De Gids. Jaargang 124

[p. 188]

Nieuwe boeken

Herman Dooyeweerd, In the twilight of Western thought. Studies in the pretended autonomy of philosophical thought. - The Presbyterian and Reformed Publishing Company, Philadelphia, Pennsylvania, 1960. II, XVIII, 204 blz. + 1 blad met errata.

Dit boek bevat de belangrijkste lezingen uit de serie, die Dooyeweerd gedurende zijn reis in 1959 voor universiteiten in de Verenigde Staten en in Canada gehouden heeft. Het zijn twee lezingen over de vermeende autonomie van het wijsgerig denken, twee over de zin der geschiedenis en over het historisme, drie over filosofie en theologie, en ten slotte één over de mens. Hoewel de onderwerpen tamelijk uiteenlopend zijn, vertoont het boek toch een zeer goede samenhang, dank zij het feit, dat de schrijver de belangrijkste gezichtspunten van de ‘wijsbegeerte der wetsidee’, sinds veertig jaar met name door hemzelf ontwikkeld, bij ieder der onderwerpen de hoofdrol laat spelen.

Deze wijsbegeerte, die in ons land een grote school van aanhangers heeft en die ook in het buitenland langzamerhand meer erkenning vindt, is verre van eenvoudig. Daarom is het toe te juichen, dat Dooyeweerd zich in dit boek geconcentreerd heeft op de hoofdzaken, zodat het een goede inleiding is geworden voor hen, die met enige algemene kennis van zaken zich eens willen oriënteren in de wijsbegeerte der wetsidee.

De lezer zal met enige moeite het betoog goed kunnen volgen, beter wellicht dan Dooyeweerds De wijsbegeerte der wetsidee, dat, dertig jaar geleden gepubliceerd, wat overladen is en niet geheel evenwichtig van opzet, noch overal voldoende duidelijk van uitdrukking is. Dat onderstreept intussen nog eens, gelet op de invloed die deze filosofie door dit werk gekregen heeft, de grote betekenis van haar wijsgerige conceptie.

De vertaling van de specifieke begrippen zal verre van gemakkelijk geweest zijn, maar zij is mijns inziens goed geslaagd. Wel bleef mij de indruk bij, dat de tekst wat te grondig en te volbelast is voor het Engelse idioom.

In de eerste lezingen laat Dooyeweerd zien, dat men zich, op het bijna algemeen aanvaarde standpunt van de autonomie van het wijsgerig denken, geen rekenschap geeft van de transcendentale voorwaarden van dit denken, zodat aldus dogmatische filosofieën ontstaan. Men moet zich namelijk rekenschap geven van de band tussen het logische en het niet-logische, waarover het immers in het denken gaat. Vervolgens moet men zich afvragen, waar het centrale punt is, dat de synthese, die het denkresultaat moet opleveren, mogelijk maakt. Dat is zijns inziens het ‘Ik’. Ten slotte moet men zich afvragen, hoe de richting van het theoretisch denken naar het ‘Ik’ ingeslagen kan worden. Daarvoor is zelfkennis nodig, maar deze is onmogelijk zonder Godskennis. Dooyeweerd sluit zich aldus voor de grondslagen der filosofie aan bij Augustinus en Calvijn. Hij schroomt niet haar een christelijke filosofie te noemen.

De filosofie die uitgaat van de autonomie van het wijsgerig denken en genoemde grondvragen over het hoofd ziet, moet daartoe het theoretisch denk-

[p. 189]

subject verabsoluteren. De filosofie komt daarmee in een impasse met betrekking tot bovengenoemde vragen, terwijl anderzijds toch niet waar te maken is, dat het iets anders is dan het volle, concrete ‘Ik’, dat de denkakt volvoert.

De schrijver laat zien, dat het ten diepste religieuze grondmotieven zijn, die tot de idee van de autonomie geleid hebben. Hij behandelt deze motieven (vorm-materie; natuur-genade; natuur-vrijheid) uitvoerig. Ook geeft hij de lezer inzicht in zijn eigen, bijbels grondmotief van schepping, zondeval en verlossing in Christus.

