De Gids. Jaargang 117

[p. 38]

Jac. den Haan
Monsieur Emile

Zo noemde ik hem in de eerste plaats omdat het zo bij zijn liefde voor Frankrijk paste en ten tweede omdat ik niet tot zijn intieme vrienden behoorde en hij inderdaad een meneer wàs. En een meneer is iets zeer zeldzaams tegenwoordig. Ik bedoel daar namelijk niet de afdeling zijen hemd mee en ook niet de afdeling slee met palfrenier. Wat ik er wel mee bedoel...., ja.... ze zijn eigenlijk zo moeilijk te beschrijven als een uitgestorven diersoort. Het verschijnsel hangt, zou ik aarzelend willen zeggen, ook wel samen met manieren. Maar dan manieren, die nog meer ingeboren, dan wel aangeboren zijn, als ik me subtiel genoeg uitdruk. Ze zijn dan als het ware een functie geworden, zo natuurlijk als bijvoorbeeld het ademhalen. Ze zijn dan een onscheidbaar deel van de hele levensinhoud, van de levenshouding en ze wijzen, dunkt me, onfeilbaar aan, wat men doen moet en onfeilbaarder trouwens wat men niet doen moet. Dat was voor monsieur Emile in de oorlog wel gemakkelijk. Hij deed dan ook wat hij doen moest en wat hij later niet deed was gratie vragen. En toch kon zelfs een buitenstaander als ik zien, dat de weg naar gratie voor hem, door bepaalde relaties, zo duidelijk was uitgestippeld.

Op Zaterdagochtend hadden we gewoonlijk ons bibliofiel gesprek. Hij liep dan meestal ook even bij zijn boekbinder aan en tevoren liet hij me dan zijn werkaanwijzing voor die binder zien, soms wel een paar bladzijden uitvoerige instructies: zó moest het schutblad zijn en zo wilde hij de kop van het boek hebben en zo zou de rug er uit gaan zien, marokijn met zoveel ribben.. Hij was in die tijd heel diep in Villon en hij probeerde de geheimen te doorgronden van het Provençaals en hij sprak met mij over de verschillende verdiensten van de Villonstudies van Auguste Longnon en Marcel Schwob. We leenden over en weer, toen er niets meer uit het buitenland doordrong, en een enkele keer zetten we het gesprek wel eens 's avonds op zijn kamer voort - hij woonde toen ook in Haren. Voor de eerste keer in mijn leven heb ik daar de luxe-editie - getekend en wel - in mijn handen gehad van Holbrook Jackson, The Anatomy of Bibliomania, in heel leer gebonden. Monsieur Emile was toen, meen ik, al aan zijn derde bibliotheek bezig. Fraaie edities van de Nederlandse dichters van deze eeuw uit een vorige collectie van hem kan men aantreffen in de Universiteitsbibliotheek van Groningen, die hij ermee bedacht heeft.

Op zulke Zaterdagochtenden vertelde ik hem ook het wereldnieuws. Dat was in het begin van de oorlog. Hij las geen kranten meer, misschien mede vanwege zijn examen, dat hij, toen hij er eenmaal voor ging zitten, cum laude deed. Dat las ik tenminste in de krant, evenals zijn volle naam, die ik heel lang niet geweten heb. Toen ik die eenmaal wist, hield ik hem ook op de hoogte van de familieberichten: ‘Uw tante Sophie is van de week verscheiden, weet U 't al?’ Hij zei me toen, met een tikkeltje spot omdat ik zo goed ‘bij’ was: ‘Nee.... zó.... nee.... dat wist ik niet. Ach jé.... die oude tante Sophie.... wel.... wel!’

Later heb ik gemerkt, dat er hier en daar wat verzen van hem zijn gepu-⁺

+ Epi Broches student en jazzpianist † 19 November 1942

[p. 39]

bliceerd. In Helikon 1931, 1932 en in Groot Nederland van 1937 heb ik die spaarzame gedichten opgespoord; het luchtige, Franse vers voor Daphné, de Zeven verzen voor mijn broer Paul, een epitaaf van Gérard de Nerval. Het is geen grote dichtkunst; het is een beginnend tasten, vooral in de latere verzen ziet men de schaduw van Valéry; een zoeken naar vorm in zijn rijmloze vers, dat nog stroef is.

Op een Zaterdagochtend, toen hij uit Groningen wegging, heeft hij mij een boekje ten geschenke gegeven. Het is een uitgaafje, dat hij zelf verzorgd heeft. Een Swinburne, Dolores, gezet uit een sierlijke cursief en voorzien van voorname, sobere illustraties van John Buckland Wright. Achterin staat: ‘From a friend of the illustrator and printer’, als enige aanwijzing; daarboven een tekening met de drie raven, die naar ik meen, in het wapen van monsieur Emile voorkomen. Dezelfde binder, die zijn boeken verzorgde, heeft later deze Swinburne voor mij gebonden, in halfleer, met het vereiste aantal ribben naar ik hoop.

Monsieur Emile is daarna min of meer uit mijn gezichtskring verdwenen. Hij heeft een tijdje in Deventer gewoond, de geneugten van die oude stad en de oude gelagkamer, waar hij placht te eten, heeft hij me nog eens beschreven; daarna is hij, meen ik, naar Leiden gegaan. Toen heb ik gehoord, dat hij gearresteerd was en hielden alle berichten op.

Ik heb me dikwijls afgevraagd, wat hij in die laatste maanden gelezen heeft. Wat hij die laatste avond gelezen heeft. Zijn Religio Medici van Sir Thomas Browne, waaraan hij gehecht was? Montaigne, die het niet wist en in wie hij daarom geloofde? Of toch nog weer in Villon.... ‘De telz ordures te reculles....’?

Ik weet het niet.

Onlangs heb ik de Dolores er nog eens op nagezien. Het sierlijke boek, in halfleer en met de ribben. Achterin is een bericht geplakt uit een krant. Uit een krant, die hij niet meer wilde lezen en waar hij nu zelf in staat. Een krant van 30 Juli 1943, met het korte, stompzinnige bericht: ‘De Dienststelle van den Wehrmachtsbefehlshaber in Nederland maakt bekend.... wegens begunstiging van den vijand.... door een krijgsraad ter dood veroordeeld.... het vonnis is met den kogel voltrokken....’

Als hij Zaterdag weer langs komt, zal ik hem al het nieuws moeten vertellen en hem moeten uitleggen van de snipperdag. Dan zal hij zeggen, met dat tikkeltje spot om het feit, dat ik zo ‘bij’ ben: ‘Snipperdag.... wel, wel! Snipperdag.... schipperdag.... wat een áárdig idee! Alleen.... eh .... ik hoop maar, dat men het niet erg vindt, dat ik liever maar niet meedoe....’⁺

+ C.J. Aubert magazijnchef † 29 December 1942