levensjaren geen weet van gehad hebben? Het lijkt mij een pure verlegenheidsredenering als Van Heerikhuizen concludeert: ‘het calvinistische zondebesef zullen wij door burgerlijk fatsoen moeten vervangen waar misschien nog enige calvinistische draadjes doorheen liepen’. En nonchalant is deze redenering ook, want wat kan ‘nog’ hier betekenen? Het calvinisme was immers pas nieuw? Slaat de mededeling dat Arthur niet calvinistisch opgevoed is, niet op de jaren die hij zich later het best herinnerde: die na zijn zesde jaar? Hoe dit zij: er had behalve in de bevolkingsregisters ook in de kerkeraadsarchieven gekeken moeten worden, om te zien of Van Schendel Sr., officier in het Indische leger, tijdens zijn vier verloven en in zijn laatste levensjaar zijn attestatie heeft ingeleverd. Zo niet, dan zegt dat weinig, maar zo ja, dan zegt het alles. Verlofgangers waren daar meestal niet erg secuur mee.

De moeders in Van Schendels oeuvre gaat Van Heerikhuizen niet na, zoals de vaders. Waarom niet? Er is vast wat mee aan de hand. Ik ken lang niet alles van Van Schendel maar kan zo al twee moeders opnoemen die voor de ogen van het hoofdpersoontje sterven zonder dat er daarna nog veel woorden over worden vuilgemaakt. En ik vraag me bij het lezen van deze voor mij onbegrijpelijke zin af, of Van Heerikhuizen de oedipale situatie (en het gaat hier over een jongste zoon en een zeer sensuele moeder) niet over het hoofd heeft willen zien: ‘De sensualiteit is steeds in vrouwen belichaamd, wat ongetwijfeld hieruit te verklaren valt dat vrouwen voor Van Schendel zelf de belichaming waren van zijn erotische verlangens; als hij dit deel van zijn wezen ging projecteren, projecteerde hij het onwillekeurig in hen.’ Ik citeer, maar begrijp geenszins. Wel zie ik mijn al elders in het boek opgedane argwaan of Van Heerikhuizen wel weet dat projectie een onbewust gebeuren is, door de formulering van deze zin bevestigd. En nog schichtiger word ik bij Van Heerikhuizens hantering van het woord en begrip symbool. Niet alleen gebruikt hij ‘symbolisch’ in de betekenis ‘kenmerkend’ (blz. 63), maar ook als hij de betekenis ‘zinnebeeld’ nadert komt

[p. 255]

de interpretatie niet tot haar recht. Eén voorbeeld: het bouwvallig worden van het huis van de Werendonks in Een Hollandsch drama. De hoofdpersoon is bang voor dat huis en ‘het huis schijnt die angst te bevestigen door een losgeraakte balk op hem te doen vallen’ (blz. 246). Van deze gebeurtenis doorziet Van Heerikhuizen de zin met zijn verstand. Maar dat het hele huis, ook als het niets laat vallen, een symbool is van een ondergaande gezagswereld, van het verleden, van de oudersgeneratie, daarover zegt hij niets. Een echt symbool is zo'n in lagen geladen stuk leven dat de zin ervan nauwelijks onder woorden te brengen is; een echt symbool moet je niet begrijpen, dat voel je in je buik en je handen. Zo niet, pas dan op. Als dr. Van Heerikhuizen zich ten slotte aan het droomverklaren zet, past hij niet op. Ik kan daar in dit bestek niet op ingaan, maar ik moet wel zeggen dat ik van wetenschappelijk standpunt deze divagatie over droom en pseudohallucinatie graag gemist had. Dr. Van Heerikhuizen is literatuurhistoricus, geen psycholoog. Zijn uitstekende hoofdstuk over de romantiek toont overtuigend waar zijn kracht ligt. Zijn boek had de helft korter gekund als hij zich had beperkt tot de rol die de met ‘romantiek’ en ‘klassicisme’ aangeduide werelden in Van Schendels werk spelen, met een globale verwijzing naar de vader als vertegenwoordiger van de ene en de moeder als vertegenwoordigster van de andere. Dan had hij de ontelbare aardige en rake opmerkingen die het overzicht van het oeuvre passim bevat uitstekend kunnen plaatsen en hij had, mits korter en exacter formulerende en zich van didactiek onthoudende, een sober, leesbaar en minder kwetsbaar boek geschreven.

H.W. van Tricht