Hier en daar heb ik nog wel een vraag of een bezwaar. Zo meen ik, dat in de drie genoemde vragen nog niet aan de orde gesteld is, welke de band is tussen de mens en de wereld, de relatie immers waarin het denkprobleem opkomt. Deze vraag zou vooraf moeten gaan aan de genoemde drie en zij kan eerst beantwoord worden, nadat de derde vraag beantwoord is. Het gaat daarbij namelijk om de eenheid van wet en zin in de schepping. Verder meen ik, dat het afzonderen van de tegenstelling tussen het logische en het niet-logische geen vruchtbaar uitgangspunt biedt voor het probleem van het theoretisch denken, omdat deze tegenstelling, zoals Dooyeweerd eigenlijk zelf toegeeft, zich in de werkelijkheid zo niet voordoet. (Men zou daarmee zelfs de logica uitsluiten.) Genoemde tegenstelling doet zich slechts voor in de denkakt, en het is de vraag, of zij, als men daarvan uitgaat, eruitziet zoals Dooyeweerd meent.

In de tweede serie lezingen geeft Dooyeweerd een boeiende uiteenzetting van de geschiedenis der filosofie met betrekking tot de kijk op de geschiedenis zelf. Hij laat zien, hoe deze filosofie in het eind tot historisme komt, dat de oorsprong daarvan in het humanistisch grondmotief ligt en dat het effect ervan een relativistische kijk op de werkelijkheid is. Het blijkt dat in dit historisme het historisch aspect der werkelijkheid ten opzichte van de andere aspecten verabsoluteerd is.

Hij geeft dan zelf een analyse van dat aspect en met name vindt hij dan als de zinkern daarvan, het culturele, de vrije beheersende vorming. Dit aspect brengt de mens onder leiding van zijn geloof op de weg der geschiedenis en afhankelijk van de inhoud van dat geloof op een weg van culturele differentiatie en integratie.

Uiteraard blijven ook hier nog wel enkele vragen over. Zo bij voorbeeld de vraag, of de communicatie wel tot het talige behoort (blz. 107). Mijns inziens behoort zij als een analogie op het talige binnen het sociale aspect, maar Dooyeweerd zal misschien tegenwerpen, dat dit sociale voor hem meer is dan een aspect, wat ik echter ook betwijfel. Verder komt het mij voor, dat Dooyeweerd op blz. 110 zelf weerlegt, dat progressie en reactie (blz. 96) het contrast is voor de historische ontwikkeling. De eigenlijke contrasten liggen mijns inziens binnen het progressieve. In de lezingen over theologie en filosofie komen wij aan het front van een eeuwenoud strijdperk. De schrijver behandelt de onderlinge verhouding en de niet-wetenschappelijke, wijl religieuze vooronderstellingen voor beide. Hij laat zien, hoe de filosofie van meet af door een vermeende autonomie van haar denken het geloof bedreigd heeft, maar ook hoe de theologie als een wetenschap voortdurend in de verleiding is zich in te dringen tussen

[p. 190]

Gods Woord en de gelovige. Noch God noch Zijn Woord kan het theoretisch object van de theologie zijn, want daarmee zouden de rollen van vooronderstelling en voorwerp verwisseld worden. De theologie heeft zich te beperken tot een aspect, met name het geloofsaspect met betrekking tot de Woordopenbaring.

De schrijver laat zien, dat de theologie de filosofie nodig heeft voor de bezinning op haar wetenschappelijke grondslagen. Te weinig aandacht geeft hij aan het feit, dat omgekeerd de filosofie steun moet zoeken in de resultaten der theologie. Ik meen, dat deze omissie samenhangt met het verschijnsel, dat hij herhaaldelijk in plaats van over Gods Woord te spreken, zich beperkt tot dat, wat naar zijn oordeel het religieuze grondmotief in dat Woord is. Hoe belangrijk dit motief ook is, men mag Gods Woord door dit resultaat van menselijke bezinning niet vervangen.

Afgezien van deze bezwaren meen ik, dat de schrijver in dit deel een beschouwing van grote waarde gegeven heeft.

De mens is het onderwerp van de laatste lezing. Dit vraagstuk van de mens is door de mens zelf niet op te lossen. Tenzij dan door de Openbaring zal de mens geen antwoord kunnen geven. Dooyeweerd stelt zich in dit hoofdstuk tegenover het existentialisme en het rooms-katholicisme en nogmaals tegenover een dwalende theologie. Met name stelt hij de beschouwing van het hart als het centrum van de mens, dat zich uit in de diverse aspecten en dat in Christus religieus verbonden is met God, tegenover de dichotomistische opvatting van ziel en lichaam, als de samenstelling van de mens.

Samenvattend zou ik willen opmerken, dat Dooyeweerd met dit diepgaande en krachtige boek de filosofie een grote dienst bewezen heeft.

H. van Riessen

Mr. dr. C. Smit, Hoogtij der neutraliteitspolitiek. De buitenlandse politiek van Nederland 1899-1919. - A.W. Sijthoff, Leiden, 1959. VIII, 208 blz.

Onder de titel Hoogtij der neutraliteitspolitiek heeft mr. dr. C. Smit een zorgvuldige monografie samengesteld over de buitenlandse politiek van Nederland in de periode van 1899-1919. Het zeer documentaire werk is voornamelijk gebaseerd op een minutieus archiefonderzoek. De schrijver heeft daarbij toegang gehad tot alle Nederlandse bronnen die in dit verband van belang konden zijn: het archief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, dat van de Ministerraad, de Raad van State en de Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht. Daarnaast raadpleegde hij ook, voor zover beschikbaar, de particuliere archieven van ministers en ambassadeurs die in de behandelde periode een rol speelden. Wat hier wordt voorgelegd is dan ook een uitstekend gedocumenteerd overzicht over een tot dusver niet in deze samenhang behandelde en bestudeerde periode in de diplomatieke en politieke geschiedenis van ons land. Het is in het algemeen vrij technische volkenrechtelijke en diplomatieke kost. Het eerste deel van het boek behandelt vooral de vredesconferentie van 1899, de Boerenoorlog, de

[p. 191]

arbitrageverdragen, de Russisch-Japanse oorlog, de Marokko-crisis, en vervolgens de tweede vredesconferentie (van 1907) en de zeerechtconferenties. Het tweede deel behandelt uitvoerig de eerste wereldoorlog en de houding en positie van Nederland tegenover de oorlogvoerenden en neutralen.

Smit is, helaas, geen meester van de duidelijke taal. Het lijkt wel of zijn eigen stijl en woordgebruik de invloed hebben ondergaan van het lezen van te veel ambtelijke stukken. Een paar voorbeelden:

‘De Nederlandse regering stelde zich op het standpunt dat, al zou het denkbeeld van beperkingen der bewapening het waarschijnlijk evenmin als in 1899 verder brengen dan tot het uitspreken van een platonische wens - in 1898 was het terstond op de achtergrond geschoven en ter conferentie van 1899 onder bloemen begraven - het nochtans op de weg lag van onze regering - die in 1898 en 1899 de Russische voorstellen om de vermindering der wapeningen te bespreken, had geaccepteerd - daartegen in beginsel geen bezwaar te maken’ (blz. 78).

Nog moeilijker is de volgende passage:

‘Hoewel onze regering van mening was dat de bijzondere omstandigheden, welke in 1899 afwijking van de regel, dat het presidium van internationale conferenties, toekomt aan het land, waar de samenkomst plaatsvindt, ten volle wettigden, thans niet bestonden, was zij evenwel reeds in januari 1906 tot de slotsom gekomen dat - meer in het bijzonder met het oog op de netelige vraagstukken op het gebied van het zeerecht in tijd van oorlog (als de kolenlevering aan oorlogsschepen der strijdende partijen; de onschendbaarheid van de particuliere eigendom ter zee; de contrabande), vraagstukken welker behandeling ter conferentie tot wrijving tussen de grote mogendheden aanleiding konden geven - het raadzaam scheen Rusland ter wille te zijn en zo doende voor Nederland de verantwoordelijkheid voor ongewenste gevolgen der conferentie of zelfs voor haar mislukking te vermijden’ (blz. 82).

Niet gek is ook:

‘Van Swinderen had, zeer gegriefd, geantwoord, dat... al die besprekingen en waarderingen slechts hun enige ware grond vonden in een vrees voor en achterdocht tegen Duitsland, welke een ieder de vrijheid had in meerdere of mindere mate te mogen gevoelen, maar dat hij, Van Swinderen, had mogen verwachten dat, waar hij in de laatste twee jaar, zo dikwijls die vermeende Duitse inmenging ter sprake was gekomen, de gezant steeds op de meest pertinente wijze had verzekerd dat van zulk een inmenging geen sprake was, deze erin zou zijn geslaagd die overtuiging aan zijn regering bij te brengen’ (blz. 97).

Deze en dergelijke zinnen maken zijn boek aanzienlijk moeilijker leesbaar dan nodig zou zijn. Nu is anderzijds Hoogtij der neutraliteitspolitiek natuurlijk niet als thriller bedoeld, en de leesbaarheid is dan misschien ook niet de belangrijkste norm, die men aan een werk als dit mag aanleggen. Het is zeker een verdienstelijke prestatie om de bestaande leemte in de beschrijving van onze Nederlandse politieke en diplomatieke geschiedenis op zo documentair-verantwoorde wijze te hebben aangevuld. Misschien zou wat meer toelichting en interpretatie het werk als geheel ten goede gekomen zijn. Naar mijn gevoel zijn de laatste twee

[p. 192]

bladzijden, waarin Smit zijn inzichten over de behandelde periode samenvat, het helderst en het pregnantst geschreven. Zij leggen voor het eerst, uiteraard in grove schets, de lijnen vast die misschien wel door dit hele boek heen lopen, maar die toch telkens vrijwel werden bedolven onder de vloed van documentatie en citaat. Van Smits eigen conclusies zij hier het volgende vermeld:

De politiek om buiten het spel der machtsverhoudingen te blijven is, met name gedurende de eerste wereldoorlog, met succes volgehouden. Dit was niet te danken aan bijzondere staatsmanswijsheid, maar aan een gelukkige samenloop van omstandigheden, die voor de belligerenten het meedoen van Nederland aan de strijd niet tot een onmisbare voorwaarde maakten. Duitsland liet ons ongemoeid omdat strategisch de toepassing van het Schlieffenplan geen onmisbaar vereiste was voor de opmars naar Frankrijk. Verder had Duitsland in economisch opzicht alleen maar voordelen van de Nederlandse neutraliteit. Ten slotte verwachtte Duitsland, alweer in economisch opzicht, veel van Nederland in de periode na de oorlog. Ook Engeland heeft de Nederlandse neutraliteit bewust ontzien, ofschoon het wist dat Duitsland van die neutraliteit de voordelen trok. Engeland was echter in de oorlog gegaan in het belang van de kleine naties en wegens de schending van de Belgische neutraliteit. Het kon daarom zelf onmogelijk onze neutraliteit schenden, ook al heeft het ons onze neutraliteit wel verweten. De prijs, die Nederland al in 1914 verwacht had voor een neutraal blijven te moeten betalen, namelijk het verlies van Zeeuws-Vlaanderen, heeft het niet eens behoeven op te brengen. Alleen zijn verlangen om de vredesconferentie in Den Haag te krijgen en aldaar ook de zetel van de Volkenbond te zien gevestigd, werd niet verwerkelijkt.

Een niet altijd gemakkelijk leesbaar, maar om zijn documentatie toch lang niet waardeloos boek.

H.W. Sandberg